Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 4 en 5

[p. 371]

Sommighe vraghen ende antwoorden, seer nut ende oirbaer te weten, voor alle Zee-varende luyden¹⁾ .

Soomen u vraechden hoe veel graden datter zijn in de rondicheyt⁺ ofte omloop van de werelt.

Antwoort. 360 graden, wesende elcke graedt van 15 duytsche, ende 17½ Spaensche mylen.

Vraghe. Wat dinghe zijn de Poolen vande werelt?⁺

Antwoort. Twee punten diemen imagineert ofte versiert, daer 't Firmament ofte de werelt op om draeyt.

Vraghe. Wat dinghe is de Linea Aequinoctiael?⁺

Antwoort. Eenen versierden streeck ofte draet, vanden oosten tot den westen, om de rondicheydt van de werelt ofte Firmament, welcke is het scheytsel ende 'tmidden van tusschen beyde de Poolen; ende soo wanneer de Son daer op is, twelcke is den 21 Meert ende den 23 September, soo heeftmen de daghen ende nachten even lanck, waerom Aequinoctie ghenaemt wort.

Vraghe. Wat dinck is Meridiaen?⁺

Antwoort. Is eenen streeck ofte draet diemen versiert inden omloop vande werelt, van den eenen Pool tot den anderen, ende so wanneer dat u de schaduwe comt in 't midden van dese streeck, soo is het uwe Meridiaen.

Vraghe. Wat dinck is Paralel?⁺

Antwoort. Alle dinghen ende plaetsen die met u oost ende west over een comen, is Paralel.

Vraghe. Wat dinghe is Tropico?⁺

Antwoort. Een streeck ofte punt diemen imagineert ofte versiert, inden omloop van 't Firmament, welcke is het besteck, tot so verde hem de Son vande Linea af verlenght, ende dan weder te rugghe keert, te weten, den 21 Iunij comt hy aende noordtzyde vanden Aequinoctiael, tot op 23½ graden, welcke besteck ghenaemt wordt Tropico van Cancer, ende den 21 December comt hy aende zuydzyde vanden Aequinoctiael, op gelijcke hoochte van graden, welcke besteck genaemt wort Tropico van Capricorno.

Vraghe. Hoe veel distantie isser vande Linea Aequinoctiael,⁺ tot eenich van de beyde Poolen?

1) Zie de Inleiding.

+ 'tGhetal van de graden vande werelt.

+ Wat de Poolen zijn.

+ Van de Linea Equinoctiael.

+ Vande Meridiaen.

+ Wat paralel is.

+ Wat de Tropico zijn.

+ Wat distantie datter van den Equinoctiael tot den Pilos.

[p. 372]

Antwoort. 90 graden, dat is: het vierendeel vanden omloop van 't Firmament ofte Werelt.

⁺ Vraghe. Wat dinck is Horisont?

Antwoort. Is so veel als u ghesicht strect, tot daer u dunckt dat hem de Lucht met het landt ofte Zee vereenicht, het welcke zijn 90 graden van u af, dat is den Horisont.

⁺ Vraghe. Wat dinck is Senith?

Antwoort. Alle 'tghene dat in de Lucht u recht over 't hooft staet, dat is u Senith.

⁺ Vraghe. Wat dinck is longitudo ende latitudo?

Antwoort. Longitudo is de lenghte vanden wegh diemen doet, ende latitudo de breete.

⁺ Vraghe. So ghy waert onder de Pool van Artico ofte Noordtsterre,⁺ of u dan het Compas sal connen wysen, ende te recht oordelen vande Coursen die ghy vaert?

Antwoort. Neen: want wesende op die contreye, sal u de Naelde van 't Compas daer 't gestreken is, opwaerts getrocken worden tegens 'tglas aen, so dattet daer door zijn operatie niet en sal mogen bethoonen: maer daer wat onder van daen wesende, in sulcker voeghen dat de Pool gheen plaets meer en heeft dat naer hem opwaerts te trecken, so salmen terstondt weder 't Compas in zijn effect hebben, om u daer naer te mogen reguleren, etc.

