Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 1. Aanvang tot omstreeks 1880

Amsterdamse kamers

51

Het jaar 1585 (val van Antwerpen) wordt gewoonlijk aangenomen om de verplaatsing te markeren van het zwaartepunt van de cultuur van Zuid- naar Noord-Nederland. De naar het noorden uitgeweken Zuid-Nederlanders hebben aan de ontwikkeling van de noordelijke gewesten belangrijk bijgedragen: Marnix, Van Mander, Vondel, om ons tot deze letterkundigen te beperken, waren van Zuid-nederlandse afkomst. Het ligt voor de hand dat, waar zovelen naar Amsterdam uitweken, zij hier, voorlopig althans, de onderlinge band bewaarden en b.v. hun eigen rederijkerskamers hadden; de meest bekende was 't Wit Lavendel, waarvan ook Vondel aanvankelijk lid was.

Een tweede belangrijk feit in de 16de/17de eeuw was de groei naar een eenheidstaal: in de Middeleeuwen kunnen wij eigenlijk nog niet spreken van het Nederlands, hoogstens van een der diverse Nederlandse dialecten. De steeds sterker wordende hegemonie van Amsterdam heeft tot gevolg dat het beschaafd Amsterdams, d.i. de taal uit de regenten-milieus, in de 16de eeuw steeds meer de eenheidstaal begint te worden, die tenslotte (18de eeuw) tot het Algemeen Beschaafd Nederlands zal worden. Wij zagen reeds (§ 43) hoe de Kamer In Liefde Bloeyende met leden als Spiegel, Roemer Visscher en Coornhert bij de ‘veredeling’ en ‘zuivering’ der taal haar rol gespeeld heeft.

Eind 16de en begin 17de eeuw maakt De Eglentier opnieuw een bloeitijd door: vooral door invloed van P.C. Hooft wordt zij het brandpunt van de opkomende Renaissance-idealen, en het aantal nieuwe leden neemt sterk toe. Dit blijkt echter tevens het begin van een tweespalt te zijn: er ontstaan, ten dele door persoonlijke onenigheden, ten dele door verschil in kunstopvatting, in de Kamer twee partijen. Aan de ene kant staat, onder leiding van Dr. Samuel Coster (1579-1665) een kleine groep van talentvolle leden als Hooft en Bredero, aan de andere kant de grote massa van weinig belangrijke auteurs onder aanvoering van de ijdele Ridder Theodoor Rodenburg. Is de laatste aanhanger van het romantische, Coster en de zijnen zijn in hoofdzaak voor het klassieke drama (terwijl daarnaast het realistische blijspel beoefend wordt).

Het verschil tussen beide richtingen kan tot de volgende hoofdpunten worden teruggebracht:

[p. 137]

a.	Het klassieke drama bestaat uit vijf bedrijven, het romantische uit een willekeurig aantal.
b.	In het klassieke drama treden reien op, in het romantische drama niet. Deze reien vervullen a.h.w. de taak van de ‘ideale toeschouwer’: uiting geven aan de gevoelens, die opgewekt zijn door het vertoonde; bovendien verbinden zij, doordat zij ook al enigszins vooruit wijzen, het voorafgaande met het volgende bedrijf, reden waarom het vijfde bedrijf dan ook niet met een rei besloten wordt.
c.	Terwijl het klassieke drama vasthoudt aan de zgn. drie eenheden (de eenheden van Aristoteles), spelen deze in het romantische drama geen rol. De drie eenheden zijn: de eenheid van tijd, d.w.z. het op het toneel voorgestelde gebeuren mag niet de tijdsduur van een etmaal overschrijden; de eenheid van plaats: het geheel moet zich op dezelfde of nagenoeg dezelfde plaats afspelen; en tenslotte de eenheid van handeling: geen niet ter zake doende neven-intriges mogen de strakke lijn verstoren. Alleen deze laatste eis wordt ook in het romantische drama in acht genomen. De naam Aristotelische eenheden moet men niet zo opvatten, alsof Aristoteles deze voorgeschreven zou hebben. In zijn geschrift ‘Over de dichtkunst’ vereiste hij voor het drama alleen de eenheid van handeling, van de twee andere eenheden constateerde hij slechts, dat deze in het Griekse drama voorkwamen. In de Renaissance worden ze alle drie als eis gesteld, en wij zien hoe b.v. Vondel in zijn Jeptha van belangrijke dramatische mogelijkheden afstand doet om niet in conflict te komen met genoemde drie eenheden.
d.	De stemming in het klassieke drama is doorlopend ernstig en verheven, terwijl de ernst van het romantische drama telkens doorbroken wordt door komische intermezzi. Hiermee hangt samen dat in het klassieke drama uitsluitend hooggeplaatste personen optreden, terwijl in het romantische juist gaarne ook volkstypen een rol kunnen spelen.
e.	Het klassieke drama richt zich vooral tot de hoorder, is statisch, terwijl het meer dynamische romantische drama zich vooral ook richt tot de toeschouwer.

