Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 4 en 5

[p. 30]

Dat 5. Capittel.
Deroute ofte de Navigatie ende Coursen van Lisboenen naar⁺ Oost Indien, gheappoincteert door des Coninghs Stuerman, Vincente Rodriges de Lagos, Portugees¹⁾ .

⁺ Soo haest alsmen scheyt uyt de Revier van Lisboenen, om te loopen nae het Eylandt ghenaemt Porto Santo²⁾ , moet men zuydtwest aen loopen, ende varende uyt Lisboenen, salmen de Son mercken met het Compas om dat te proberen, te weten int op ende ondergaen van de Son, ende het midden van daerse op ende onder gaet, dat is noorden ende zuyden, ende alle het ghene dat ghy bevindt de Naelde van het Compas te noordoosteeren³⁾ , dat selfde sult ghy zuydwaerts aen loopen: want Porto Santo leyt noord cost ende zuyd west met de Revier van Lisboenen, waer met het vol ende ghelijck over een comt.

Wanneer dat ghy comt te sien Porto Santo, ofte het Eylandt⁺ Madera, varende nae het Eylandt La Palma, so sult ghy alle het ghene dat de Naelde van het Compas noordoosteert hem toe gheven, ende wat meer: want leyt meer nae het oosten alst inde Pascaerten gestelt is; ende van daer nae het Eylandt Do Ferro, welck Eylandt van ghelijcken een weynigh meer sult vinden na het westen, dan het inde Pascaerte leyt, daerom en wiltet niet versuymen met onachtsaemheyt, want al ist dat ghy van het Eylandt La Palma 10 mylen af uwen cours neemt, ghelijck alst inde Pascaerte leyt, sulter recht op aen loopen.

Wanneer ghy het Eylandt La Palma gepasseert zijt, soo ist goet⁺ zuyden aen te loopen vande Eylanden van Cabo Verde dertigh mylen af, altoos toeghevende alle het ghene dat de Naelde van het Compas noordoosteert, ofte inde twee etmalen sult loopen, te weten, het eene etmael zuyden, ende het ander zuyen ten oosten aen, toegevende de cours nae het zuyen, ofte om beter te verstaen alle het ghene dat de naelde van het Compas wraeckt, het welcke mach wesen een halve streeck, eer min dan meer.

⁺ Comende vanden 22 tot op 18 graedt, sult ghy groen water sien,

+ [17b]

1) Voor de twee roteiros van Vicente Rodriguez van Lagos, van c. 1575 en van 1591, waarvan Linschoten wellicht de laatste heeft gebruikt gedurende zijn verblijf te Lissabon in het eerste halfjaar van 1592 (‘alwaer bleef mijn dingen afveerdigen’ Itin. II, ed. Kern, p. 210), zie C.R. Boxer in Mariner's Mirror 1934, p. 177 e.v. en Fontoura da Costa, A Marinharia, p. 499 e.v. Ook Cap. 6 en 7 zijn aan hem ontleend.

+ Porto Santo leyt n.o. ende z.w. met de revier om Lisboenen.

2) Zeer klein eilandje N.O. van Madeira; zie p. 19, n. 4.

3) In 1600 noordoosterde de naald, te Lissabon, 6 à 7^o.

+ Hoemen nae het Eylandt Madera, la Palma, ende do Ferro loopen sal.

+ d'Eylanden van Cabo Verde

+ Groen water by de Cabo Branco. Teycken alsmen dicht by de Cabo Boanco is.

[p. 31]

het welcke is van den hoeck ghenaemt Cabo Branco, ende vanden⁺ inwijck daer de fortressen van Arguijn¹⁾ leyt, soo ghy dit groen water meer dan twee etmalen siet, so ist een teijcken van dicht by de Custe te wesen: maer weynigh groen water siende, te weten minder dan de twee etmalen, so zijt ghy naerder aende Eylanden.