⁺ Vraghe. Soo ghy waert den 22 Iunij by de Haven van Havana, byde Custe van Florida ende nieu Spaengien, hoe veel sult ghy dan op d'Astrolabio vinden int peylen van de Son?

Antwoort. Datmen op sulcken dagh sal hebben de Son voor Senith, dat is recht over 't hooft, ende men en sal aen genige zyden schaduwe vinden, soo sult ghy besien de declinatie van dien dagh, ende alle 'tghene dat ghy bevint van declinatie, dat selfde zijt ghy verscheyden van de Linea Aequinoctiael af, nae de Son toe, ende dat is u hoochte.

⁺ Vraghe. So ghy u vont op de selfde plaets den 23 December, wat sult ghy alsdan op u Astrolabio hebben in 't peylen van de Son?

Antwoort. Op alsulcken dagh is de Son verscheyden van de Linea Aequinoctiael af, 23½ graden, ende daer by voegende noch ander 23½ maken te samen 47 graden, so ghebrekender tot volcomenheyt vande 90 graden noch 43; dese 43 graden sult ghy op de Astrolabio nemen in 't peylen vande Son.

⁺ Vraghe. Wat dinck is een graet?

+ Wat den Horisont is.

+ Vande Senith.

+ Van longitudo ende latitudo.

+ Oft Compas yemant onder den Pool zijnde, de coursen wysen can.

+ [133a]

+ In wat hoochte datmen de Son den 22 Junij op de Custe van Florida zijnde, vint.

+ Op wat hoochte datmen de Son vinden sal den 23 December op de selve plaets.

+ Wat een graedt is.

[p. 373]

Antwoort. Van 360 graden ofte ghedeelten, daer de werelt met afghedeelt ende gemeten is, so is de graedt een ghedeelte, so dat een graedt een 360 paert vande werelt is.

Vraghe. Soo daer waren twee personen noorden ende zuyden⁺ van den anderen af, in ghelijcker distantie, oft dan den eenen so veel hoochten ende declinatie van de Son sal hebben als d'ander?

Antwoort. Ia: maer moeten wesen, den eenen aende noordzyde en d'ander aende zuydzyde van de Linea Aequinoctiael, ende is te verstaen den 22 Meert, ende 23 September, als de Son op de selfde Linea is.

Vraghe. Somen waer op de hoochte van 10 graden, hebbende⁺ 5 graden van declinatie, de Son ende schaduwe verscheyden, hoe veel sal men dan op d'Astrolabio nemen?

Antwoort. 75 graden, ende 5 van declinatie, zijn 80, so ghebrekender noch 10 tot voldoeninghe van de 90 dit selfde is de Linea Aequinoctiael, tusschen u ende de Son.

Vraghe. Soomen de Son ende schaduwe aen een zyde hadde, wesende op de hoochte van 20 graden, hebbende 10 van declinatie,⁺ hoe veel salmen dan op d'Astrolabio nemen?

Antwoort. 80 soo ghebrekender tot de 90 noch 10 ende 10 van declinatie zijn 20 welcke is de hooghte daermen op is.

Vrage. Soo 't gebuerden dat ghy de hoochte vande Son naemt⁺ 4, 5 ofte meer daghen op 90 graden, hoe veel weeghs suldy alle dese daghen gheseylt hebben?

Antwoort. Alle het gene dat de Son voort ghegaen heeft, soo dat alle de graden ende minuten, die ghy van declinatie op de⁺ selfde dagen vint, dat zijn de mylen ende wegh die ghy ghevaren hebt, te weten: soo de Son 6 graden min ofte meer gheresen ofte gedaelt waer, so hebt ghy van ghelijcken soo veel uwen wegh vervoordert.

