Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 4 en 5

[p. 94]

Dat 20. Capittel.
Die Navigatie ende rechte Coursen van Malacca af nae Macau in China, met alle die gheleghentheyt vande selfde vaert alles in 't breedt ende op 't correctste aenghewesen.

⁺ Scheydende uyt Malacca na de Straet van Sincapura ende naer China toe, sult uwen cours nemen nae het Eylandt ghenaemt⁺ Ylha grande¹⁾ , (gheleghen drie mylen vande Haven⁺ van Malacca) passerende (tot meerder sekerheyt) d'Eylandekens⁺ buyten om. Van dese Eylanden tot de Revier van Muar²⁾ zijn drie mylen, de welcke heeft tot een kenteijcken eenen huevel vol gheboomte, staende aende zyde van het zuydt oosten, sonder eenigh ander hoogh landt meer daer ontrent te hebben.

⁺ Vande Revier Muar, tot de Revier ghenaemt Ryo Fermoso³⁾ , looptmen de Custe noordt west ende zuyd oost, ende noordt west ten westen, ende zuyd oost ten oosten, is inde distantie 9 mylen.⁺ Dese Revier Fermoso is groot ende schoon, hebbende in 't incomen 6, 7 vadem diepten, als oock binnen in; men loopter in by de voet van eenen hoogen bergh langhs, te weten aende zuyd oost zyde; is gheleghen aende zuydt zyde van Malacca, heeft⁺ sommighe bancken (vande punt van het n.o. het welcke een plat ende vlack landt is) af steken tot een half mijl t'Zeewaert in, van welcke u sult wachten.

Van dese Ryo Fermoso af tot het Eyland Pulo Picon⁴⁾ , looptmen⁺ de Custe op de selfde streckinghe van zuydt oost ten oosten⁺ toe; (Dit Eylandt Pulo Picon is gheleghen een half mijl vande Custe af, hebbende drie Eylandekens by hem liggen, te weten, twee vande zyde vande Zee, ende een vande zyde van het landt, ende sult tusschen dien ende het landt niet loopen: want het altemael drooghten zijn) is inde distantie seven mylen.

⁺ Van Pulo Picon, t'Zeewaert zuyd oost aen, leyt een groot ende seer hoogh Eylandt, met veel Eylandekens om hem, ghenaemt Pulo Carimon; Langhs het selfde Eylandt, te weten aende west zyde heen looptmen nae die Straet van Sabon⁵⁾ toe,

+ De Straet Singapura.

+ Ylha Grande leyt 3 mylen van Malacca.

1) Een der Water Islands.

+ [38b]

+ De Revier van Muar leyt 3 mylen vande Eylandekens.

2) De monding ligt 20 zeemijl O.Z.O. van Malakka.

+ Kenteijcken vande Haven om Muar.

3) Thans de Sembrong.

+ Streckinghe ende coursen vande Revier Muar tot Ryo Fermoso.

+ Ghedaente, diepte, ende ghelegentheyt van Ryo Fermoso.

4) Thans P. Pisang.

+ Sommighe Bancken.

+ Het Eylandt Pulo Picon met 3 Eylande kens, gheleghentheyt ende plaets.

+ Een groot ende hoogh Eyland Pulo Carimon vergheselschapt met veel Eylandekens.

5) Bewesten Karimoen en Koendoes; zie ook p. 134, en 135, n. 2.

[p. 95]

'twelck den wech nae Sunda ende het Eylandt Java is, welcke Navigatie ende coursen wy op een ander beschryven, waer om die voor dese mael voor by slaen, keerende weder op onse begonnen⁺ Navigatie ende vaert nae China toe.

Van dit Eylandt Pulo Picon af, tot een uytstekende punt⁺ landts toe, ghenaemt Tanjamburo¹⁾ , looptmen de Custe oost⁺ aen, wesende ontrent drie mylen. Dit voorseyde punt maeckt eenen hoeck, ende van daer voort aen soo wijckt het landt ende Custe binnewaerts aen, ghelijck een Inham, comende daer nae⁺ weder recht nae het zuyen uyt. Ontrent een mijl van dese punt af leyt een Revier²⁾ , ende een cleijn mijl voorder aen, heeftmen een ander Revier³⁾ , met eenen grooten mont, alwaer een Eylandeken⁺ leyt, ghenaemt oudt Sincapura⁴⁾ , hebbende diepe ende suyvere gront. Dese Revier comt inde haven van Iantana⁵⁾ weder uyt, alwaer eens onverhoets in gheloopen is Antonio de Mello met een Schip van acht honderd Bharen groot, (wesende elcke Bhar drie en half Quintalen, ghewicht van Portugael)⁶⁾ , ende quamen⁺ inde Revier van Iantana weder uyt. Van dese voorseyde Revier af steeckt het landt nae het zuyen uyt (als gheseyt is) 'twelck eenen hoeck⁷⁾ maeckt, alwaer de mont ofte inganck vande eerste Straet (daer ghy door moet)⁸⁾ beghint. Het landt vande⁺ noordt-zyde van desen Inwijck is hoogher als dat van het zuyen, het welcke leegh ende oneffen is, hebbende eenen huevel van⁺ gheboomten, boven alle de andere uytkijcken; Alhier heeftmen het eynde ofte den uytersten hoeck van dit landt: want⁺ oostwaerder voortaen, soo crijghtmen Eylanden ende steenclippen,⁺ welcke strecken eerst zuyen aen, ende comen daer na weder nae het oosten uyt, makende 'tfatsoen van eenen Inwijck. Vande voorsz. hoec van Tanjamburo af, tot de mont ofte inganck van dese straet, is de cours o. ende w. 5 mylen weeghs, met 7 ende 8 vadem diepten.

Die door Sincapura naer China wil loopen, (comende by Pulo⁺ Picon, int beginsel vande maent Julius) sal genaken de zyde

+ Cours nae de Straet van Sabon.

+ Het Eylandt Java.

1) Niet Diamantpunt (zie p. 73, n. 4) doch Tandjong Boeloes, de zuidelijkste punt van het vaste land van Azië. Men vergelijke de nu volgende bladzijden met G.P. Rouffaer, Was Malakka emporium vóór 1400?, p. 385-395, en de bijgevoegde schets der Djohor-rivier.

+ Tanjamburo is een punt landts.

+ Een mijl van Tanjamburo een Revier.

2) De Soengei Poelai.

3) De Selat Tebrau, d.i.: de Straat achter het eiland Singapore om.

+ Een Revier met het Eylandt Sincapura, de revier eyndicht in Jantana.

4) Lees: P. Merambong.

5) Djohor lama (het oude Djohor).

6) In Oost-Indië, eind 16e eeuw: 1 bahar = 5 quintal = 294 K.G. Zie Linsch. Ver. dl. VII, p.212, 216, 217.

+ Gheschiedenisse van Antonio de Melo inde Revier in Iantana.

7) Op de schets van Rouffaer: Tg. Gul.

8) Selat Sembilan.

+ De Mont vande eerste Straet.

+ Ghedaente van het landt aen beyde syden.

+ [39a]

+ Eylanden ende steenclippen streckinghen vande selve.

+ Beschryvinge hoemen in Iulius van Pulo Picon door Sincapura loopen sal.

[p. 96]

van 't groote Eylandt Carymon, om dieswille dat die winden vande Monson van Java, (twelcke in desen tijt is) altoos vande zyde van Sumatra afwayen. Van gelijcken, so wanneermen de zyde van Carymon hout (daer voorby wesende) heeftmen terstont⁺ de mont ofte inganck vande Straet voor hem open, met die voorsz. teeckenen. Op desen wegh heeftmen veel diepten; ende loopende aende zyde van Tanjamburo, so leyt het landt vanden⁺ inganck vande Straet (in 't schijnsel) gelijck of het d'een door d'ander staeck, 'twelck een gemeen ende seker merckteijcken is, hout u te loefwaert, om also nae uwen wille daer in te loopen.

⁺ Dese eerste Straet¹⁾ heeft in 't incomen twee Riffen, te weten, van elcke zyde een, die vande uytstekende punten ofte hoecken van 't landt af comen; tlandt vande zuijdt zyde, (beginnende⁺ vande incomste af) zijn altemael Eylanden, eenen geheelen regel oost aen streckende, welcke de Straet maken; Om nu daer in te comen, sult altoos wat meer genaken de zyde van 't zuyen, als d'ander zyde, sulter in 't eerste incomen 12, 10 ende 9 vadem⁺ diepten vinden; ende wesende soo verde binnen in, dat het landt vande zuijdt zyde, (t'welcke d'Eylanden zijn) maer een punt alleen maeckt, so sult ghy aen d'ander zyde voor u heen een hoecksken ofte punt sien, daer eenen cleynen rooden huevel op staet²⁾ ; als ghy dit comt te sien, so wilt allencxkens vande rechter handt af na desen cleynen huevel toe wijcken, om dieswille dattet⁺ d'eerste Eylandt, 'twelck ghy langhs gheloopen zijt voleijndt; ende van het selfde Eylandt voort aen, so beghint een ander Eylandt. Tusschen dese twee Eylanden leyt een Riffe ofte drooghte, diemen eensdeels met leegh water ontdeckt siet, ende streckt tot in 't midden van 't Canael toe; sult altoos met het loot inde⁺ hand loopen, 'twelcke u wel wysen sal waer dat ghy zijt. Comende by de voorsz. punt vanden cleynen huevel, soo wijckt weder nae het landt vande rechter handt toe, ('twelcke d'Eylanden zijn, als geseyt is) want heeft alleenlicken tusschen die voorsz. Eylanden de boven-ghenoemde Riffe, sult aldus oost aen loopen, ontrent een half mijl op de voorsz. diepten van 8 ende 9 vadem,⁺ ende van daer voortaen, so strect desen reghel Eylanden (die ghy langhs seylt) z.o. waert aen, ende sult terstont (wat voorder aende selfde Eylanden vande rechter handt) een ront Eyland sien, een weynigh van d'ander uytstekende, 'twelck u oock

+ Gheleghentheyt vande mont vande straet.

+ Gedaente van het Eylandt Carimon.

+ Twee Riffen int incomen van de straet.

1) Zie p. 95, n. 8.

+ Geheelen reghel Eylanden die de straet maken.

+ Vermaninge om in dese Straet te comen.

2) De Boekit Malam (328 voet).

+ Een drooghte tusschen twee Eylanden.

+ Porringe tot het loot ghestadigh inde handt te hebben.

+ Een rond eylandt hier ontrent modder grondt met 8 ofte 10 vadem diepten.

