Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 4 en 5

[p. 367]

Hier naer volcht een instructie

ende memorie van het wraken ofte declineren van de Naelden vande Compassen, op de Navigatie ende Coursen van Portugael naer Oost Indien, soo in 't gints varen, als in 't wederom keeren, ende op wat plaetsen, ende hoe veel datse noordtwest ofte noordoosteren, dat is: het ghene dat die Naelde van het Compas wyckt ofte wraeckt, naer het oosten ofte westen, alles seer correctelycken aen gheteyckent, van de Portugaloische Stuerluyden van de selfde Navigatie ofte vaert, etc.¹⁾

⁺ Seylende van Lisbonen af, tot by naer den hoeck van Cabo Verde, so noord oosteren de Naelden ofte Lelien vande Compassen (dat is: naer 't oosten wijckende) twee derdendeelen van een streeck ende meer.

Loopende van daer af tot op 4 ofte 5 graden, aende noordzyde vanden Aequinoctiael, wesende 70 ofte 80 mylen van de Custe, soo wraeckt de Naelde van het Compas naer het oosten, dat is noordoosteren, een halve streeck, ende so ghy waert 100 ende 120 mylen van het landt af, soo salt noordtoosteren ⅓ van een streeck.

Loopende by de Custe van Brasilien, tot op 7, 8, 10 graden, aende zuydtzyde vanden Aequinoctiael, soo salt Compas noordoosteren ofte wraken naer het oosten ⅓ van een streeck; dit is te verstaen alsmen dicht by Brasilien heen loopt.

Van dese hoochte af, tot op de 17, 18 graden, (op welcke hooghte zijn gheleghen de droochten, diemen noemt Os Baixos dos Abrolhos,) soo salt Compas noordtoosteren ¾ ofte ⅔ van een streeck; dit is te verstaen als men boven de 100 ende 120 mylen van de Custe van Brasilien niet en loopt.

Loopende voorby de Eylanden van Martijn Vaaz, soo sal het Compas een streeck ofte meer noordtoosteren.

Van hier af voortaen tot op de 33 graden, so sal het Compas noordtoosteren anderhalve streeck, tot op 70 ende 80 mylen voorby d'Eylanden van Tristan da Cunha.

Van daer af naer de Cabo de bona Esperança toe, soo beginnen de Compassen weder minder te wraken, ende soo ghy het Compas wel merckt, en dattet hadde een halve streeck van het noord-

1) Zie de Inleiding.

+ [131a]

[p. 368]

oosteren, so weet dat ghy dicht by de Cabo de bona Esperança zijt, tot op de 30 ofte 40 mylen ten hoochsten daer van af, want als ghy daer noorden ende zuyden met over een zijt, so salt Compas ⅓ van een streeck noordtoosteren.

Seylende van hier af voortaen, so ghy het Compas comt te mercken, ende dat ghy 't ficx ende effen vindt, soo weet dat ghy zijt 80 mylen oostwaert van de Cabo das Agulhas af.

Seylende naer Moçambique, ende merckende het Compas,⁺ soo het ⅔ van een streeck noordtwesteert, (dat is: wraken ofte wijcken naer het westen) soo weet dat ghy zijt noorden ende zuyden met den hoeck genaemt Cabo das Correntes, ende wesende op 25, 26 tot op de 20 graden, ende dat het Compas ¾ van een streeck ofte meer noordtwesteerden, soo weest op u hoede van het Eylandt Sant Lourenço: want sult het terstondt komen te sien.

So wanneer ghy met Moçambique over een compt, soo heeft het Compas een streeck van 't noordtwesteren, ofte een weynich minder, ende heeft de selfde differentie tot de Linea Aequinoctiael toe, te weten, de wegh nae Indien toe.

Wesende 200 mylen oost ende west met de Haven van Goa, ofte met de Custe van Indien, tot den hoeck Cabo de Comorijn toe, soo sal het Compas noordtwesteren ander halve streeck, ende aen de Custe van Indien een streeck, ende ⅓ van een ander.

Seylende van Cochijn naer Portugael, tot dat ghy de Eylanden van Maldiva ghepasseert zijt, zuyden en zuydtwesten aen, soo sal het Compas wraken ofte noordtwesteren ander halve streeck, tot op de 8 ende 10 graden, aen de zuydtzyde vande Linea Aequinoctiael, ende soo 't ghebuerde dat ghy yet minder als d'ander halve streeck vont, soo weet dat ghy zijt by westen, dicht by de droochten genaemt A Saya de Malha¹⁾ , dat is: de Pancier ofte het Wambays van ysere Ringhen gheseyt, om de ghelijckenis dieter van heeft.