Vraghe. So ghy waert yewers by 't landt op de hoochte van⁺ een graed, aende Custe van oost ende west, doende uwen cours van daer af 89 mylen west ende west ten noorden aen, op wat hooghte ende hoe verde sult ghy alsdan van landt wesen?

Antwoort. Op de hoochte van 2 graden, ende 15 Duytsche, ende 17½ Spaensche mylen van 't landt af.

Vraghe. So de Son waer op d'eene Tropico, ende ghy op d'ander, wat rekeninghe sult ghy alsdan maken in 't peylen vande Son?⁺

Antwoort. De Son is alsdan verscheyden vande Linea Aequi-

+ Of aende z. ende n. zyde de declinati van de son even hoogh is, etc.

+ Alsmen 5 graden declinatie van de Son heeft, hoe veel datmen dat op d'astrolabium nemen sal.

+ Een ander vraech van de Son.

+ Alsmen 4 of 5 dagen de Son op 90 graden neemt, hoe veel weeghs datmen dan alle daachs seijlt.

+ [133b]

+ Op wat hoochte datmen is alsmen de hooghte van een graedt aen landt heeft, ende 89 mylen w. ende w. te n. aenloopt.

+ Alsmen op d'eene Tropico is, ende de Son op d'ander, wat rekeninge datmen maken sal int peylen van de Son.

[p. 374]

noctiael af, 23½ graden, met noch 23½ graden, dat ghy daer af zijt, zijn te samen 47 so gebrekender noch tot voldoeninge vande 90, 43 dese salmen op d'Astrolabio nemen, met dese sult ghy de declinatie voeghen, welcke zijn 23½ soo maecktet te samen 66½ soo gebrekender dan tot de 90, 23½ graden, dit selfde is de hooghte daer ghy op zijt.

⁺ Vraghe. So ghy op eenighe plaetse waert, ende wist de hooghte wel daer 't op leyt: maer en weet de declinatie van dien dagh niet, hoe sult ghy die sonder boeck connen weten?

Antwoort. Neemt de hooghte vande Son met die Astrolabio, ende 'tghene dat ghy vint sult voeghen by de hoochte daer de plaetse op leyt, ende alle 'tgene datter boven de 90 overschiet, ofte onder de 90 gebreect, dat is de declinatie van dien dagh.

⁺ Vraghe. Welck zijn de plaetsen vande Werelt, daer 't ses Maenden dagh, ende ses Maenden nacht is?

Antwoort. Onder beyde Poolen van de Werelt.

Vraghe. Wat dinck is de hooghte?

Antwoort. Het ghene dat de Son rijst van dat hy uyt ofte op⁺ comt tot op den middach; Van gelijcken is hoochte de graden, diemen heeft vande Pool tot den Horisont, oock mede so is hoochte alle het gene datmen verscheyden vande Linea Aequinoctiael af is.

⁺ Vraghe. Hoe salmen weten de declinatie vande Son?

Antwoort. Men sal de Son peylen op den 21 Iunius, ende wachten dan tot den 23 December, op welcken dagh sult weder de hoochte vande Son nemen, dit ghedaen hebbende, sult de minste somme van de meeste aftrecken, ende 'tghene datter overblijft salmen overmits deylen, op dese manier salmen die declinatie comen te weten.

⁺ Vraghe. Welcke is de grootste declinatie die de Son op eenen dagh mach doen?

Antwoort. 24 Minuten.

⁺ Vraghe. Hoe veel graden rekentmen voor elcke Streeck 't van Compas?

Antwoort. 11¼ want 32 maels 11¼ maken 360 graden, 'twelcke is den omloop van de Werelt.

⁺ Vraghe. Hoe veel is de Zuydtsterre verscheyden vande onsienlijcke Pool?

Antwoort. 30 graden, sonder daer dichter ofte verder af te comen.

+ Om de declinatie van de Son te weten sonder boec, etc.