[p. 97]

sal blyven aende rechter hand; ghy sulter langhs heen loopen, met goeder opsicht; sulter altoos vinden 8 ende 10 vadem diepten modder gront. Het landt vande slincker handt, te weten, vande noordzyde, is van inwijcken¹⁾ ende openen; heef t eenen grooten⁺ Inwijck, die zynen keer nae het zuyden neemt, aen welcke zyde is gheleghen een ander rondt Eylandt²⁾ , dat u vande selfde zyde blijft. Sult u van dese zyde van 't noorden (t'welcke als gheseyt⁺ is, altemael Inwijcken zijn) wachten: want zijn altesamen vol Riffen ende ondiepten, loopende als gheseyt is, langhs d'Eylanden vande rechter handt heen.³⁾ Comende by 't voorsz. rondt⁺ eylandeken vande rechter handt, sult recht voor u uyt (te weten, aen 't eynde vande reghel Eylanden, daer ghy by heen loopt) comen te sien een cleijn vlack ende gherampaneert⁴⁾ Eylandeken⁵⁾ , met weynigh geboomten, hebbende een witte sandt strant, 'twelck⁺ leyt oost ende west, met de mont vande Straet van Sincapura; Sult op dit Eylandt aen loopen, ende soo wanneer ghy daeraen⁺ begint te ghenaken, so begint u die Straet te openen en te ontdecken, sulter nae toe seylen, boechs ghewijs⁶⁾ om loopende, om te schouwen die Riffen ende ondiepten vande noordt zyde, als oock om niet te vervallen nae de zuydt zyde (vande mont vande Straet af) met het ghety datter loopt: want hebter veel diepten⁺ ende vuyle grondt; Sult u altoos houden na de noordt zyde toe, alwaer men een sandtstrant heeft (vande lenghde van een schuet grof gheschuts,) makende aen 't eyndt van dien 'tfatsoen van een sandt-bay, daermen versch water heeft, ende so verde als dese strant is streckende, ist daer over al langhes heen suyvere⁺ grondt om te anckeren noodigh wesende. Comende by dese strandt, so krijghtmen die stroomen, die u langhs het landt na de mont vande straet toe dryven, het welck men niet en heeft⁺ daer verde van af loopende: want dryven u dan nae die diepe ende onsuyvere grondt toe, die het aende zuyd zyde heeft, als voren. Advertere u noch eens niet te passeren (van het eyndt⁺ van dese strandt af) nae het noorden toe, want hebter altemael Riffen ende ondiepten, als gheseyt is.

De mont ofte inkomste van dese Straet⁷⁾ , comt tusschen twee⁺

1) De wijde mondingen van de Sungeis Jurong en Pandan.

+ Ghedaente van het landt aende n.zyde

2) Tandjong Penjuru.

+ [39b]

3) Rouffaer (zie p. 95, n. 1) behandelt uitvoerig den tekst van Jan Huyghen van hier tot de eerste alinea op p. 100.

+ Veel Clippen en drooghten aende noordt zyde.

4) Gehakkeld.

5) Het vroegere eiland Pandau; thans Cyrene shoal.

+ Waerschouwinghe voorde selve.

+ Beschryvinge van een cleijn Eylandeken byde mont van Sincapura.

6) Met een boog.

+ Cours om te schouwen de ondiepten van de N.zyde, ende het vervallen na de Z.zyde.

+ Een Sandt bay daer vers water is.

+ Wat stroomen datmen cryght alsmen by de Straet comt.

+ Tweede vermaninghe.

7) Thans: Keppel Harbour.

+ Gedaente van de mont van de Straet, wyde, gelegentheyt ende diepte.

[p. 98]

hooghe berghen in, wesende van ontrent een steenworp inde breede, ende streckt oostwaert aen, mach hebben in de lenghte ontrent een schuet van een guetelingh. Het Canael van dese Straet heeft op het leeghsten 4½ vadem diepten. In 't incomen aenden voet van den bergh vande noordt zyde, is gheleghen een steen-clippe, welcke inde verthooninge een Pylaer schijnt te⁺ wesen; Dese wort int gemeen van alle Natien (die dese passagie bevaren) ghenaemt die Varella¹⁾ vande Chinen; ende vande zuyd zyde, te weten, een stuck weeghs vande mont, van de Straet voort aen maectet eenen Inwijck²⁾ . Int midden van desen Inwijck⁺ leyt een Clippe onder water, van welck een bancke af loopt nae het midden van het Canael toe. Wat voorder aen, aende selfde zyde, de lenghde van een Roer schuet, heeftet een open, het welc tot inde Zee aen d'ander zyde door loopt, makende een⁺ Eylandt³⁾ . Dit open is over al vol ondiepten; dient alleen om met cleyne Fusten⁴⁾ door te passeren. Te middeweghen van desen⁺ Inwijck daer dit open staet, leyt een Clippe ofte steen-plaet⁵⁾ , twee vadem onder water, welcke steen plaet soo verde buyten den Inwijck comt, als de punten van het landt uytsteken, ende wat meer nae het midden van het Canael toe. Voor by desen Inwijck⁺ wesende, soo heeftet landt⁶⁾ eenen hoeck ofte punt van eenen steylen afgebieckten huevel, alwaer de Straet voleyndt; ende int omloopen van dien, heeftet eenen rooden huevel, by de welcke⁺ men diepe ende suyvere grondt heeft, ende alsmender om geloopen is, so strect hem het landt vandaer af z.o. waert aen.

Men heeft aende noord zyde van dese straet, te weten, van⁺ 't beginsel tot het eynde toe drie inwijcken, waer van die twee eerste cleijn zijn, wesende de derde groot, welck is gheleghen recht teghens over den hoeck ofte punt vanden rooden huevel,⁺ daar de straet voleyndicht; Desen derden inwijck heeft een bancke van steen, die mettet leegh water van een sprinckvloet ontdeckt is, ende streckt van d'een punt tot d'ander; men sal hem wachten daer op te vervallen, alle 'twelcke vande noordt zyde is, ende buyten den Inwijck ist over 't gheheel Cannael van d'een punt tot d'ander suyver ende schoon.

⁺ In 't uytloopen vande Straet, soo heeftmen daer buyten zijnde,⁺

+ Een steenclip in 't incomen, ghenaemt de Varella vande Chinen.

1) Batoe Berlayer, of Lot's Wife.

2) Imbeah Baai.

+ Een Clip in een Inwijck, aende Z. zyde onder water.

+ Een banc ofte drooghte.

3) P. Brani; het ‘open’ ligt tusschen Brani en Blakang Mari.

4) Port. fusta; scheepjes voor roeien en zeilen; zie o.a. Linsch. Ver. dl. VII, plaat 27.

+ Een Clippe twee vadem onder water, hoe de selve gheleghen is.

5) Maeander Shoal.

+ Ghedaente daer de straet voleyndt.

6) Van P. Brani.

+ Een rooden huevel.

+ Drie inwijcken aende noordzyde.

+ Gheleghentheyt vande grootste, mitsgaders een Clippe by de selve.

+ Int uytloopen vande straet twee Riffen, plaetsen vande selve.

+ [40a]

[p. 99]

twee Riffen, waer van d'eene recht teghens over den uytganck vande straet leyt, een schuet van een lepel-stuck¹⁾ nae het oosten toe, comende van 't land vande noordzyde af, streckende zuyen aen; D'ander is geleghen in 't zuyen, te weten, een schuet van een goetelingh, vanden uytganck van 't landt, van de Straet af,⁺ streckende oostwaert aen, soo datse beyde gaer duer den anderen een cruijs maken, ende tusschen dese twee Riffen doorloopt het Cannael heen, ende men mach beyde dese Riffen (mettet leegh water van een sprinckvloet) ondeckt sien. Dit Cannael, welck⁺ tusschen beyden door loopt, heeft schaers 4 vadem diepte; De gront binnen in 't Canael is modder, ende buyten 'tCannael sandt; Hebber dit alles also in 't particulier willen verhalen, tot⁺ dienst ende gherif voor den genen die daer van nu voort aen begheert door te passeren: want die deschriptie vande oude Derouten ofte Navigatie voor dese ghemaeckt, zijn seer cort ende duyster te verstaen, voor de geen die daer noyt door geweest en hebben, door welcke oorsake daer veel schepen aende grondt gheraeckt, ghestooten, ende groot perijckel ghepasseert hebben,⁺ jae etlicke verloren. Keerende weder op onse materie, ende vervolghende de voorgenoemde reyse, als ghy so verde zijt als de mont ofte Inganck vande straet, so sulter recht te middeweghen door loopen, altoos een weynighsken naerder de noordzyde,⁺ om oorsake vande drooghten (daer van geseyt is) die binnen in dese straet ligghen, altoos met het loot inde handt, ende d'ooghen rondtom gaende): want 'talder ondiepte van 't midden van het Cannael zijn 4½ vadem. Oock mede, dewyle dat het so⁺ smal is, datmen qualick plaets heeft het loot uyt te worpen, so soude na mijn goetduncken het aller sekerste te wesen, op elcke drooghte een schuijt ofte ander teijcken vast te legghen, om u te dienen tot Bakens, die te moghen schouwen; ende comende een weynichsken voor by den Inwijck, die 't open heeft (dat aen d'ander zyde vande Zee uyt comt, te weten, daer de Clippe ofte steen-plate twee vadem onder het water leyt, soo hout u terstont nae den huevel (aende rechter-handt) toe, welcke den⁺ hoeck vande voorseyden Inwijck maeckt, daer alsoo langes heen loopende op het Compas aen, ghelijck als te voren by het landt vande slincker handt, te weten, daer wat naerder aen, als aen d'ander zyde, tot dat ghy uyt de straet zijt, u altoos wachtende

1) Geen. artilleristisch-technische term; wordt populair zoo wel voor zwaar als licht geschut gebruikt. Zie Groot Nederlandsch Woordenboek.

+ Beyde de riffen maken eenen cours.

+ Diepten vant Cannael, midtsgaders de grondt.

+ Oorsake waeromme dit particulier verhaelt wert.

+ Waer, ende hoe datmen door de Straet loopen sal.

+ Gestadigh het loot inde handt hebben.

+ Diepte vant midden vande Canael.

+ Waerschouwinghe voor clippen, Inwijcken etc. door de straet vaerende.

[p. 100]

van 't landt ende Inwijck vande zyde van het noorden gheleghen, recht teghens over desen huevel: want is altemael vol⁺ steen ende Rudtsen, als gheseyt is. Van ghelijcken sult u wachten vande Zee in t' oosten, te weten, recht teghens over den uytganck vande straet: want een schuet van een lepelstuck daer af, zijn het altemael Riffen, als boven gheroert is; als ghy uyt⁺⁺ de Straet zijt, ende begeerden te anckeren, so loopt nae de zyde van het zuyen¹⁾ , te weten, langhs het landt heen, soo dat ghy uyt de stroomen raeckt, so moecht ghy 't op 6 vademen setten: want so ghy inde stroomen van de Straet bleeft, mocht wel ghebueren dat ghy eenige anckeren quaemt te verliesen door het drayen ende slingheren van het schip, ofte dat ghy uyt slibberde ende op het droogh dreeft; Op dese Ree ismen recht teghens over een strandt daer versch water is, soo men 't van doen hadde.

Wt de Straet wesende, in voeghen als boven verhaelt is, so sult uwen cours nemen langhes het landt vande rechter²⁾ handt⁺ heen, altoos het loot uytworpende, ende beneden de 4 vadem schaers nae het landt noch te Zeewaert niet wijckende; ende als ghy ten half weghen vande strandt ghepasseert zijt, comende buyten de Straet, en sult niet meer als ruijm vier vadem diepte hebben; Ghepasseert wesende dese eerste strant, met een huevel Clippen, een huevel met een Sandtbay. ende Clippen, die aen het eynde staen, ende een sandt-bay gheleghen teghens desen huevel over, comende ten half weghen van den anderen huevel, die aent eynde vande voorseyde sandtbaey staet, achter welcken dat open (dat binnen de Straet comt) weder uyt loopt, so neemt alsdan uwen cours oost aen, te weten, onder de 4 vadem, aen d'een oft d'ander zyde niet wijckende:⁺ want sout terstont drooghten ende sanden vinden; het Cannael is modder gront; sult altoos met het loot inde hant loopen, tot dat ghy meer diepte crijcht, het welcke niet langhe sal duren, ende om het sekerste, so is het beste met een schuijtgien voor uyt te loopen om het Cannael te sien: want sal u beyde de Canalen wysen. Als ghy comt op de diepten van 12 tot 15 vadem toe,⁺ soo wacht u van de zuydt zyde, tot dat ghy over een mijl vande Straet oost af zijt: want vande 15 vadem sout op 10 komen, ende van daer opt droogh: want zijn altemael Riffen van sant.