Comende op thien graden, soo langhe als ghy zijt by de Custe⁺ van Guinea, soo en sult ghy de Naelde van het Compas gheen abatiment ofte afslach gheven, door oorsake dat het water nae het landt toe treckt, waer mede blijft het noordoosteeren vande Naelde van het Compas, (het welcke mach wesen een derdendeel van een streeck) in verghelijckinghe van het trecken van het water, ende ooc so gaet het Schip zuyd oost aen, ende het water ende stroomen comen altoos uyt den zuyen, waer mede naet land toe gedreven wert.

Loopende vande 5 tot op 3 graden, so ist goet hem vande Custe⁺ af te houden van de tseventich tot hondert mylen toe, ende niet meer: want meer wesende, en soude niet goet zijn voor u reyse,⁺ om reden, te weten soo wanneer ghy zijt 100 ofte meer mylen vande Custe af, soo hebt ghy weynigh zuyd-weste winden om nae 't landt toe te comen: maer krijght eer alle die Donderen ende Blixemen vanden oosten tot den zuyden en z.o. die u verhinderen het landt te ghenaken.

Ende om dat u dese Donderen over comen van alle canten, soo⁺ ist goet te loopen ende hem te houden, moghelijcken wesende, vande 70 tot op de 80 mylen, te weten, tot op twee en half graden, al waer ghy de zuyd-ooste winden sult kryghen, wesende vanden 20 April tot den vijfsten Meye: want later zijnde, sullen u de zuyd ooste winden aen comen op meer graden ofte hooghte, als op 3 ende 3½ graden, wesende tot den 10 Meye: maer zijnde noch tot het eynde van Aprilis, soo macht wel comen dat ghy dan die z.o. winden niet en sult kryghen, dan op een graedt aenden Aequinoctiael. Die teyckenen diemen heeft aen dese Custe van Guinea, zijn⁺ sommighe vande Voghelen Garagiaus²⁾ , ende soo die Donderen curseren van uyt den oosten, wesende van de 60 tot op de 70 mylen van 't landt, sult sommighe Swaeluen en Duijckers sien.

Soo wanneer dat ghy crijght de zuyd-ooste winden, ende u maeckte op den boech naar Brasilien, al ist dattet u die eerste da-

+ Cabo Branco. Teycken alsmen dicht by de Cabo Boanco is.

1) Arguin, Z.O. van Kaap Blanco.

+ De Cust van Guinea

+ Waerschouwin ge vande 5 tot 3 graden.

+ [18a]

+ Hoe datmen hem hoeden sal opte twee en half graed.

+ Teijckenen vande custe van Guinea.

2) Zie p. 25, n. 4.

[p. 32]

ghen vande Navigatie soo wel niet en diminueert in de hooghte¹⁾ , soo laet u dat niet eens verdrieten: want al wat ghy bevindt van⁺ weynigh te diminueren, en is altemaal gheen water ofte stroomen die u verhinderen, ghelijcker veel ende den meesten hoop meenen: want dese graden dicht by den Aequinoctiael, zijn grooter als d'ander van meer hooghten, ghelijck alsmen sal bevinden, naer Indien varende, ofte van daer komende met een voor windt, aende Linie comende, soo diminueertmen ooc weynigh, waer mede men mach bevestighen, dat alle de weynighe diminutie ofte voortganck⁺ altemael gheen wateren ofte stroomen zijn die nae die Antilhas ofte voor-Eylanden van Spaensch-Indien toe loopen.

Comende aende Linea tot op een graedt ofte voorder, soo en wilt⁺ op gheenderley wyse weder nae Guinea keeren: want soude u selven inden wegh wesen, ende onnuttelijck uwen tijt verslyten: want sommighe Schepen ghebuert is, die in mijn compaengie uyt Lisbonen scheyden, datse haer van de Linea af op den boech naer Guinea²⁾ toe wenden, 'twelck ick niet en begheerden te doen: maer liep in 't contrarie over den boech naar Brasilien toe, waer door d'ander Schepen een geheel Maent nae my in Indien quamen.