In 1617 wordt de scheuring een feit: Coster, Hooft, Bredero e.a. scheiden zich af en stichten de Eerste Duytsche Academie. De bedoeling van deze groep is tweeledig: het vertonen van de klassieke tragedie en het realistische, nationale blijspel (Bredero, Costers Boere-klucht van Teeuwis de Boer, Hoofts Warenar), maar daarnaast wil de Eerste Duytsche Academie een academie, een soort volkshogeschool zijn, waar het onderwijs in de volkstaal en in de geest van de stichters zal gegeven worden. Om dit laatste vooral nemen de calvinistische predikanten stelling tegen de Academie. Dat ook Vondel in de strijd die zich ontwikkelt niet zwijgen kan, spreekt vanzelf. Een van zijn aardigste hekeldichten in dit verband is Een Otter in 't Bolwerck, waarin hij de predikant Otto Badius belachelijk maakt. Deze Badius had vanaf de kansel heftig uitgevaren tegen Costers Academie, en Vondel schrijft dit toe aan Badius' belangstelling voor de dochter van de te Haarlem wonende (zie vs. 13) Jan Willemsz. Bogaert, wiens gunst hij hierdoor hoopt te winnen. Vondel schreef dit spotdicht in Amsterdams plat (hongt i.p.v. hond, e.d.) om het zo meer het karakter te geven van een deun die op straat gezongen zou worden.

[p. 138]

Joost van den Vondel

Wel hoe is Otjes hart so groen?

Wel hoe is Otjes hart so groen?
Dat hy dus yvert in 't sermoen,

O jeemy, o jeemy,

Om Boogers dochter ist te doen,
Hy preeckt van d'Acadeemy.

Ongs Otje is gien stomme hongt,

Ongs Otje, etc.
Hy woeckert met sen Miesters pongt¹,

O jeemy, o jeemy.

Het quijl dat loopt hum uyt sen mongt,
So schelt hy d'Acadeemy.

Dat preken klinckt tot Haerlem toe,

Dat preken, etc.
Elck vreest hum as de Roode-Roe²,

O jeemy, o jeemy.

Hy maket alle Speulers moe,
En hekelt d'Acadeemy.

Wel Boogers dochter loopt hum na,

Wel Boogers, etc.
En segt nou tegens Otje ja.

O jeemy, o jeemy.

Wangt kreechje'm niet twas songt³ en scha,
So schrobt hy d'Acadeemy.

En asje gaet nae 't Bruylofs huys,

En asje, etc.
So laet vry dockter Koster thuys:

O jeemy, o jeemy.

Al is hy Bruytjes Neef incluys⁴,
Hy metste⁵ d'Acadeemy.

1 met zijn talenten

2 schout

3 zonde

4 op de koop toe

5 metselde, bouwde

[p. 139]

 

Hy speulter nou sijn Iphigeen,

 

Hy speulter, etc.

 

Wel mannen broeders zijn dat reen¹.

 

O jeemy, o jeemy.

35]

't Sijn Fielten sticken al mit een,

 

Godt schen deus Acadeemy.

 

 

 

Al baet dat speulen 't Weeshuys yet²,

 

Al baet, etc.

 

Dat geeft an Otjes Vleeshuys³ niet,

40]

O jeemy, o jeemy.

 

Wat beurt⁴ ongs spijt en groot verdriet,

 

Van deuse Acadeemy.

 

 

 

Neen Otje straf dit mit Goods woort,

 

Neen Otje, etc.

45]

Al souje mit de tochtschuyt voort⁵,

 

O jeemy, o jeemy.

 

Vry Otje schrey iens datmet hoort

 

In Costers Acadeemy.

 

 

 

Wel is dit niet ien wongder werck,

50]

Wel is, etc.

 

Sy hieten ongs de plongder-kerck⁶,

 

O jeemy, o jeemy.

 

Och broeders schuwt het dongder-perck,

 

Van Costers Acadeemy.

 

 

55]

Mocht Smout⁷ nou op de preecstoel staen

 

Mocht Smout, etc.

 

Hoe sou haer dan de Hagel slaen,

 

O jeemy, o jeemy.

 

Jan-rap in stee van⁸ Monckelbaen,

60]

Sou plongd'ren d'Acadeemy.

 

 

 

Ick wouse saten inden Briel⁹,

 

Ick wouse, etc.

 

Dit speulen raeckt myn ongder ziel¹⁰

 

O jeemy, o jeemy.

65]

Ick hou mier van ien plongder fiel¹¹,

 

As van deus Acadeemy.

1 mag dat allemaal

2 de winsten kwamen nl. het Weeshuis ten goede

3 aards bestaan

4 overkomt

5 al zou je ook verbannen worden

6 vanwege de opstootjes

7 predikant

8 in plaats van

9 waar nl. ook een andere predikant heengegaan was

10 lett. onderlijfje

11 plunderende schooier

[p. 140]

Door het ageren der contra-remonstrantse predikanten moet de school al spoedig (1619) opgeheven worden, doch wat het toneel betreft blijft de Eerste Duytsche Academie naast De Eglentier bestaan. Het duurt tot 1635 (Ridder Theodoor Rodenburg is dan niet meer in het land) voor de beide Kamers weer samen komen. De nieuwe schouwburg die zij zullen bespelen zal geopend worden op de tweede kerstdag van het jaar 1637 met Vondels Gysbreght van Aemstel. Daar de predikanten dit stuk echter te ‘paaps’ oordelen, wordt de première uitgesteld tot 3 januari 1638.

Costers ideaal van een academie wordt tenslotte toch nog - ten dele - vervuld: in 1632 heeft het gemeente-bestuur zelf het zgn. Athenaeum illustre gesticht (waar het onderwijs evenwel in het Latijn gegeven wordt), - het is deze Doorluchtige School die later de Gemeente-Universiteit van Amsterdam zal worden.