⁺ Dese straet heeft 6 Eylandekens³⁾ , gelegen aen het eynde van het landt van Iantana⁴⁾ , het welcke de zyde van 't noorden is,

+ Waerschouwinghe voor de Zee int oosten.

+ [40b]

+ Plaatsen om te anckeren alsmen door de Straet is.

1) Lees: noorden; zie Rouff aer, p. 393.

2) Lees: slincker; t.a.p.

+ Wat diepten datmen buyten de straet heeft.

+ Beschryvinge vande grondt van 't Canael.

+ Vermaninge om seker door de straet te varen.

+ Ses Eylanden aent landt Iantana.

3) Thans Poeloe Lima, bij Tg. Penyusuk.

4) Oude naam voor Djohor.

[p. 101]

ende men loopter langhs o. ende w. is inde distantie ontrent 8 mylen, ende sult tusschen dien ende het landt niet passeren; De Zee daer by, te weten, ontrent een half mijl nae het zuyen, is altemael suyver ende schoon, van 15 vadem diepten, met sant gront. Te middeweghen van desen wegh vande Straet, nae d'⁺ Eylandekens toe, luttel min ofte meer, leyt de Revier van Iantana, den welcken eenen grooten mont heeft, wesende d'incomste van dien langhs het landt vande oost zyde heen, alwaer dickwils groote schepen in gheloopen zijn, ende aende⁺ westzyde (daer een huevel van roode aerde staet) heeftet over de geheele mont vande Revier een bancke van hart sant¹⁾ ,⁺ ontrent anderhalf mijl t'Zeewaert in streckende, daer veel schepen op gheraeckt zijn, waer van ghy u sult wachten. Van den hoeck van d'Eylanden boven geroert (gelegen aen 't eynde van het land van Iantana), loopt een Riffe²⁾ af, stekende o.n.o.⁺ tZeewaert in, twee groote mylen, ende alst stil weer is, so en canmender het water niet op sien breken, dan maect alleenlick wat wit schuijms boven op, het welck men terstont kan sien en⁺ onderscheyden, ende alst hart weer is, so breeckter het water⁺ over al op. Tusschen dese Riffe ende de Eylanden loopt een groot Canael³⁾ , altemael van een steenigen gront, ende het aller ondiepste⁺ dat ic daer gevonden hebbe, zijn 5½ vadem, ende van dese diepten comtmen op 7½ vadem, ende dan weder op ses en 8½ vadem; het mach wesen vande breete van een schuet⁺ grof gheschuts, te weten, recht dwers over. Die dit Canael wil passeren, moet een half mijl van d'Eylanden af loopen, sonder⁺ daer naeder by te comen: want soudt op t' droogh loopen; Mijn goedtdunckt waer datter gheen groote schepen met haren wille door en liepen, ten waer dat huer den noot daer toe dwongh, ghelijck als Francisco Daginar dede, die daer aende gront stiet,⁺ ende was in perijckel van 't schip te verliesen, om dieswille dat hy te na aende Riffen geloopen was, en dat hem de wint scherpte. Van dese Eylandekens⁴⁾ 2 mylen z.z.o. aen, is gelegen die Pedra Branqua, (dat is, witte steen geseyt) welck is een Eylandeken⁵⁾⁺ van witte steen-rootsen ofte Clippen, hebbende daer dicht by noch etlicke andere Rudtsen ende Clippen, gheleghen aende

+ Te middeweghen vande straet leyt de revier Iantana.

+ Beschryvinge van Iantana.

1) De Tanah Merah Besar (Large Red Cliffs) met de Red Cliff Bank.

+ Een swarte sandtbanck over de mont vande Revier.

2) De Rumenia Shoals.

+ Een Rif ten eynde van het landt Iantana.

+ Teeckenen vande sandt banck.

+ [41a]

3) Het ‘North Channel’.

+ Een groot Canael met een steenachtighe gront.

+ Diepten van het selve.

+ Cours om door het Canael te loopen.

+ Verhael van 'tghene Fran. Daginar in dit Canael wedervaren is.

4) De Poeloe Lima.

5) Pedra Branca, thans met den lichttoren Horsburgh.

+ Gelegentheyt van Pedra Branqua.

[p. 102]

⁺ zuydtzyde daer van af, van welcke zyde insghelijcks ghelegen is 't Eylandt van Binton¹⁾ , 'twelck seer lanc is, hebbende in 't midden van dien een hoogen huevel, by de welcke langs heen men diepe gront heeft: maer is quaet om te anckeren voor die van China comen; Men heeft rontsom die Pedra branqua, en daer dicht by 6 vadem diepten, suyver gront; sult u altoos wachten vande Clippen ende Rudtsen daer by gelegen.

⁺ Ick heb hier voor bevolen in 't uytloopen vande Straet (als ghy over de drooghten op de 15 vadem diepten zijt, in voeghen als gheseyt is) oost aen te seylen naer d'Eylandekens toe, die ghy terstont sult comen te sien, te weten, soo haest als ghy de Revier van Iantana ghepasseert zijt, ende als ghyse beghint te genaken, so sult ghy u houden na die Pedra branqua ofte witte⁺ steen toe, in voeghen dat ghy daer een half mijl van afloopt, u wachtende vande zyde vande Eylanden, om twee redenen; Ten eersten, om dat de winden (in desen tijt datmen na China vaert) altoos vande zyde van Binton af wayen, welcke is de Monson⁺ van uyten z. ende z.w.; ende so u de wint scherpten, ende nae het z.o. liep, (alst dickwils in dese contreye gebuert) wesende aende zyde van d'Eylanden, en sout de Riffen niet voor by moghen comen, waer door gedwongen soudt wesen te loopen door 't Canael (dat tusschen Pedra branqua ende d'Eylanden loopt) ofte sout so veel tijts te soecken maken in daer te vertoeven, dat ghy de Monson, (dat is, den tijt vande Voyage) verliesen⁺ sout nae China te varen. Ten tweeden is, dat so ghy u daer vont met een slap ghety ende wint, ofte met weynigh seylen op, so soude u water ende stroomen op de Riffen dryven, sonder dat eens ghewaer te worden, gelijck alst ghebuerden met het Schip van Don Diego de Meneses, van welcke Stuer-man was Goncalo Vyera, die 't water op 10 vadem dreef, daer hy het sette, ende quam een weynigh daer na op 7 vadem²⁾ , waer door hy by de⁺ 3 daghen om bracht, om hem met d'anckers weer uyt te winden. Door dese twee Reeden advertere u, dat ghy u hout aende zyde van Pedra branqua, ofte de witte Clippen boven verhaelt.

Van Pedra brancqua af nae het Eylandt Pulo Tinge³⁾ , soo⁺ looptmen n. ende z. ende n. ten o. ende z. ten w. is inde cours

+ Desghelijcks van 't Eylandt Binton, ende de ghedaente der selver.

1) Bintang, het grootste eiland van den Riouw-archipel.

+ Courssen als men over 15 vadem diepte ten is by de Revier Iantana.

+ Waerschouwinghe vande Eylanden om twee oorsaken.

+ D'eerste oorsake is vande winden.

+ De tweede oorsake is, alsmen met een slap ghety en weynigh seyls daer ontrent waer, souden op de Rif dryven.

2) Vermoedelijk is bedoeld: wien de stroom op 10 vadem dreef, waar hij het anker liet vallen, en kwam een weinig daarna op een plek van 7 voet. Zie voor Diego de Meneses: Tiele, Europeërs in den Maleischen Archipel, I, p. 408 e.v.

+ Gheschiedenisse van Diego de Meneses ontrent deesEylanden.

3) P. Tinggih (Hoog Eiland), op de oostkust van Djohor.

+ Coursen van Pedra branque, nae het Eylant Pulo Tinge.

[p. 103]

13 mylen. Dit Eylandt is rontachtigh ende hoogh, hebbende int midden eenen hoogen spitsen bergh vol gheboomten, is ghelegen by de Custe van 't vaste landt, ende tusschen dien ende het vaste landt is een goede Navigatie: maer en is niet oorbaer.

Dit Eylandt leijt met Pulo Timon¹⁾ , n.o. ende z.w. zijnde ontrent 7 mylen inde cours.

⁺ Om te seylen nae Pulo Tinge, sult uwen cours nemen (van⁺ Pedra branqua af) een groote mijl oost aen, ende van daer n. ende n. ten o. aen, altoos met het loot inde handt, tot dat ghy de Riffen²⁾ ghepasseert zijt, ende comende op 14 vadem, wesende nae u gissinge in dese contreye, so sult u terstont tZeewaert daer van afhouwen; daer voor by wesende, en hebt niet meer te vreesen, dan dat ghy voor ooghen siet. Op dese cours nae Pulo Tinge toe, te weten, in 't ghesicht van 't Eylandt ligghen 4 ofte 5 Eylandekens,⁺ welcke u sullen blyven aende zyde van het landt, ende alsmen dicht by Pulo Tinge is, so machmen Pulo Timon terstont sien.

't Eyland Pulo Timon is groot ende hoogh, hebbende van dese⁺ zyde daermender nae toe loopt, twee ooren van landt, staende vol gheboomten van groote houten, om cleyne masten en de anckers af te maken (om datmen in dese contreye sodanighe anckers van hout is ghebruijckende,) is den meesten tijt met mist ende damp bedeckt; heeft over al eenen suyveren modder gront; Daer zijn twee plaetsen daermen versch, ende seer goet water vindt, te weten, d'eene plaets is aende zyde van het land, in het midden van een langhe strandt, een weynigh te landewaerts in, by de welcke men een goede Reede heeft: maer alsmen⁺ vroech comt, te weten, in de maent van Junius, ende het beghinsel van Julius, soo ist daer periculues te anckeren, om oorsake vande weste winden, die daer in desen tijdt seer furieus⁺ en verbolghen wayen, daer om waert mijns bedunckens beter te loopen na d'ander plaets daermen oock versch water heeft, te weten, aende oost zyde, van te Zeewaert loopende recht op 't aenghesicht van het Eylandt aen, ende langhs de oost zyde heen, ende ghepasseert wesende eenen huevel, den welcken eenen hoeck maeckt, so sult ghy een sandt-bay kryghen, al waer ghy⁺ moecht in loopen nae het landt toe, ende soo wanneer u de voorseyde hoec ofte punt blijft int zuijd oosten, so sultet setten

1) Ook wel door Jan Huyghen geschreven Pulo Tymao: P. Tioman.

+ [41b]

+ Gheleghentheyt van Pulo Tingo, met Pulo Timon.

2) De Rumenia Shoals.

+ Opte cours na Pulo Tinge 4 ofte 5 Eylandekens.

+ Gedaente, gelegentheyt,ende kenteycken van Pulo Timon.

+ Goede Ree ontrent Pulo Timon in Iunius.

+ Oorsaeck waerom dat het in Julius hier quaet ankeren is.

+ Een sandt-bay met vers water ende goeden visch.