Op desen boech naer Brasilien sult uwen coers aen setten, naer⁺ dat u de wint plaets gheeft, ende hebt goede acht op het Compas: want soo haest als ghy de Linea ghepasseert zijt, soo noordt-oostert de Naelde van het Compas een halve streec ende meer, ende comende van de acht tot die achthien graden, hoe dat u dan de Naelde van 't Compas meer noordoosteert, hoe dat ghy verder vande Custe van Brasilien af zijt, in voeghen dat wesende, oost ende west met de Cabo de sant Augustijn, ende dat die Naelde van 't Compas twee derdendeelen van een streeck noordt-oosterden, soo zijt ghy daer hondert vijftich mylen van, t' Zeewaert in;³⁾ Dit is te verstaen, dat soo wanneer 'tselve Compas in Portugael⁺ ghemaeckt is, aldaer een halve streeck noord-oosterende, soo zy goet ende oprecht zijn; Het selfde sult oock doen aende Custe van Brasilien, wesende oost ende west met die Abrolhos⁴⁾ op 170 ofte 200 mylen naer, soo sal de naelde van het Compas noordt-oosteren

1) Versta: Zoo de breedte weinig vermindert, doordien men wat veel westelijk opgaat.

+ De Graden by den Equinoctiael zijn grooter als andere.

+ Antilhas zijn voor Eylanden van Indien

+ Waerschouwin ghe alsmen op den eersten graet is.

2) Verg. p. 20, n. 5 en 6.

+ Acht op 't Compas te nemen alsmen de Linea gepasseert is.

3) Hierop slaat de aanteekening in Plancius' Nota, zie De Jonge ‘Opkomst’, I, p. 188.

+ [18b]

4) De klippen en andere gevaren aan de Braziliaansche kust op nagenoeg 18^o Z.Br. Volgens de volksetymologie is ‘Albrolhos’ = ‘Open uwe oogen’, dus: ‘Kijkuit-klippen’. Verg. Itinerario, ed. Kern. I, p. 12, noot 2.

[p. 33]

een geheele streeck ofte wat meer, overmidts dat de Meridiaen (van het Compas dat eenen halven streeck noordt-oostert in Portugael) maeckt die Meridiaen hondert ende so veel mylen binnen in 't landt van Brasilien, het welcke alsoo van gelijcken respondeert met die Zee; Op desen voorseyden cours sietmen sommighe Voghelen van diemen heet Rabos Forcados¹⁾ , dat is gheseyt,⁺ hanghende steerten, ende by alle d' Eylanden van Martijn Vaas, witte Garagiaus ofte Meeuwen.

Soo wanneer dat ghy comt op die voorseyde hooghte, kryghende ruymen wint, in voeghen dat ghy oost zuydt-oost moecht aenseylen, wraeckende het Compas een streeck ofte anderhalf, het welcke soo veel wraecken sal, comende op dertigh graden, ende al ist schoon dat het Compas anderhalf streeck wraeckt, en⁺ sult daerom op uwen cours gheen abatiment ofte afslach rekenen, meer dan een halve streeck: want desen wech een geheele streeck corter is dan zy in de Pascaerte ghestelt wort.

Doet altoos alle neerstigheyt, dat ghy niet hoogher en loopt als⁺ op twee en dertigh tot 33 graden, te weten tot die Eylanden van Tristan da Cunha²⁾ toe; want sult beter cours hebben ende sekerder gaan van groot onweder ende tormenten minder te hebben: want meestendeel vanden tijt heeftmen aldaer de winden van uit den Noorden ende Noord-oosten, die u dan beter te slach comen, doe u dese vermaninghe, om dat ick het altemael seer wel gheexperimenteert hebbe.