Soo wanneer dat ghy zijt op 27 ofte 30 graden, doende uwen cours west aen, soo sult ghy bevinden dattet Compas een streeck ende ¼ van een ander noortwesteert, als ghy dit al aldus bevint, soo weet dat ghy dan zijt noorden ende zuyden met den hoeck Cabo de San Roman, gheleghen aen het uyterste eijnde van het zuydtoosten, van het Eylandt San Lourenço.

+ [131b]

1) Op 10^o Z.B. en 62^o O.L.

[p. 369]

⁺ Wesende noorden ende zuyden met de droochten Os Baixos da Iudia over een, loopende na het landt (Terra do Natal) toe, op de 30 ende 31 graden, so salt Compas noordtwesteren ¼ van een streeck, ofte wat minder, ende sult wesen noorden ende zuyden met den hoeck Cabo das Correntes.

Comende van op de 32 ende 33 graden voort aen, ende bevindende dat het Compas effen en gelijck is, sonder yet naer 't oosten ofte westen te wraken ofte declineren, soo weet dat ghy recht onder de Meridiaen¹⁾ zijt.

Sult gheadverteert wesen, 't Compas wel ende te degen te mercken, dattet niet een hayr en falgeert, te weten, houdende (in 't peylen) een oogh toe, om beter en scherper te sien: want so ghy hier in comt te faelgeren, so kunt ghy qualicken goede gissinghe maecken, noch yet uyt rechten dat duecht.

De Cabo de bona Esperança, ghepasseert wesende, loopende naer 't Eylandt Santa Helena toe, soo noordtoosteert ofte wraeckt het Compas naer 't oosten ⅓ van een streeck, ende in 't Eylandt Santa Helena een halve streeck; Van 't Eylandt Santa Helena af, tot het Eylandt Açençon, ofte Asumption, dat is: Hemelvaert gheseyt, so noordtoosteert het Compas ⅔ van een streeck.

Doe u gedencken dat so wanneer men comt van Portugael af, naer Brasilien toe, tot op de hooghte vanden hoeck ofte Cabo de Sant Augustijn, ende dit Eylandt van Asumption, so weet, dat hoe 't Compas meer noordoosteert ofte wraeckt naer 't oosten, hoe dat ghy oostwaerder ende verder vande voorseyden hoeck af zijt, daerom wilter goede achtinge op hebben: want soo ghy 't wel weet te peylen, sult bevinden dattet hier met over een comt, als gheseyt is.

Van 't Eylandt Açençao' af, tot de Clippe Penedo de S. Pedro²⁾ ghenaemt, te weten, 20 ofte 30 mylen by oosten daer van af, so heeft het Compas een halve streeck schaers, van noordtoosteren.

Van daer af 17 ofte 18 graden voortaen, sult de Compassen ficx ende ghelijck vinden, te weten, wesende zuyden ende noorden met het Eylandt Santa Maria³⁾ .

Van daer af voortaen, so ghy ruyme wint vint, in sulcker voe-

+ [132a]

1) Nl. de meridiaan 80 Port. mijlen beO. Kaap Agulhas; zie p. 368.

2) Thans St. Paul, op 1^o N.B. en 29^o,5 W.L.

3) Evenals Flores, Fayael en Tercera, van de Azoren of Vlaamsche eilanden.

[p. 370]

gen dat ghy 'tEyland Flores set in 't noordwesten, alsdan salt Compas ½ van een streeck wraken.

So wanneer ghy zijt op 70 ofte 80 mylen naer by 't Eyland Flores, so hebt ghy 't Compas ficx ende effen.

In 't Eylandt Fayael, ende van daer naer 't Eylandt Tercera, (vande Vlaemsche Eylanden,) salt Compas noordtoosteren ⅓ van een streeck, ende van Tercera naer Lisbonen ⅔ tot ¾ van een streeck.

Om nu te verstaen het wraken ofte declineren van 't Compas, so is te weten, dat alsmen is onder de Meridiaen¹⁾ , dat is: onder de Linea ofte streeck, diemen verciert inden omloop van het Firmament, vande eenen Pool tot den anderen, te weten, recht te middewegen, cruyswijs over de Linea Aequinoctiael, alsdan so heeftmen alle Compassen (die goet en oprecht zijn) ficx ende gelijck, sonder te wraken naer 't oosten ofte westen, ende wesende aen d' een ofte d'ander zyde daer onder van daen, so wraeckt de Lelie ofte Naelde van 't Compas aen d'een ofte d'ander zyde, te weten, alsmen is aende zyde van 't oosten, so wraect de Lelie ofte Naelde van 't Compas naer 't westen, dat hieten wy noortwesteren, ende alsmen is aende west zyde vande Meridiaen voorseyt, soo wraeckt ofte declineert de Naelde van⁺ 't Compas naer het oosten, dat hieten wy noordoosteren, waer me dit nu ghenoech verstaen can worden, om hen daer naer te reguleren, als verhaelt is, etc.

1) Versta: den meridiaan van S. Maria van de Azoren.

+ [132b]