[p. 104]

alwaermen ghenoech mach liggen voor de winden vande Monson; sulter 20 vadem diepten modder gront hebben; Men heefter ooc een groote visscherye van seer goeden visch, ende binnen inde sandt-bay, soo heeftmen die plaets om versch water te halen, comt inde Zee uytloopen; oock mede soo heeftmen van dese zyde veel beter hout, ende naeder by de hant, ende leghter seker en beschut vande weste winden. Vande zyde van het landt⁺ heeftmender etlicke Eylanden langhs heen leggen. Vande noorder hoeck van dit Eylandt Pulo Timon (ontrent een schoot van een stuck grof gheschuts af) leijt een ander Eylandt, ende byden hoeck van het zuyen heeftet ooc een Eylandeken. Van ghelijcken ontrent 3 mylen nae het z.o. t' Zeewaert in, ligghen noch 3 ander Eylanden, waer van het eene groot, hoogh ende ront is, wesende de ander twee wat cleijnder, worden geheeten Pulo Laor¹⁾ .⁺ tEylandt van Pulo Timon leyt op die hoochte van 2⅔ graden aende n. zyde vanden Aequinoctiael, ende n.w. daer van af 12 mylen, is gelegen die Revier Pan²⁾ aent vaste landt, tegen welcke Revier over, te weten 2 mylen tZeewaert in, is gelegen een cleijn ront Eylandeken, hebbende eenen ronden effen boom int midden, ende een ½ mijl daer van, heeftmen 6 vadem suyver gront.

⁺ Van Pulo Tymao, tot Pulo Condor³⁾ , is de cours n.n.o. ende⁺ z.z.w. 115 mylen. Het Eylandt Pulo Condor leyt op de hooghte van 8⅔ graden; is een groot Eylandt met hooge bergen, hebbende⁺ dicht by hem 5 ofte 6 Eylanden ende Clippen liggen; vande zyde van het n.o. heeftet een Eylandeken ofte steen-clippe, 'twelcke hem van verde verthoont, ghelijck een seylent schip,⁺ heeft over al rondtsom suyvere gront van 10 ende 12 vadem diepten, aende zyde van 't n.w. heeftet een plaetse van versch⁺ water, leyt n. ende z. met die Revier van Camboja⁴⁾ , (diemen noemt de Haven vande Malajos)⁵⁾ , 12 mylen, en is niet seker daer vers water te halen: want alst laet inden tijt is, so heeftmen alhier⁺ stercke winden met donderen van uyten n. ende n.w., so datmense met een seijl alleen niet verwachten en mach: want sonder seylen wesende soude u te gront smyten en vernielen, ende alst vroech inden tijt is, soo heeftmender die ooste winden. Van

+ Vande noordhoeck van Pulo Timon leyt een ander Eylandt.

1) P. Aoer (aoer is een groote soort bamboe).

+ 't Eylandt van Pulo Timon leyt op 2 twee derdendeel graden aen de noordt zyde vanden Equinoctiael.

2) Pahang.

+ Ghelegentheyt vande Revier Pan.

3) 90 zeemijl beoosten Kambodja-Punt. (Wellicht van Mal. ‘kendoer’ dat ook ‘reiger’ beteekent, dus: Reiger-Eiland).

+ [42a]

+ Cours van Pulo Tymaon tot Pulo Condor.

+ Op 8 twee derdendeel graden.

+ De haven van Malayos is de Revier Camboja.

4) De Mekong delta.

5) Zie p. 123, r. 10 v.b.

+ 'Tis seer periculues ontrent Camboja.

[p. 105]

Pulo Timao af tot Pulo Condor toe, sult altoos gront vinden op⁺ 35 tot 38 vadem toe; om nu uwen rechten cours nae Pulo Condor te doen, so sult altoos n.n.o. aen loopen, sonder eenighe wrake ofte afslach vant Compas te rekenen: want so ghy sulcks dede, soudt daer aen de zuydt zyde, te weten, t' Zeewaert daer van voorby loopen sonder dat te sien, ghelijck alst veel schepen gebuert is, twelck eenen quaden cours ende navigatie is: want de winden altoos in desen tijt vande zyde van 't landt waeyen, als boven geroert is, ende soo het sake waer dat (alleer ghy het⁺ Eylandt Pulo Condor comt te sien) ghy het water turbulent, dick ofte grondich vont, so werpt het loot uyt, ghy sulter 18 ende 19 vadem diepten vinden, met gront van weecke modder, so loopt dan ter halver streeck vande cours aen, tot dat ghy comt op 17 vadem; daer op wesende, so loopt n.o. aen; ende comende op 16 vadem, aleer ghy het Eylandt siet, soo doet uwen cours o. ende o. ten n. aen, altoos op de voorsz. 16 vadem diepten,⁺ waermede sult comen te belanden aende zuydt zyde van het Eylandt, weest wel op u hoede, van twee cleyne eylandekens¹⁾ , ghelegen 7 mylen aende w.zyde van Pulo Condor af; zijn met⁺ wildernisse bewassen, ende ligghen een mijl ofte daerontrent vanden anderen verscheyden, ende soo 't moghelick waer, soo en wilter niet tusschen beyden door loopen: want men heeft daer buyten om ende dicht by heen, suyvere sandt gront; Ick hebbe daer selfs met stilte geanckert geleghen, te weten, ontrent een cleyne mijl van 't Eylandt, dat aldernaest het landt leyt;⁺ De stroomen loopen alhier seer met het ghety, te weten, n.o. ende z.w. Van dit Eylandt Pulo Condor af nae het Eylandt Pulo Cecir²⁾ toe, is de cours n.o. ende z.w. ende noordtoost ten oosten,⁺ ende zuyd-west ten westen, 45 mylen; Dit Eylandt is een leegh ende lanckwerpigh landt, streckende noorden ende zuyen; heeft⁺ aenden hoeck van 't noorden, een Eylandeken van roode steen, ligghende een half mijl van het landt af; Men mach tusschen dit ende het Eylandt door passeren; Aende zyde van 't Oosten⁺ heeftet een sandtbay, alwaer eens een Iunco, (dat is een Indiaens ofte Chijns groot schip) op 't strandt ghehaelt is om te concerteren ende te versien, toebehoorende eenen Zee-roover van Patane³⁾ ,⁺ (een landt ghelegen aende Custe vande oostzyde van Ma-

+ Diepte van Pulo Tymão tot Pulo Condor.

+ Waerschouwinghe alsmen by Pulo Condor comt, hetwater dick ende troubel vint.

+ Coursen om int zuydt eylandt te belanden.

1) De Twee Gebroeders.

+ Vermaninge ende waerschouwinghe van 2 Eylandekens aende west zyde van Pulo Condor.

+ Goe suyvere sandt grondt by dees Eylanden.

2) Thans ‘Cecir de mer’. (Mal. sisir is een bloem). Ook in onzen archipel komen vele eilanden voor, die Sisir heeten). Ten rechte: Sisir laoet.

+ Cours van Pulo Condor na Pulo Secir.

+ Ghedaente van 't Eylandt Secir.

+ Een groot eylandt met een Sandtbay.

3) Patani op de oostkust van het Maleische schiereiland.

+ Vertellinghe van een Iunco, ende een Zeeroover van Patane.

[p. 106]

lacca, na het Coninghrijck van Sian toe;) Ick hebbe een half⁺ mijl t' Zeewaert van dese voorsz. sandtbay af ghepasseert, is altemael van een suyvere grondt. Dit Eylandt leyt verscheyden vande Custe van Camboja ofte Champa neghen mylen.

⁺ Die gheen die tZeewaert van Pulo Condor afloopt, sonder dat te sien, te weten, op de hooghte van 8 graden, sal 25 ende 26 vadem diepten vinden, met swarte modder gront, ende veel van dat Zee-schuijm ofte Sas-been¹⁾ op 't water dryven, ende wesende⁺ by de 12 mylen daer voorby, op de hooghte van 8½ graden, so sult ghy sommighe Zee Slanghen int water sien dryven, met 28 ende 30 vadem diepten, ende noch 10 mylen voorder aen veel van 't kruijt Sargasso onder het water, op de selfde diepten, welcke diepte also vinden sult tot op 9⅓ graden, tot hier toe sult de cours van 't n.o. behouden: want wy en moechten niet hoogher aen loopen, om dat de weste winden seer sterck⁺ wayen, ende liepen van hier z.o. aen nae Pulo Cam²⁾ toe, om dat wy wanhoopten de Custe van Champa te moghen kryghen. Als ghy comt op 2 mylen na by twee Eylandekens³⁾ , (gheleghen van Pulo Secir, zuydwaert aen 9 mylen, so sult ghy grondigh water vinden, ende by dese Eylanden comende, sult de gront verliesen. Dese twee voorsz. Eylanden worden vande Chynen⁺ ghenaemt Tomsitom, liggen 3 mylen vanden anderen verscheyden; Men looptse langhes o.z.o. ende w.n.w. Het Eylandt van 't oosten is hoogh ende rondt, zijnde aende Zeekant steijl afghebickt, ende den oppersten top heeftet 'tfatsoen van een bonet, ghelijc de Mandorijns, (dat zijn de Heeren) van Chynen draghen; Een half mijl daer van af, leijt een Clippe, gelijck een Eylandeken, ende heeft aende westzyde roodtachtighe Clippen, hebbende vande noordt zyde noch een ander cleijn Eylandeken;⁺ Rontsom alle dese Eylandekens ende Clippen en heeftmen gheen grondt; Doe alhier dese verclaringhe, om dieswille dat ick desen wegh ende contreye bevaren, ende alle het selfde wel ghenoteert hebbe, als oock alle wat in dese beschryvinghe ende coursen verhaelt wert; (Wy deden dese voorsz. coursen door faulte vande mast, want en dorsten onse seylen niet voeren, door die stercke weste winden) opdat, so hem yemandt vont in dierghelijcke noot ende moeyte, niet en wil wanhopen de Custe weder aen boort

+ [42b]

+ Pulo Condor leyt op 8 graden.

1) De breede beenen rugschub van de inktvisch. Misschien sas = Fr. sèche (inktvisch). Zie ook p. 24.

+ Teyckenen alsmen op de hooghte van 8 en half graden is.

+ Wt wanhoep vande Custe van Champa te kryghen liepen zy na Pulo Cam.

2) P. Sapatu.

3) Namelijk P. Sapatu en Great Catwick. Op de oude Hollandsche kaarten: Jong Katwijk eilanden; zie de kaart achterin Linsch. Ver. dl. XIII.

+ d'Eylanden Tomsitom plaets ghelegentheyt ende ghedaente.

+ Oorsake waerom alle dese Eylanden verhaelt werden.

[p. 107]

te kryghen. Van dese Eylandekens af, sult uwen cours n. aen doen, om te gaen verkennen Pulo Secir, ende van daer nae de⁺ Custe van Champa¹⁾ toe, want sult weten dat de stroomen (van Pulo Condor af ende vande Custe van Champa, tot Pulo Cecir, ende dese Eylandekens toe) loopen nae het oosten, door welcke oorsake men terstont nae de Custe toe loopt, als wy hier nae sullen verklaren, ende alsmen passeert voor by dese Eylandekens van Pulo Secir, noordt oostwaert aen, soo trecken die stroomen terstont nae de Custe van Champa toe, die u derwaerts aen sullen dryven. Van dese voorschreven Eylanden tot Pulo Secir toe,⁺ en heeftmen gants gheen drooghten noch ondiepten, als vele meenden; het quaet datter is, is datmen der gheen grondt en heeft.²⁾ Dese Eylanden liggen achthien mylen verscheyden vande⁺ Custe af.

Van Pulo Condor af sult terstont nae de Custe van Champa toe loopen, te weten, soo ghy daer voorby passeert aende z. zyde,⁺ so doet uwen cours ter halver streeck van n.n.o. tot dat ghy de Custe int ghesicht hebt, sult ter halver wegen van dese cours⁺ vinden 28 vadem diepten, ende so ghy daer voor by passeerden⁺ aende zyde van 't noorden, so loopt n.o. ende n.o. ten n. aen, ende niet hooger te loefwaert, om te schouwen de drooghten daer hem Matheus de Brito op verloor³⁾ ; so ghy inder nacht by 'tlandt quaemt, soo werptet loot uyt, ende vindende 15 vadem, soo en loopt niet meer naer 't landt toe, dan loopt terstont oost⁺ noord oost aen, ghelijck als de Custe streckende is: want de drooghte leijt op de contreye van 13 vadem langhs de Custe heen, te weten 4 mylen daer van af.