Comende by de voorschreven Eylanden van Tristan da Cunha,⁺ soo sult ghy comen te sien sommighe hoopen van 't cruijt Sargasso in het water dryven, met Trombas³⁾ , dat zijn vande dicke struijck rieden, als ghy dit compt te sien, soo zijt ghy aen gheen zyde vande Eylanden; Sult oock alhier sien vande groote Zee-ravens, ende sommighe cleyne met witte becken, welcke dicht by de Eylanden vlieghen, soo wanneer ghy met d'Eylanden Zuyden ende Noorden⁺ over een zijt, soo beghintet Noord-oosteren van 't Compas te minderen, ende en wraeckt niet meer als een streeck, ende het vierendeel van een ander: want 70 ofte 80 mylen van dese Eylanden af, soo ismen in 't midden often ten halfweghen vande Meridiaen, van tusschen Brasilien ende die C. das Agulhas.

Ooc mede so is te verstaen datmen (op dese hooghte van 25 gra-

1) Vorkstaarten (kleermakers, fregatvogels). Fregata aquila.

+ Rabos Forcados, op de cours van Brasilien.

+ Hoe datmen het Compas rekenen sal comende op den 30 graet.

+ Niet hoogher loopen als op 32 tot 33 graden.

2) Zij liggen echter op gemiddeld 37¼, graden; zie p. 16, n. 5.

+ Teyckenen alsmen by de Eylanden van Tristan is.

3) Sargasso en trombas, zie p. 22.

+ Alsmen by de Eylanden van Tristan is, so ismen ten halven ofte in 't midden van den Meridiaen, etc.

[p. 34]

⁺ den luttel min ofte meer) 330 mylen voor elcke streeck van 't Compas van 't Noord-oosten heeft; als ghy de voorschreven teijckenen comt te sien als geseijt is, so sult ghy loopen tot op 35½ graden, 'twelcke een goede hooghte is, doende uwen cours oost ende oost ten noorden aen, tot op 100 mylen naer de Cabo de bona Esperança, als dan soo en sal het Compas niet meer als een ⅓ van een streeck wraecken, desghelijcks so sal u het water oock naer 't noort west, often noorden toe trecken.

⁺ Soo ghy quaemt te vervallen door eenige onachtsaemheyt, ofte⁺ daer toe vande winden ghedwonghen wesende op de 35 graden, soo sult ghy 30, 40 mylen vande Cabo de bona Esperança af, vande dicke rietstruijcken ende oock Zee-wolven vinden, 'twelcke ghy niet en sult sien, wesende op de 36 graden tzy ruijm ofte schaers.

Comende op 40 mylen naer de Cabo de bona Esperança, 'tzy op de 36 ofte 35 graden, so sult ghy comen te sien vergaderinge ofte ravelinghe¹⁾ van water, te weten wesende by daegh: want des nachts en mochtet niet sien, om dies wille dat alsmender in is, soo en kanment niet vermercken; men vinter veel vogelen in sitten van de Portugesen Gavoitoijns²⁾ ghenaemt, ende van hier af naer⁺ de Cabo toe, soo heeftmen sommighe vande Zee-ravens mette witte becken, 'twelcke een seer goet teijcken is: want mach wel komen dat ghy gront vindt, sonder de voghelen Alcatrasen te sien.

⁺ So wanneer ghy komt noorden ende zuyden met de Cabo de bona Esperança, vande 35 tot op de 36 graden, so sult ghy modder gront vinden tot de Cabo das Agulhas toe, ende als u dese modder ofte slijck gront voleynt, sult een geelachtige gront vinden, ende wat meer binne waerts aen, te weten by de Cabo das Vaquas³⁾ , 't welcke is naer D'aguade de san bras toe, heeftmen schulpen ende steen gront.

⁺ Die Compassen (als gheseyt is) die ficx ende gelijck aende Cabo das Agulhas zijn, moeten in Lisbonen ghemerckt ofte aengestreken wesen, datse aldaer een halve streec noortoosteren, ende moetense seer wel weten te mercken, niettegenstaende dat sommige Stuerluyden meenen niet noodigh te wesen, om te weten wat dat

+ Op den 35 graedt heeft men 330 mylen voor elcke streeck van 't Compas etc.

+ Teijckenen alsmen vervallen is op te 35 graden.