+ Op wat plaetsen dat het 6 maenden dagh, ende 6 maenden nacht is.

+ Wat de hooghte is.

+ Hoemen de declinatie van de Son weten sal.

+ Hoe veel de Son op een dagh mach declineren.

+ Hoe veel graden een streek van 't compas is.

+ Hoe veer de Zuydtster vande Pool verscheyden is.

[p. 375]

Vraghe. Wat beduyt het Compas?⁺

Antwoort. Den Horisont met den omloop van de Werelt, ghedeelt in 32 ghedeelten.

Vraghe. Wat dinck is de Pas-caerte?⁺

⁺ Antwoort. Het landt ende die Zee.

Vraghe. Wat dinck beduyt het Astrolabio?⁺

Antwoort. Het vierendeel van de Werelt, 'twelcke zijn 90 graden.

Vraghe. Waerom zijn de streken van het Compas, ofte inde Navigatie altemael even gelijck, ende passeren altemael door den Center, op een maet sonder eenigh verschil inde groote vande rondicheydt, waerom rekentmen dan op een graedt ende streeck meer mylen als op d'ander, ghesien dat zy behoorden naervenant de mylen ghelijck te hebben?

Antwoort. De groote Circulen ofte omloopende streken, die de Aequinoctiael natuerlijck heeft, te weten: de 32 graden zijn altesamen effen ende ghelijck, van 15 Duytsche, ende 17½ Spaensche mylen: maer de cleyne Circulen ofte omloopende streken, hebben d'een min en d'ander meer, naer de Elevatie van de Polen, in sulcker voeghen, dat hoe ghy naerder aende Linea Aequinoctiael comt, hoe u den wegh langher sal wesen, ende hoe ghy naerder de Polen comt, hoe datse corter sal wesen: want de Pool rijst ofte daelt een graedt, ende loopende langhs de Linea heen, soo en salse noch rysen noch dalen.

Vraghe. Hoe salmen des middaeghs moghen weten wat die⁺ Son noordtoost ofte noordwesteert, te weten: op wat plaetsen vande Werelt datmen souden moghen wesen?

Antwoort. Men sal maken een Circule ofte Ringhe in 't ront op de aerde, ende settender een Naelde ofte wat anders midden in, ende verwachten alsoo den dagheraet dat de Son opcomt, soo salmen alsdan in 't eerste uytcomen mercken, waer dat de schaduwe heen streckt, dit afgheteeckent hebbende, sult den avont verwachten, tot dat de Son weder onder gaet, doende alsdan van gelijcken, merckende de schaduwe met een ander schreefken ofte teycken af, mettet welcke ghy u rekeninghe sult maken, te weten: sult meten watter van d'een schreef ofte teycken tot d'ander is, ende deylent alsoo cruyswijs, in ghelijcker distantie metten anderen, 'twelcke sal wesen u noorden ende zuyden, nu soo wanneer dat de schaduwe van de Son op dese streeck comt, soo salt middagh wesen, om nu te weten wat ende

+ Wat 't Compas beduydt.

+ Desgelijcks 't Astrolabio.

+ [134a]

+ Waeromme de streken van het Compas altemael door den Center loopen.

+ Hoe datmen des middaeghs sal kunnen weten hoe veel de Son oost ofte noordtwesteert.

[p. 376]

hoe veel dat de Naelde van 't Compas noordtoost ofte noordtwesteert, soo setter het Compas by, soo sult ghy terstondt comen te sien waer dat de Naelde ofte Lelie naer toe wraeckt, ofte wijckt naer 't oosten ofte naer 't westen, ende hoe veel, waer naer u muecht reguleren, en u calculatie maken.

Vraghe. Waer sullen u de Naelden ofte Lelien van de Compassen ficx ende ghelijck comen?

Antwoort. Onder de Meridiaen, etc.

FINIS.

[p. 377]