Dese custe van Champa is langes de Zeekant heen, van een⁺ laegh landt, ende van groote sant stranden; men loopter langhes heen o.n.o. ende w.z.w. tot een punt gheleghen op de hooghte van 10¾ graden, ende aleermen op twee ofte drie mylen naer⁺ by dese punt comt, so voleijnden de sant stranden ende tlage landt: want dese punt is van een seer hoogh landt, streckende 't Zeewaert in, so dattet een Cabo maeckt; van hier af voortaen ist altemael seer hoogh landt, (tot de Varella⁴⁾ toe) met groote gheberghten; binnen dese punt ofte hoeck, te weten naer 't west zuijdtwesten leijt eenen inwijck, ende 2 mylen herwaerts aen eer datmen daer by komt, so heeftmen dicht by 't land een kleijn,⁺ lanck ende leegh Eylandt, altemael van louter Steen-klippen,

+ Courssen om het Eylandt Pulo Secir ende de Custe van Champa te verkennen.

1) Kambodja en Anam.

+ Van de Eylanden tot Pulo Secir zijn geen drooghten.

2) Om te ankeren.

+ Wat t'eenigh quaet is tusschen beyde dese plaetsen.

+ Cours van Pulo Condor tot Champe toe.

+ [43a]

+ Drooghte daer hem Matheus de Brito op verloor.

3) Zie p. 124, n. 2.

+ Vermaninge ofmen by nacht by 't landt quaem.

+ Gedaente van de Custe van Champa.

+ Een punt opten 10 drie vierendeel graden die een Cabo maeckt.

4) Zie p. 108, n. 6.

+ Van dese C. tot Varella ist al hoogh landt met groote gheberghten.

[p. 108]

'twelcke hem van verde verthoont gelijck een bewoonde stadt¹⁾ ; Van dit Eylandt tot Pulo Secir toe, loopt een bancke af van 10 ende 12 vadem diepten; Aen de voorschreven Custe vande santstranden,⁺ te weten 15 mylen aleermen by 't voornoemde punt is, so heeftmen een Revier ghenaemt Sidraon²⁾ , al waermen wel met schepen van 600 Bharen³⁾ mach in loopen; aen dese Revier is ghelegen de schoonste ende beste steede van 't gheheele Coningh-rijck⁺ van Champa, heeft tot een kenteijcken een langhwerpenden huevel, met twee ofte drie toppen boven op; Ick hebbe op een schoot van een Gotelingh naer ghepasseert by 't Eylandt vande Steenklippen, boven verhaelt, ende vont altoos 8 vadem⁺ diepten, altemael effen steengront met veel van 't kruijt Sargasso, so dat ick het loot daer qualijck konste door rocken⁴⁾ ,⁺ ende langes de voorschreven hooge punt ofte hoeck heeftmen 20 vadem diepten.

Als ghy byde Custe van Champa zijt, soo sulter langhes heen⁺ loopen o.n.o. aen, tot op twee ofte drie mylen nae, ten alderhooghsten, is altemael suyvere ende goede Ancker gront tot die voorschreven punt ofte Cabo toe; sult het Eylandt vande Steenklippen⁺ aende zyde van 't landt laten, daer niet binnen door passerende; Van dese voorschreven punt af voortaen tot een ander punt zijn 12 mylen, ende men loopter noordtoost langhes⁺ heen; Van dese tweede punt noch 12 mylen voortaen heeftmen een ander punt; dese cours doetmen ter halver streeck van n.n.o.⁺ tusschen dese 2 ende 3 punt zijn gheleghen twee inwijcken, waer van d'eerste de Haven is daermen t'swarte hout laeyt, 'twelcke men noempt het hout Deiraon⁵⁾ ; Van dit derde punt af tot die⁺ Varella⁶⁾ toe, looptmen de Custe noorden aen, ende al eermen by de Varella comt op 7 mylen naer, so heeftmen eenen inwijck⁷⁾ daer een vleck ofte steede leijdt, ende 2 mylen voortaan leijdt⁺ een Eylandeken van Steen-klippen, dicht aen 't landt, 'twelck hem van verde verthoont ghelijck een man die staet en vischt ofte hengelt, waer van ghenaemt wort van de Portugesen O Pescadar⁸⁾ , ofte den Visscher; ende so men begheert te loopen naer⁺⁺ de Varella toe, (dit Eylandeken voorby wesende) so salmen ter-

1) Het ‘steenklypig Eijlt’ op de kaart achterin L.V. dl. XIII.

+ Een Eylandt van klippen dat hem gelijc een bewoonde stadt vertoont.

2) ?

3) Zie p. 95, n. 6.

+ Van dit Eylandt tot Pulo Secir leyt een banck.

+ Plaets waer de Revier Sidraon leijt.

4) Rukken, trekken.

+ Teijcken aan de Revier Sidraon.

+ Diepten omtrent 't Eyland mette klippen.

+ Goe anckergront aende Custe van Champa.

+ Beschryvinge van 2 punten.

+ d'Haven daer men 'thout Deiraõ laed.

5) ?

+ Gelegentheyt vande cust van 't punt tot Varella.

6) Kaap Varella, de oostelijkste punt van Kambodja, op 13^o N.B. Varella (Port.) = afgodentempel, pagode.

7) Hon Kohe baai.

+ Beschryvinge van verscheyden plaetsen.

8) Thans Fisherman's Islands.

+ [43b]

+ 't Eylandt o Pescador.

[p. 109]

stont 'tland genaken, al waermen een groote strant met een suyvere gront heeft.

Dese Varella is eenen hooghen Bergh die t' Zeewaert insteeckt,⁺ ende heeft op 't bovenste vanden top een seer hooghe Steenrootse, in ghelijckenisse van eenen toorn ofte pilaer, diemen van seer verde kan sien: waerom vande Portugesen Varella gheheeten⁺ wort (dat is soo veel als een Caep, baecke ofte merckteijcken gheseijt;) aen den voet van desen Bergh, te weten aen de zuydzyde heeftet eenen seer grooten inwijck streckende noorden in, over⁺ al met suyvere ende schoone modder-gront van 15 vadem diepten, men en kanse van verde niet sien, omdat hem 'teene landt door 't ander steeckt: maer als ghy by de voorseyde strandt komt, ende die Varella begint te ghenaken, so begint hem den inwijck te openen, den welcken heeft een seer vrye inkomste, ende heeft binnen in twee loopende beecken, van seer goet ende⁺ versch water; die daer met een schip comt, waer mijn advijs daer niet in te loopen: want sal moeyten hebben om weer uyt⁺ te komen, om datmen daer de wint scherp heeft; men mach het wel buyten setten, te weten aende inkomste ofte mont van dien, als ick gedaen hebbe, ofte men mach d'ander plaetsen⁺ daer versch water is gaen besoecken, te weten die aen d'ander zyde van den Bergh (naer 't noorden staen) aende voet van dien, daer 't hooghe landt dat in Zee steeckt voleijndicht, al waermen een seer groote voet-strant begint te cryghen; om dese wateringhe te kryghen, soo moetmen de punt van desen Bergh wel dicht ghenaecken, ende soo ghy daer langhes heen loopt, sult int om loopen van dien een kleyne sant Bay sien, met die voorseyde⁺ groote strandt ende plaetse vande wateringhe, alwaer ghy 't naer uwen wille moeght setten: want heeft seer goede Ancker gront: maer heeft een groot inconvenient ofte quaet, dat ghy⁺ legt om besprongen te werden van die van 't landt: want zijn hier over al vyanden vande Portugesen ende Roovers¹⁾ ; daerom sulter altoos op u hoede wesen, met goet opsicht int versch water te halen, so wel van binnen als van buyten, omdat die van 't landt voor een manier hebben het volck t'overvallen, en te verrasschen; Dese Varella leijt op de hoochte van 13 graden.⁺

Dit landt vande Varella is eenen hoeck, ende van daer voortaen

+ Gedaente van Varella.

+ Wat dat Varella geseyt is ende beteeckent.

+ Een groote inwijck aen de voet van Varella.

+ Twee loopende Beecken.

+ Advijs om niet in den inwijck te loopen.

+ Oorsaeck waeromme.

+ Een cleyne sant Bay by een groote strant.

+ Hier by is goede anckergront, doch periculeus vande Inwoonders.

1) Hier ter plaatse wordt voor 't eerst melding gemaakt van zeeroovers die in de aanwijzingen voor de noordelijker wateren telkens en telkens genoemd worden. Het geeft een aanwijzing omtrent de begrenzing hunner strooptochten.

+ De Varella leyt op 13 graden.

[p. 110]

⁺ tot Pulo Catao¹⁾ , is de cours n. ende n. ten w. 48 mylen, ende 'tlandt begint van hier af veel legher te wesen, dan dat ghepasseert is, hebbende op veel plaetsen sandtstranden, al waermen over al Anckeren mach; Thien mylen van dese Varella voortaen, te weten een mijl van landt is gelegen een lanck ende vlack⁺ Eylandt ghenaemt Pulo Cambir²⁾ , tusschen dit Eylandt ende 'tlandt heeftmen 12 vadem diepten sant-grondt, ende int midden van 't Eylandt vande zyde van 't landt, alwaer een kleyne sant Bay is, heeftet versch water daermen 't mach setten noodigh⁺ wesende: want is suyvere gront, ende te midde-wegen van 't Cannael van tusschen 't Eylandt ende 'tlandt ist altemael schoon, wesende van een kleyne mijl weeghs; Van dit Eylandt ontrent twee mylen noorden aen maecktet landt een punt, ende van daer naer 't Eylandt toe, heeftet eenen grooten inwijck, ende van⁺ binnen naer 't noordtwesten, te weten daer 't hooghe landt voleijnt ('twelcke van dese punt af naer binnen toe west aengaet)⁺ heeftet een open ofte gebroken leegh landt; alhier is een Revier van drie vadem diepten, inde Haven met sant grondt, ende is⁺ van eenen grooten mont ofte inkomste, ende heeft binnen in een put van 13 vadem diepten; Dese Revier loopt verde te landewaerts in, ende 4 ofte 5 mylen vande mont af naer binnen toe, leijt een groot bewoont vleck, daer veel victualye ende lijftochten⁺ zijn; Int inkomen van dese Revier heeftet eenen hoogen huevel aende oostzyde, wesende aende west zyde van een leegh landt ende santstrant, sulter recht te midde-weghen door heen⁺ in loopen, al hoewel dattet wijt is, binnen in wesende sult u wel vast binden en versien van Anckers en Touwen, te weten vande westzyde: want soot noch vroech inden tijt waer, so heeftmen alhier seer stercke weste winden, so dat se u souden dryven aen d'ander zyde vande Revier; Dese Revier heeft veel visch,⁺ ende men heefter oock opt landt menighte van Venesoenen³⁾ , wilde Verckens, Tygren, Reynoserotten, ende diergelijcke jacht; 't Volck vant land placht goet te wesen: maer wy hebbense suspect⁺ ghemaeckt door arghernisse die wy hen aengedaen hebben: Van dese Revier af vijf mylen voortaen, te weten langhes de Custe heen, so heeftmen twee Eylandekens met sommighe Klippen ligghen, ontrent een half mijl van 't landt af, ende men mach tusschen dien ende 'tlandt door passeren; Van dese Ey-

+ Gedaente van Varella mitsgaders de cours van daer na Pulo Cataon.

1) P. Catao of Caton: Culao Ray.