+ [19a]

1) Rafeling. Een kabbeling, dikwijls ontstaande waar stroomen elkaar ontmoeten, of waar wind en stroom tegen elkaar in staan.

2) Port. gaivota = Ned. zeemeeuw.

+ Zee-ravens met witte becken.

+ Wat gront datter by zuyden en noorden vande Cabo de bona Esperanca, ende byde Cabo das vaquas is.

3) Mosselbaai; Zie p. 25, n. 1.

+ De compassen die ficx by de Cabo das Agulhas zijn, moeten tot Lissabon aengestreecken zijn.

[p. 35]

het Compas noortoost ofte noortwestert, ghevende voor reden dat onse Voor-ouders 't Compas niet en verstonden, ende also de custen afgheteyckent hebben, waer op antwoorde datmen sulcx in sommige Navigatien wel mach excuseren: maer op 't meestendeel vande vaerden ende Navigatien ist seer noodigh, te weten van 't noortoost ende noortwesten, gelijck als daer is te varen van de Cabo de bona Esperança naer Moçambique toe, soo wel inde Coursen als om te mogen loopen te midde weghen tusschen 't Eylandt San Lourenço¹⁾ ende Soffala, moet hebben een streeck van 't noortwesten,⁺ te weten: om te seylen door 't midden van 't Cannael, ende dit is noodigh alle Stuerluyden (die naer Indien varen) te weten: Aengesien datser dicwils vinden als nu aen 't Eylant, alsdan op de bancken van Soffala, en dat door oorsaecke vande wateren ofte stroomen.

Als ghy uwen cours neempt vande Cabo das Agulhas naer Moçambique toe, so ist goet te seylen 100 mylen oost aen, om de custe te schouwen, door oorsaecke vande wateren ende stroomen, die naer 't zuytwesten toe loopen, ende komende noorden en zuyden met die Bahya de lagoa²⁾ gheheeten, soo sal de naelde van 't⁺ Compas ¼ van een streeck en niet minder noortwesteren, van hier af voortaen, so en wilt de custe onder de 60 mylen naer niet ghenaken, uwen cours doende als gheseyt is om u daer van af te houden; van hier af sullen u de Ravens mette witte becken volghen, tot dat de Cabo das Correntes³⁾ noortwest van u blijft, ende⁺ so wanneer u dese Cabo blyvende is op de voorseyde streecke, soo sullen u die voornoemde Ravens verlaten: wantmen die niet en⁺ vint dan vande Cabo das Correntes af, naer de Cabo de bona Esperança toe, zijnde noorden en zuyden met die voorschreven hoeck, soo sal het Compas ¾ van een streec eer meer dan min noortwesteren ende int midden van 't Cannael een gheheele streeck.

Comende byde drooghten Os baixos da Iudia⁴⁾ , wesende westwaert⁺ daer van af sonder die te sien, soo sult ghy veel vande voghelen Alcatrasen sien, te weten daer 10 ofte 15 mylen daer af zijnde: maer daer 20 mylen van af wesende aende selfde zyde, soo sulter oock etlijcke sien, ende het Compas en sal gheen streeck

1) Madagascar; zie p. 16, n. 8.

+ Nootwendigh weten voor de Stuerluyden.

2) Delagoa-baai, aan den mond van de Rio de Lagoa.

+ Bahija de Lagoa.

3) Zie p. 17, n. 12

+ Teijckenen alsmen byde Cabo das Correntes is.

+ [19b]

4) Zie p. 24, n. 3.

+ Teijckenen alsmen 10 en 20 mylen van de drooghten van Indien is.

[p. 36]

wraken: maer so ghy waert aende zyde van 't Eylant san Lourenço, 10, 12, tot 15 mylen toe, so moghtet wel comen dat ghyse niet en saeght.

⁺ Soo wanneer ghy inde hooghte van dese drooghten (welcke liggen op 22 graden ruijm) de voghelen Alcatrases siet, soo en wiltet Eylant van san Lourenço niet voorby passeren: want aende zyde naer 't Eylandt toe en sultse niet sien, dan seer dicht by; ende vande zyde van Soffala salmense sien tot op 20 mylen, dit is te verstaen op den tijt vande Monson, dat is den tijt dat de Schepen van Portugael (die in de Meert uyt Portugael scheyden) daer voorby komen: want die inde Monson ofte tijt vande Winter komen, mach wel wesen dat zyse dan niet en vinden, om dattet my ghebuert is, dat komende inde Monson vande Winter, in geselschap vanden Grave Don Luis de Tayde¹⁾ , loopende 20 mylen ofte meer van dese drooghten af aende zyde van Soffala, en saghen niet een Voghel, evenwel hadden des daeghs te vooren 20 of 12 vande voghelen Alcatrasen gesien; soo haest als ghy de voorschreven teijckenen comt te sien, so en wilt noch niet noorden noch noorden⁺ ten oosten aenloopen, tot dat ghy zyt op 16¾ graden, op welcke hooghten zijn ghelegen d'Eylanden As Ylhas primeiras²⁾ , en wat meer naer 't westen: want treckende uwen cours uyten noortoosten, soo loopen de stroomen so seer, dat ghy terstont op de bancken van Soffala sout komen.

⁺ Soo 't ghebuerden dat ghy quaemt te sien d'Eylanden As Ylhas Primeiras, so en betrout u niet op de Coursen en Derouten van dien: want al ist dat mense daer in oost noordtoost voorby heen loopt, is nochtans valsch, om dat het eerste met het laeste ghelegen is by na oost en west metten anderen; van daer tot⁺ een santdrooghte, ghenaemt A Coroa de Sanguase³⁾ (dat is die Croon van Sangase,) so looptmen by d' Eylanden van Angoxas heen, oost noort oost ende west zuijt west; van dese Croon van Sangase tot Moçambique toe, loopt men lancx de custe noordtoost ende zuijdtwest heen.

⁺ Van hier af naer Moçambique heeftmen sommighe reen ofte Ancker plaetsen, van 18 tot 25 vadem diepte: maer mijn goetduncken waer soment excuseren kan, beter te wesen niet te

+ De drooghten van Indien ligghen op 22 graden ruijm.

1) Don Luiz de Athayde was van 1568-'71 en van 1578-'81 onderkoning van Indië. Ook Dirck Gerritsz heeft een reis met hem gemaakt. Zie over hem J.W. IJzerman, in Linsch. Ver. Dl. IX, p. 30, n. 1.

+ De Eylanden as Ylhas primeiras liggen op 16 drie vierendeel graden.

2) Zie p. 17, n. 14.

+ Vermaninge ende waerschouwinghe alsmen de Ylhas primeiras siet.

+ De santdrooghte a Coroa de Sanguase.

3) Een sterke misvorming van S. Antão. Zie p. 53, n. 2.

+ Reen van 18 tot 25 vadem van Sanguase tot Mossambique.

[p. 37]

anckeren, om datter langhs dese custe heen veel klippen ende steenen liggen, diemen dickwils niet en siet, soo daer 'twater niet op en breeckt.

Die teijckenen diemen heeft 14 mylen, aleermen tot Moçambique⁺ kompt, is een groot dick landt, ende anderhalf mijl vande custe af leydt een bancke daermen op 15 vadem over loopt; Dit voorschreven landt wert geheeten Moginquale¹⁾ , heeft langhs de Zee-kant sommighe boomen ghelijck Pijn-appelen boomen staen; van daer tot Moçambique zijn 12 mylen, ende tot Mocango²⁾ 5 mylen, hebbende daer altemael langes heen de voorschreven boomen⁺ ende by wylen soo brant ofte breecktet water, een mijl van 'tlant af.