+ Plaats van het Eylandt Pulo Cambir.

2) Draagt dien naam nog.

+ Goet anckergront.

+ Gelegentheyt van een Revier by 't ghebroken landt.

+ [44a]

+ Diepte derselver.

+ Ghedaente vant incomen vande Revier.

+ Vermaninge tot versorginge van Cabels ende Touwen alsmen hier omtrent is.

+ Veel visch ende wilde gedierten hier omtrent.

3) Grof wild. Verg. Lat. venationum.

+ Oorsaec waerdoor 'tvolck vyanden vande Portugesen geworden zijn.

[p. 111]

landekens 12 mylen voortaen, liggen ander Eylandekens by 't⁺ land, al waer sommige vlacken van root sant staen met een strant, aldaer heeftmen een kleyne Revier daer veel Katte¹⁾ is, (dat is onghestooten Rijs met doppen, met al gelijc als het wast);⁺ dit is noch 12 mylen van Pulo Caton af²⁾ , waer mede hen veel bedroghen hebben daer dwers naer toe loopende, alsset saghen, en quamen op de drooghten.⁺

Pulo Caton is een langhwerpent Eylandt, hebbende twee hooghe berghen aende eynden van dien, ende int midden ist een leegh landt, so dattet van verde twee Eylanden schijnt te⁺ wesen, heeft een vlacke ende effen wildernisse, streckt noordtwest ende zuijdoost; Vande zyde van 't zuydtoosten heeftet een Riffe daer 't water op breeckt, steeckende tot een schoot van⁺ een stuck grof gheschuts verde tZeewaert in; Vande zyde van 't landt heeftet versch water, leijt verscheyden vande Custe derdehalf mijl weeghs; dit Cannael van tusschen beyde heeft 30 ende 35 vadem diepten, met suyvere gront; recht tegens over⁺ dit Eylandt leyt een Revier met een groote mont ofte inkomste, hebbende inde Haven 5 ende 6 vadem diepten, is seer bewoont⁺ ende bebout, alhier heeft Gomes Barretto met zijn schip in gheweest; dit Eylandt is gheleghen op de hooghte van 15⅔ graden, ende n.n.w. daer van anderhalf mijl, leijt een ander kleijn ende vlack Eylandt, ende men mach tusschen beyden wel door passeren; Naert n.n. westen 14 mylen weeghs, te weten langhes de Custe heen, is gheleghen het Eylandt van Champello³⁾ , op⁺ de hooghte van 16⅔ graden ruijm; Dit Eylandt Champello is groot ende hoogh, hebbende boven op wtsteeckende toppen, strect n.n.w. ende z.z.o. heeft twee hooghe berghen met een⁺ dal int midden, waer van die van 't zuijdoosten veel hooger is als d'ander, heeft oock veel gheboomten; Vande zyde van 't noordwesten heeftet een seer hoogh Eylandt, met noch twee kleyne Eylandekens daer dicht aende voet by ligghen.

⁺ Aande westzyde heeftet veel ende seer goet versch water,⁺ leijdt vande Custe verscheyden ontrent twee mylen; is een seer leegh land langhes de Zee-kant heen van sant stranden; w.n.w. daer van af is gheleghen de Revier van Coaynon⁴⁾ , hebbende⁺ twee vadem diepten, in de Haven sant-grondt, daermen oock

+ Twee Eylanden met sommige clippen.

1) Niet aangetroffen. Blijkens de omschrijving is ‘padi’ bedoeld.

+ Sommighe Eylanden 12 mylen van Pulo Caton.

2) Zie p. 110, n. 1.

+ Waerschouwinghe voor dees Eylanden.

+ Beschryvinge van Pulo Catons gedaente ende plaets.

+ Aende z.o. zy leyt een Riffe ofte drooghte.

+ Diepte van 't Cannael tusschen beyden.

+ Teghen over 'tEylandt een Revier van 6 vadem, daer Gomes Barretto geweest is.

3) Culao Cham.

+ Pulo Caton leyt op 15 twee derdendeel graden.

+ Hoochte, ghedaente, ende geleghentheyt van 't Eylandt Cappello.

+ [44b].

+ Versch water aende w. zyde.

4) Quang Nam.

+ Gelegentheyt vande Revier Coaynon.

[p. 112]

handel drijft: maer 'tvolck van dien is weynigh te betrouwen;⁺ naer 't noordtwesten van dit Eyland Champello af, so is het twee ofte drie mylen weeghs vol geboomten, ende twee mylen voorder aen so maeckt de Custe eenen groven ende dicken hoeck vol van geboomten; drie mylen voorby desen hoeck leijt eenen grooten inwijck, welcke int inkomen een Eylandt (tot een beschutsel) heeft ligghen, ende is over al schoon, alwaermen veel victualye⁺ ende goederen heeft die vande Revier Sinoha¹⁾ van binnen af comen; desen inwijc wort altans geheeten die Enseada ofte⁺ inwijck van Don Iorgie; heeft veel houts, ende seer goet om schepen af te bouwen; vijf mylen voortaen de Custe langhes leijt de Revier van Sinoha, welcke heeft inde Haven 14 span waters, altemael sant groht; in dese Haven is den gantschen handel ende traffijck vande goederen van Cauchinchina, ende tot hier ende⁺ Champello toe looptmen noordtwest aen; Dit Eylandt van Champello heeft een goede Ree ende beschutsel, uytghenomen voor een westen ende zuijdtwesten wint, ende al hoewel dat de wint van over 't landt comt, gheeft u niet teghenstaende groote moeyten door de leeghte van 't landt.

⁺ Men sal weten dat op thien mylen (al eermen compt byde Varella) te weten 13 mylen t'Zeewaert in, so beginnen etlijcke drooghten die seer periculeus zijn, de welcke strecken gelijck als de Custe tot op de 17 graden, ende loopen wat naer 't noordtoosten⁺ toe, aent eijnde vande welcke (den wegh naer China toe) zijn gheleghen 8 Eylanden²⁾ , te weten drie groote ende vijf kleyne, altemael met gheboomten ende sant-stranden: maer sonder versch water; tusschen dien ende rontom ist over al vlack ende⁺ vuyl, dat soo haest alsmen 't Ancker laet vallen, so is terstont⁺ de Cabel aen stucken gesneden; men heeft tusschen dese Eylanden in, vier vadem diepten; Dese informatie hebbe ick gecregen van etlijcke persoonen van Sian die haer Iunco ofte schip alhier met stilte verloren, om dieswille datse Anckerden, ende alle de Cabels (vande gront) aenstucken sneden, hen int boot⁺ salverende, ende liepen alle dese Eylanden door om versch water te soecken, sonder eenigh te vinden; men loopt den hoeck ofte 'teijnde van dese drooghten met Pulo Caton, n.o. ende z.w.

+ Ontrou volc by dese revier.

+ Plaets vande Revier Sinoha.

1) De rivier Sinoha en de baai van Don Iorgie niet op de kaarten aangetroffen.

+ d'Inwijck van don Iorgie heeft veel hout om schepen af te bouwen.

+ Inde haven van Sinoha is de gantschen handel vande goeden van Cauchinchina.

+ Waerschouwinghe voor eenige droochten omtrent Varella.

+ Nae de wegh na China liggen 8 Eylanden.

2) Die eilanden zijn er niet, tenzij bedoeld is de Hon Kohe Baai met haar eilanden en riffen.

+ Gedaente der selver.

+ Qua³⁾ Anckergront.

3) Qua voor ‘kwade’

+ Sommighe Courssen van Pulo Caton.

[p. 113]

ende n.o. ten o. ende z.w. ten westen: want strecken boeghs ghewijs om, daerom en wilt u niet betrouwen op d' oude discriptie van deze Navigatie, welcke stellen datse Cannalen hebben; men heeft van daer af tot Pulo Caton toe int dwers over loopen 30 mylen¹⁾ .

Keerende weder op de Navigatie vande Varella naer Pulo⁺ Caton toe, wanneer ghy so verde zijt als daer de Custe begint noorden aen te strecken, so sult ghy uwen cours doen op 2 mylen naer langhes de Custe heen, loopende also tot Pulo Caton toe: want soo ghy vroech inden tijt comt, so hebt ghy daer de weste winden so sterck, dat so zy u quamen te crygen wat verde⁺ vande Custe af, souden u met gewelt op de drooghten dryven,⁺ sonder eenige remedie te hebben, ghelijck alst ghebuerde mettet Schip Santa Crus, sult passeren tot twee ofte drie mylen ten alderhooghsten, t'Zeewaert van Pulo Caton af, ende soo 't ghebuerde dat ghy u vont aende zyde van 't landt, moechter oock seer wel door passeren, te weten door 't Canael dat tusschen 't⁺ vaste landt ende 'tEylandt loopt, 'twelcke derdehalf mijl inde breede heeft, altemael van schoone ende suyvere gront, als voren gheseyt is.

Pulo Caton is gelegen met de zuyder punt van 't Eylandt⁺ Aynon²⁾ , n. ende z. en n. ten o. en z. ten w. wat over de 50 mylen weeghs; dese voorseyde zuyder punt van Aynon leijdt op de hooghte van 18½ graden schaers; Dit Eylandt streckt⁺ van dese voorseyde punt af, zuijdwestwaert aen 12 ofte 13 mylen weeghs, ende vande oostzyde af soo is de wegh naer China toe, 'twelcke men langhes loopt n.o. ende n.o. ten n. aen, tot op de 19⅓ graden, ende aen de zyde van 't vaste landt so strect het Eylandt om, tot de punt ofte 'teijnde vande 19⅓ graden vande⁺ noordtoost zyde, in voegen dat dit Eylandt maeckende is de figuer van een Quadrant; 'tCanael³⁾ van tusschen dat ende 'tvaste land heeft op zijn smalste 6 mylen weeghs, (al waer een Haven gheleghen is ghenaemt Anchio)⁴⁾ , hebbende etlijcke⁺ drooghten tusschen beyden, doch met duergaende Canalen daermen met groote schepen deur heen mach; Van Anchio 7 mylen oost aen is gheleghen eenen goeden inwijck met beschutsel, ende

1) De tekst heeft 30, maar 50 mijlen komt beter uit.

+ Cours om na Pulo Caton toe te loopen.

+ Waerschouwinge voor de weste wind

+ [45a]

+ 'tCanael tusschen 'tEyland ende vaste landt is 2 een half mijl breet.

+ Gelegentheyt van Pulo Caton.

2) Hainan.

+ De zuyder hoeck van het Eylandt Aynon leydt op 18 een half graden.

+ t'Eylandt Aynon is van ghedaente als een Quadrant.

3) Hainan Straat.

4) Thans Hau-sui, op de N. kust van Hainan, iets beW. straat Hainan.

+ Plaets vande Haven Anchio, met eenighe drooghten.

[p. 114]

⁺ noch een mijl voorder aen (ontrent drie mylen van 't land verscheyden) heeftmen groote Riffen ofte drooghten ligghen; Keerende weder op de voorsz. zuyder punt van 't voorseyde Eyland, (welcke is int aenghesicht van een seer hoogh landt¹⁾ , boven alle 'tander van 't Eylandt uytsteeckende) soo heeftet aende voet van dien (te weten naer 't noordtoosten) een seer goede Haven⁺ ghenaemt Taalhio²⁾ ; aen welcker mont is gheleghen een kleijn ront Eylandeken; Van dit voorschreven hoogh landt af strecktet also noordtoostwaert aen 12 mylen weeghs, ende van daer voortaen ist altemael een leegh landt langhes de Zee-cant heen, hebbende van binnen in, Huevelen en Berghen.