Om nu in Moçambique te loopen, soo salmen zynen cours doen⁺ van te midde weghen tusschen het Eylant sant Iorgie, ende die drooghten van Cabaceira³⁾ , sulter 7, 8 en somtijts 9 vaem diepten vinden, te weten met hoogh water, ende wesende soo verde⁺ als 't Eylandt, soo dattet schijnt dat hem 't Eylandt sant Iorgie duer d'Eylanden van sant Iago ende Darvores steeckt, soo zijt ghy dan mettet Eylant gelijck over een, ende loopende van hier naer binnen toe, sult uwen cours recht op de strant van sant Antonio van 't Eylant Moçambique⁴⁾ aensetten, tot dat ghy op goede diepten comt, 'twelcke sal wesen in een Canael, streckende noorden en zuyden; comende met de voorschreven cours op 12 vadem diepten, soo wentet terstondt noorden aen, u altoos wachtende vande punt van Nossa senhora do Baluarte⁵⁾ , ('twelcke⁺ is een Kercxken dat op een hoeck van 't Eylant op 't water buyten de fortresse van Moçambique staet) ende oock vande drooghten van Cabaceira, 'twelcke is van d'ander zyde tegens over Moçambique: Dese Bay van Moçambique is ghelegen op⁺ 15 graden schaers; In dese haven van Moçambique so noordtwesteert het Compas schaers een streeck, ende van hier af naer 't Eylant A Ylha de Comoro salmen noordtoost aen loopen, welcke⁺ Eylant gelegen is op 11⅔ graden, te weten 'teijnde van 't zuijtwesten⁶⁾ ; de cours van dit Eylant af naer de linie toe, is noortoost ende noortoost ten oosten.

+ Kenteijckens van Mossambique.

1) Plaats en rivier van dien naam vindt men op de kaarten nog.

2) Thans Bahia de Mocambo.

+ [20a]

+ Hoemen in Mossambique loopen sal.

3) Verg. p. 27, n. 6 en de beschrijving van Moçambique in het Itinerario (ed. Kern, I, p. 18 e.v.).

+ De drooghten van Cabaceira.

4) Verg. de kaart van de reede van Moçambique, genoemd op p. 27, n. 6. (S. Antonio was een kapelletje op 't eiland).

5) Onze Lieve Vrouwe van de Wacht (Notre Dame de la Guarde),

+ Wat Nossa Senhora do Baluarte is

+ De Bay van Mossambique op 15 graden schaers.

+ Ylha de Comoro op 11 twee derdendeel graden.

6) Op enkele minuten na 12^o Z.Br.

[p. 38]

⁺ Van hier voortaen tot die linie toe, salmen sommighe nachten wit ofte blinckent water sien op 3 ende 4 graden, ende sult hebben de wint van uyten zuijtoosten, ende van daer voortaen sult beginnen te kryghen de zuijtweste ende zuyde winden, overmidts datmen begint te komen in de Winter van Indien.¹⁾

⁺ Van de linea Aequinoctiael af tot op de hoochte van Goa, te weten op 15⅓ graden²⁾ , salmen altoos oost noortoost aen loopen, ende het Compas sal op dese wech noordwesteren ander half streeck, ende alle het gheene dattet noordtwesteert sult hem toegheven naer 't noordoosten tot op de voorschreven hooghte van Goa.

⁺ Die teyckenen diemen op dese wegh vindt zijn dese, men heeft altemet op 10 graden des nachts wit ende blinckent water, ende van dese 10 graden voortaen tot die custe van Indien toe, sietmen somtijds veel ghevogelt die van 't lant ende custe versteken zijn (te weten vande custe van Arabien) als Quartels en ander dierghelijcke Velt-vincxkens; ende 180 en 200 mylen van de custe van Indien af, soo begint het Compas te minderen int noordtwesteren: want inde haven van Goa en noortwesteertet niet meer dan een streeck, ende ⅓ van een ander eer min als meer.

+ Opte 3 en 4 graden blinckendt water.

1) Ja, indien men althans zorgt daar in het winterhalfjaar (Z.W.-moesson) aanwezig te zijn.

+ Goa leijt op 15 een derden deel graden van de Equinoctiael.

2) Goed. De lichttoren staat in 15^o28′ N.Br.

+ Teijckenen op de wegh nae Goa.