Vant eijnde van 't Eylandt Aynon (te weten vande noordtoost⁺ zyde³⁾ , gheleghen op de 19⅓ graden) af, naer 't Eylandt Pulo Gom⁴⁾ toe, opde selfde cours van n.o. en n.o. ten n. aen zijn 8 mylen, ende is gheleghen vijf mylen van 't vaste landt af, is⁺ van een hoogh landt makende 'tfatsoen van een klocke, ende heeft vande zyde van 't land een Ree met een beschutsel, daer 't schip Santa Crus gheleghen heeft; men loopt van daer af naer de 7 Eylanden, (diemen noemt Pulo Tio)⁵⁾ op de selfde streckinghe van n.o. ende n.o. ten n. aen, wesende inde cours vijf mylen;⁺ Pulo Tio zijn 7 Eylanden onder groot ende kleijn, ligghen verscheyden vanden anderen sonder eenighe geboomten; Van hier voortaen so streckt de custe n.o. ende n.o. ten n. aen, tot die⁺ Enseada dos Ladroins⁶⁾ ; (dat is den inwijck vande Roovers.) Van Pulo Tio 7 mylen voortaen is gelegen een Riffe, welcke vijf⁺ ofte ses mylen van 't landt af t'Zeewaert in steeckt, ende men heeft aende oostzyde daer van, te weten een half mijl af 4 vadem vlacke sant-grondt, ende een mijl weeghs daer van af voortaen, is gelegen een groote Revier, daer veel Schepen haer vaert maken⁺ en in loopen; Wat van dese Revier af, voorder aen, leijdt een ander Revier daer ick selver in geweest hebbe, den welcken een⁺ goet beschutsel heeft tegens de Monson van China, ende is met⁺ een zuydelijck wint ondeckt, oock mede so loopender stercke stroo-

+ 7 mylen van Anchio liggen groote droogten.

1) De grootste hoogte van Hainan is 2200 M.

+ Aen 't zuydteynde van 't Eylandt de haven Taalhio met een cleyn Eylandeken.

2) Niet te definieeren.

+ De noordoost zy van Aynon leyt op 19 een derdendeel graden.

3) Kaap Tonkon.

4) Vermoedelijk Hui-ling-san, op 21^o 40′ N.B. en 111^o 50′ O.L.; de afstand van Kaap Tonkon is echter 32 Port. mijlen. Een eiland op 8 Port. mijlen N.O. van dezen kaap bestaat niet.

+ Courssen van Aynon tot Pulo Gom toe.

5) De eilanden tusschen Hui-ling-san en Namo, nabij Taioa of Ty-oa.

+ De 7 Eylanden Pulo Tio haer beschryvinghe.

+ Enseada dos Ladroins.

6) De baai beO. Taioa, en beN. Namo.

+ 7 mylen van Pulo Tio een Riffe die 7 mylen van 't landt leyt.

+ Beschryvinge van 2 Revieren.

+ [45b]

+ Plaets vande incomste van de Revieren, ende van een santbay.

[p. 115]

men; d'incomste daer van is dicht aende oostzyde langes een punt landts heen, isser suyver ende schoon; dese punt landts omwesende, sult loopen tot dat ghy comt by een sant Bay, alwaer ghy terstont sult setten: want binnen in ist ondiep ende droogh; aende custe van tusschen dese twee Revieren, zijn gheleghen twee ofte drie Eylanden dicht aen 't landt; van dese tweede⁺ Revier 6 mylen voortaen leijt de Enseada dos Ladroins, welcke⁺ seer groot is, heeft aende w.z.w. zyde vande mont etlijcke Steenclippen ligghen, waer van een Riffe af steect, streckende 't Zeewaert in, daer een vande Portugesche schepen op geweest is;⁺ vande voorschreven tweede Revier af tot desen inwijck toe, so heeftmen tot op een half mijl aende custe, seven ende acht vadem diepten suyvere gront; 't Landt van desen inwijck, te weten⁺ vande oost noordtoost zyde heeft een seer hoogen hoeck ofte punt landts; desen hoeck omloopende tot op een half mijl langes 'tlandt heen (is het ondiep, doch modder grondt) soo looptmen naer de Haven van Comhay¹⁾ , (waer van dese Custe genaemt⁺ wort de Custe van Comhay,) al waer de schepen van Sion ofte Sian plaghen te komen, is van gelijcken een inwijck die seer groot is, hebbende een ander punt ofte eijndt van hoogh landt, 'twelcke streckt noorden ende zuyden; Recht teghens over dese Haven, te weten zuyden aen is gheleghen het Eylandt van Sanchoan²⁾⁺ ontrent vijf ofte ses mylen daer van af, ende is vande boven-gheroerde punt vande Enseada dos Ladroins ofte inwijck vande Roovers af 7 mylen, op de streckinge van zuydtoost; Dit Eylandt Sanchoan is groot ende hoogh van veel geberghten,⁺ onder welcke staet eenen crommen Bergh met hooghe Heuvelen boven op, makende de gelijckenis vande knokels vande vingeren, van een besloten hant ofte vuyst, 'twelcke een seeckere ende seer goede kenteijcken is; dit Eylandt heeft veel gheboomten⁺ ende groote inwijcken ofte Bayen, alwaermen eertijts plach te handelen; tusschen dit Eylandt ende 'tvaste landt ligghen noch vier ofte vijf andere groote ende hooghe Eylanden, sonder⁺ eenighe wildernisse ofte gheboomten, ligghen op de selfde streckinghe ende reghel van 't vaste landt ende 'tEylandt Sanchoan,

+ Drie Eylandekens.

+ Gedaente van Enseada dos Ladroins.

+ Eenige Steenclippen met een Rif.

+ Diepte tusschen de Revier ende den inwijck.

1) Kwanghai (W.Z.W. van Macao en N. van St. John).

+ Gelegentheyt vande Haven van Comhay.

2) Volgens Groeneveldt, De Nederlanders in China, p. 6: Shang-tchuan of Shang-tchoen; thans St. John; de Portugeezen vestigden zich hier omstreeks 1550. Franciscus Xaverius overleed hier in 1552.

+ Plaets van 'tEylandt Sanchoan.

+ Gedaente van 'tEylandt Sanchoan.

+ Kenteijcken van dit Eylandt.

+ Ontrent Sanchaon noch 5 groote ende hooge Eylanden.

[p. 116]

in voegen dat Sanchoan den uytersten hoeck ofte eijnde maect, ende streckt vandaer naer 't landt toe, noordtwest ende zuydtoost,⁺ so dat het van verde altemael een land schijnt te wesen; Dit zijn d'eerste Eylanden van Canton, welcke liggen op 21⅓ graden; Van hier af voortaen naer Lamon¹⁾ toe, so looptmen⁺ buyten d' Eylanden heen oost n. oost aen; men heeft van Sanchoan af naer 't landt toe drie Cannalen ofte Duerganghen die dese Eylanden maken, door alle welcke men met schepen passeren mach; 'tbeste Cannael is langhes 'tEylandt Sanchoan heen,⁺ ('twelcke 'tuyterste van te Zeewaert is) van 6 ende 7 vadem diepten; heeft inde inkomste van dien (aen 'tselfde Eylandt) een Eylandeken ligghen met wildernisse bewassen, ende vande⁺ zyde van 't noordtwesten ligghen twee groote ende hooge Eylanden, die de mont ofte inkomste maken²⁾ ; men heeft int inkomen langhes de strant heen, sommighe cleyne Eylandekens ende Rudsen ligghen; voorby die voorschreven twee Eylanden naer 't landt toe, is gheleghen een ander Eylandt, maeckende een⁺ ander mont ofte inkomste van tusschen dit ende die twee voorschreven⁺ Eylanden; Van dit Eylandt naert landt toe soo is de derde mont ofte incomste; door dese twee incomsten passeren de groote schepen mettet ghety vant water, is altemael van weecke modder gront.

⁺ Om 'tEylandt van Sanchoan wel te kennen, behalven die voorschreven teijckens, ofte om te weten oft dese Eylanden achter of voor uyt ligghen, soo sult dese achtinghe hebben, te weten, als dat Sanchoan eenen uytersten hoeck maeckt, ende dat men van daer af naert landt toe noordtwest ende z.o. aenloopt, ende van daer voortaen o.n.o. ende w.z.w. Merct de custe mettet⁺ Compas, so sult ghy terstont comen te weten oft ghy voorwaerts of achter zijt, ende so ghy soo verde tZeewaert zijt, dat ghy siet dat d' eene Custe is streckende o.n.o., ende d'ander n.w. so zijt ghy daer recht teghens over, met dese merckinghe heb ick het⁺ altoos comen te verkennen: want ick ben d'eerste geweest diet afghemerckt heeft, ende die 't altans weten, hebbent van my gheleert.

⁺ Keerende weder tot Pulo Caton³⁾ , tot die vaert van daer af

+ Gedaente van alle d'Eylanden t'samen.

1) Lamon is Lamock, 35 zeemijl beO. Swatau en niet Namoa dat de naam is van een ander eilandje op dezelfde hoogte meer binnenwaarts gelegen. Verg. Groeneveldt, p. 16, en de kaart op p. 7.

+ d'Eerste Eylanden van Canton liggen op 21 een derdendeel graden.

+ Coursen van hier nae Lamon.

+ Beschryvinge van 3 Canalen ende verscheyden Eylanden.

2) Volgt een voorloopige zeilaanwijzing naar Macao.

+ [46a]

+ Door wat mont ofte Canalen de groote schepen passeren.

+ Kenteijcken van Sanchoan ende d'ander Eylanden.

+ Middel om te weten of men voor of achter de eylanden is.

+ Teycken alsmen recht teghens over d'Eylanden is.

+ Coursen van Pulo Caton nae China.

3) Culao Ray, op de kust van Anam; zie p. 110, n. 1.

[p. 117]

naer China toe, 'twelcke sal wesen op dese maniere, te weten: sulter twee ofte drie mylen ten hooghsten tZeewaert af passeren, om reden als voren verhaelt is; daer voorby wesende, soo loopt n.n.w. ofte n.w. aen, tot dat ghy tusschen 't Eylandt ende 'tvaste landt een open crijght, ende alst u begint te openen, soo loopt terstont ter halver streeck vant n.n.o. aen, naer den hoeck vant Eylandt Aynon¹⁾ toe, ende passerende tusschen 'tEylandt Pulo⁺ Caton ende 'tvaste landt, sult de selfde cours aengaen, om dieswille dat de stroomen in dese Monson naer den inwijck van Cauchinchina toe loopen, op dese cours sult Aynon comen te sien,⁺ te weten daer 7 ofte 8 mylen tZeewaert van afwesende, ende 'tmach wel ghebueren dat so ghy quaemt inde conjunctie van een sprinck-vloet, ofte met slappe winden, dat ghy meerder naer binnen gedreven wort; als ghy 't landt ghewaer wordt, soo peijlt het terstont mettet Compas, ende soo de custe streckende waer o.n. oost, so loopt terstont op de selfde cours aen, tot dat⁺ ghy 't nae u gissinghe voorby zijt, ende so u de custe streckende waer n.o. ende n.o. ten n. ghelijck alst Eylandt gelegen is, so loopt also heen tot dat ghy 't landt wel ende bescheydelijcken sien moeght, daer vijf ofte ses mylen van wesende, ende soo ghy van hier af begeerde te seylen naer Sanchoan²⁾ toe, so loopt⁺ op de selfde cours van ter halver streec van n.n.o. aen, waermede sult comen te sien Pulo Tio³⁾ ; so ghy u vont vier ofte vijf mylen daer van af tZeewaert in, so loopt n.o. ende n.o. ten n. aen, ende so ghy daer maer 2 mylen af waert, so doet uwen cours van ter halver streeck, van tusschen n.o. ende n.o. ten n. Op dese cours sult op het Eylandt van Sanchoan aen comen, ende sult comen te sien het Eylandeken Do Mandorijn⁴⁾ genaemt,⁺ 'twelcke een kleijn, ront, ende hoogh Eylandeken is, ende is gelegen vijf ofte ses mylen vande Eylanden af, ende begheerende te wesen inde Haven van Macau⁵⁾ , so loopt n.o. ende n.o. ten n. aen, loopende tZeewaert van Sanchoan vijf ofte ses mylen af; als ghy op 15 ofte 20 mylen naer by d'Eylanden comt, soo⁺ sult ghy de gront van modder vinden op 25 vadem diepten, als ghy d'Eylanden comt tesien, (op u hoede wesende als voren

1) Hainan, zie p. 113, n. 2.

+ Waer dat de stroomen ende Monson toe loopen.

+ Cours om Aynon te sien.

+ Gelegentheyt van 't Eyland Aynon.

2) S^t John, zie p. 115, n. 2.

+ Cours om na Sanchoan te loopen.

3) Taiao of Ty-oa, 16 zeemijl N.N.W. van het hierna te noemen eiland Mandarin's Cap. Zie ook p. 114, n. 5.

4) Thans Mandarin's Cap.

+ Plaets, ghedaent, ende beschryvinge van 't Eylandeken Do Mandorijn.

5) De vestiging der Portugeezen te Macao dateert van einde 1556 of begin 1557.

+ Cours om in de haven van Macau te loopen.

[p. 118]

⁺ ghewaerschout is) soo sulter by ghenaken, ende daer langhes⁺ heen loopen tot op een mijl naer; men heeft van Sanchoan tot Macau toe 18 mylen, ende daer zijn vijf Canalen ofte doorgangen,⁺ te weten 'teerste is van tusschen Sanchoan ende 'tEylandt van Vasco de Faria¹⁾ , van vijf mylen breet; Dit Eylandt van Vasco de Faria is wat meerder naer 't landt toe gheleghen als Sanchoan,⁺ ende heeft eenen hooghen spitsighen bergh, ende vande zyde vande Zee heeftet eenen hooghen ronden huevel, wesende tusschen⁺ dien ende den bergh seer leegh land, so dat het hem van verde verthoont als twee Eylanden, ende alsmen daer dicht by⁺ comt, dat men 'tleege landt begint te ontdecken, maeckt het een verthooninge ghelijck een Cameel; heeft een kleijn stuck weeghs tZeewaert daer van af, twee ofte drie Eylandekens ligghen²⁾ ; dit⁺ Eylandt is gheleghen n. ende z. met Sanchoan, een mijl daer van af leyt een kleyn langhwerpent Eylandt, sonder eenighe wildernisse, twelcke int gheheel eenen krommen opgaende rugghe maeckt, gaende weder al dalende aende eynden af; dit Eyland wort ghenaemt Pulo Baby³⁾ ; voor by dit Eylandt, te weten lancks⁺ 'tlandt van Sanchoan heen, leyt een clippe een weynigh boven water uytkijckende; Stelle alhier alle dese mercken ende teijckenen van dit Canael, om datment te beter soude moghen kennen, ende diet van doen is daer door te loopen, mach het vryelicken doen, ende ghepasseert wesende d' Eylandekens van 't Eylandt⁺ van Vasco de Faria; d' eerste diemen dan langhes d'Eylanden heen siet ligghen, is inde vierde mont ofte inkomste, welcke hem niet opent, om dieswille dat het een Eylandt doort ander steeckt; Vier ofte vijf mylen voortaen liggen andere Eylandekens langhes⁺ 'tEylandt (dat u sal blyven aende west zuydtwest zyde) heen⁴⁾ , altemael op een ry, ende schynen van verde d'een door d'ander te steecken: maer alsmen daer recht tegens over komt, so ligghense als geseyt is; zijn onder groot ende cleyn vijf ofte ses int ghetal; Van dese Eylandekens af, ontrent twee mylen weeghs oost⁺ noordtoost aen, zijn geleghen twee Eylanden dicht by den anderen, streckende n. ende z. Voorby dese heeftmen daer noch andere op de reghel naert landt toe, streckende altesamen op de

+ Waerschouwinghe voor de Eylanden.

+ [46b]

+ Sanchoan leyt van Macau 18 mylen.

1) Ton Kwa; zie Eng. admiraliteitskaart 2562.

+ Vijf Canalen by Macau.

+ 't Eerste Cannaels gelegentheyt, wyde.

+ 't Eylandt Vasco de Faria ghedaente.

2) Taikam, White Wizard en nog een onbenoemd eilandje.

+ Gedaente, gelegentheyt, ende beschryvinghe van Pulo Baby.

3) Het vaarwater tusschen S^t John en Ton Kwa staat op adm. kaart 2562 niet aangeduid. Vermoedelijk is het dichtgeslibd.

+ Langhs 'tland van Sanchoan een Clip, een weynigh boven 't water.

+ Oorsake waeromme de vierde mont haer niet opent, int verthoonen.

+ Beschryvinge van verscheyden Eylanden.

4) Vermoedelijk zijn Lam-puk-sui, Sam-hoi-chuk etc. bedoeld.

+ Twee Eylanden.

[p. 119]

selfde streeck heen; In d'incomste dicht by dese twee eerste Eylanden, is ghelegen een groot, hoogh, ende ront Eylandeken¹⁾ ; Tusschen de voorsz. reghel Eylanden, ende d'Eylandekens boven⁺ verhaelt, maeckt het een groot gat ofte open, door 't welcke men den naesten wegh naer Macau toe heeft.

Tot meerder kennisse van dien, so heeftmen drie ofte vier⁺ mylen (o.n.o. voortaen) drie Eylanden verscheyden vanden anderen liggen, de welcke van 't landt af op een reghel t' Zeewaert in steken, so datse veel meer uytwaerts aen ligghen, als alle d'ander daer langes heen comt, in voegen datse dwers teghens u over blyven. Keerende weder op de mont ofte incomste van Macau, alsmen daer by comt, ende daer begint in te loopen,⁺ (so ist altemael open sonder eenigh Eylandt om te lobpen) seylende also recht naert vaste landt toe, 'twelcke van daer af acht mylen weeghs noorden aen is, al waer de mont ofte 'tgat geleghen⁺ is daermen naer Canton toe loopt, van de Portugesen genaemt As Orelhas de Lebre²⁾ , (dat is der Hasen ooren). In dese mont⁺ heeftmen 8, 9 ende 10 vadem diepten, ende somen daer comt met die ebbe van een sprinckvloet, soo loopender de stroomen ende⁺ 'twater so sterck en geweldich af, datter gheen wint toe mach helpen om teghens op te comen, waerom goet is aldaer te anckeren met opstaende seylen, tot datment kennelijcken siet vloeyen, loopende langes die reghel Eylanden (die aende oostzyde ligghen) heen naer binnen toe, alwaer d'incomste langhes heen loopt, u⁺ wachtende van een Clippe gheleghen dicht by dese Eylanden boven water, daer tZeewaert van afloopende: want men tusschen dien ende d'Eylanden met geen schepen en passeert; Oock mede so sal u een ander Clippe blyven aende zyde vant westen, wesende ter halver weghen, ende comende recht voor u uyt te sien een cleyn ende leegh Eyland³⁾ , gheleghen op de selfde reghel Eylanden van 't oosten daer ghy by heen loopt, so weet dat ghy zijt byde mont ofte duergangh vant tweede Cannael,⁺ dat naer Macau toe loopt⁴⁾ ; dese incomste streckt oost ende west, ende mach wesen van een mijl inde breede; sult op dat cleijn

1) Vermoedelijk Cone Island. Zie adm. kaart 2562.

+ Beschryvinge vande naesten wegh nae Macau.

+ Gelegentheyt van 3 Eylanden.

+ Gedaente alsmen by de mont van Macau compt.

+ Plaetse waer de mont leydt.

2) Op de M.S. kaart van de Eilanden van Macao, Rijksarchief, catalogus Leupe, no. 276, liggen beZ. den hoek van Lamton (O.t.N. van Macao) 3 eilandjes (Noorder Lecmes of Thinhony), en daar beZ. een eilandje met den naam ‘Haasen ooren’.

+ De mont nae Canton wert ghenaemt As Orelhas de Lebre.

+ [47a]

+ Waerschouwinghe van een Clip. Plaets vande selve.

3) Mong Chau of Ballast Island.

+ Teijcken als men by de mont van 't tweede Canael is.

4) Nl. tusschen Patera I. en Macarira.

[p. 120]

Eylandeken aen loopen, dat latende aende noord zyde, nemende uwen cours tusschen dit Eylandeken ende d'ander Eylanden in⁺ naer binnen toe, houdende altoos 'tEylandeken aldernaest, alwaer u de diepten sal beginnen te minderen, ende dan noch veel meer als ghy 't Eylandeken gepasseert zijt: want hebter een⁺ bancke van 28 spannen waters, van weecke modder gront; 'Tlandt vande zuydtzyde van dit Cannael zijn 4 ofte 5 Eylanden¹⁾ ,⁺ dicht by den anderen gheleghen; welcke strecken oost ende west, hebbende aende noordtzyde een groot ende seer hoogh Eylandt²⁾ (welcke streckt tot die haven daer der Portugesen habitatie ende ghemeente is) heeft eenen Inwijck ofte Bay, n. in streckende;⁺ In de incomste van dese Haven is gheleghen een groot ende hoogh Eylandeken³⁾ , te weten dicht by 't Eylandt vant noorden, tusschen 'twelcke ende 'tEylandt ist droogh ende ondiep, ende aleermen met dit Eylandt over een comt, soo heeftmen aende zyde vant noorder Eylandt, een Clippe onder 't water ligghen⁴⁾ , te weten tZeewaert naert midden vant Canael toe, daerom sult u van dit landt vant noorden afhouden, en wat meerder⁺ naert zuyen genakende. So wanneer ghy der Portugesen Steede ende Woonplaetsen begint te ontdecken, met die Haven daer de schepen geanckert ligghen, so sult op die oosterhoeck van d'incomste van dese Haven aen loopen, u daer dicht by heen houdende⁺ naer binnen toe, sulter 4½ ende 5 vadem diepten vinden, u wachtende vande westzyde: want zijn daer over al bancken ende sanden, ende langhes de punt heen heeftmen modder gront; Dese punt ofte hoec is een hoogh landt, ende van daer af binnewaerts aen, een schuet van een stuck grof geschuts verde, leijt⁺ een ander punt van sant, ende van het leeghe landt loopt een bancke af (van 18 spannen waters) streckende dwers over naer d'ander zyde toe, tot so verde als d'eerste huysen staen, ende⁺ aleermen daerby comt, so heeftmen int midden vande Revier een Riffe ligghen; daerom sult het landt vande oostzyde houden, daer by heen loopende tot datment anckert, is een seer goede modder grondt van 4½ vadem diepten.

+ Courssen tusschen de Eylandekens duer.

+ Een Banck van 28 spannen waters.

1) Macarira en Taipa I^s.

+ Aende zuydtzy van 't landt 4 of 5 Eylandekens.

2) Tui lien San of Patera Island.

+ Gedaente vande Haven daer de Portugesen haer habitatie hebben.

3) Malau chau Island.

4) Thans nog: Pedra d'Areca.

+ Courssen om inde Haven te loopen.

+ Diepte der selver.

+ Een Banck vant leeghe landt van 18 spannen.

+ Waerschouwinge voor een Rif die midden inde Revier leyt.

3) Qua voor ‘kwade’