Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 4 en 5

Dat 2. Capittel.
Roteiro²⁾ ofte Deroute, dat zijn de coursen vande vaert van Oost-Indien, uytgetrocken ofte gheappoincteert door des Coninghs Piloot, Diego Affonso,³⁾ Portugees.

Varende van Lisboenen nae het Eylandt van Madera, soo⁺ sult ghy uwen cours nemen zuyd west aen, ende gaen verkennen het Eyland Porto Santo,⁴⁾ ende van daer voortaen tusschen d'Eylanden van Deserta⁵⁾ ende Madera, u wachtende vande Eylandekens ofte Clippen ghenaemt Os Salvagiens,⁶⁾ welcke

2) Port. roteiro = zeilaanwijzing, of zoo men wil: zeemansgids.

3) Van Diogo Afonso verscheen in ongeveer 1550 een ‘Roteiro da carreira da India’, waarvan geen volledig exemplaar is overgebleven (zie Fontoura da Costa, A Marinharia, p. 451 e.v., Boxer, Portuguese Roteiros, Mariner's Mirror 1934, p. 177, en Viterbo, Trabalhos nauticos, II, p. 104). Ook cap. 3 en 4 zijn van Afonso afkomstig.

+ Wegh-wyser hoe dat men zijn cours nae Oost Indien nemen moet.

4) Het zeer kleine eilandje Porto Santo, N.O. van Madeira.

5) Het zeer kleine eilandje Deserta, Z.O. van Madeira.

6) Thans (verengelscht) de ‘Salvages’; klippen op bijna 30^o N.Br. gelegen. Jan Huyghen vertaalt (p. 352): ‘het eiland van de Wilden’. Satyr-eiland ware wellicht juister.

[p. 20]

⁺ ligghen twee mylen nae 't Zuyd westen van Madera af, wantet aldaer altemael drooghten zijn, die inder nacht seer periculeus zijn, men macher aende oost zyde langhs heen voorby passeren, loopende alsoo uwen wegh nae die Canarien toe; De Eylanden van Canarien ghepasseert wesende, sult uwen wegh nemen zuyen aen, tot op de hooghte van 14 graden, doende uwen Cours 50 mylen van Cabo Verde, nederwaerts, ende van daer voort aen sult uwen Cours doen zuyd west ende zuyd west ten westen aen, tot dat ghy comt op de hooghte van 6 graden, ende van daer voorts zuyd west, ende z.w. ten z. aen, so dat ghy uwen cours⁺ comt te doen 70 mylen vande drooghte vande Revier, genaemt Rio grande¹⁾ , ende 80 mylen van Sant Anna,²⁾ altoos u beste⁺ doende om aende linea Aequinoctiael te comen, uwen cours altoos boven 'tzuyden aen doende; ende soo de wint zuyden liep, so kiest liever die zyde van 't oosten als van 't westen,³⁾ al zijt ghy schoon onder die Linea, ende so langhe als ghy gheenen zuydoosten wint en krijght, soo hout altoos den boech vant oosten, sonder te genaken het landt genaemt Terra do Mallagetta⁴⁾ tot op 50 oft 60 mylen nae, ende als ghy die hooghte ende⁺ lenghte hebt van ghepasseert te wesen de C. das Palmas, soo maeckt int laveren corte streken, te weten, onder die Linie ofte aen dees Zyde, op dat u de stroomen ende wateren⁵⁾ niet en dryven binnen de voorsz. Cabo, strijckt liever alle u seylen, als daer in te dryven: want en cont u anders niet salveren, noch nae Indien comen.⁶⁾ Ick hebbe u hier boven verclaert⁷⁾ wat dat ghy doen sult op 140 mylen onder die Linie wesende, soo loopt

+ Clippen Os Salvagiens

+ Drooghten Rio grande

1) De Rio Grande in het tegenwoordig Portugeesch Guinee.

2) De Baixos (riffen) de S. Anna, thans St. Ann Shoals, Z.W. van Sierra Leone.

+ [14b]

3) Dit stijf vasthouden aan den Afrika-wal, inplaats van op zee te houden en de kust van Z. Amerika te naderen, hetgeen de reizen door betere gelegenheid van wind zou hebben bekort, wordt verklaard doordien men, onbekend met de ware lengteverschillen, altijd vreesde onverwacht op de kusten van Z.-Amerika te zullen vervallen. De reizen onzer compagnieschepen hebben nog tientallen van jaren onder dit kwaad geleden.

4) Het land van de Malagette-peper, d.i. het tegenwoordig Liberia. De naam Malagette stamt vermoedelijk van Melli, het middeleeuwsche machtige Negerrijk.

+ Waerschouwinge vande C. das Palmas.

5) N.l. de Guinee-stroom, die langs Kaap Palmas met groote kracht naar de Bocht van Guinee trekt.

6) Hetgeen menig schip ondervonden heeft. Zelfs werd zulk een ongeval de aanleiding tot de eerste vaarten der Nederlanders naar de kust van Guinee (1592). Verg. ‘P. de Marees, Beschryvinghe van de Gout-Custe’; werken der Linschoten-Vereeniging, Dl. V (1912) p. LVI.

7) Vermoedelijk een zinsnede min of meer gedachteloos door Jan Huyghen uit het Port. origineel overgenomen.

[p. 21]

alsdan dwers over om voorby Brasilien te passeren: want volghende den wegh ende coursen boven verclaert, en moecht niet faelgieren, ofte sult Brasilien voorby loopen.

Aen dese voorsz. custe van Mallagetta, soo loopen de wateren⁺ ende stroomen (te weten, met de nieuwe Maen) nae het z.w. toe, daerom en sult u alsdan niet begheven te nemen de cours nae Brasilien toe, onder die Linie wesende; ende soo wanneer ghy uwen cours zuyd west aen stelt, u daer op houdende, soo langhe als de wint duert, soo doet alle neerstigheyt, als gheseydt is, de Linie te passeren over den boech van Brasilien, om te comen op de hooghte van 8 graden, op welcke hooghte gheleghen is den hoeck ghenaemt Cabo de S. Augustijn; Ende soo ghy op dese 8 graden begeerde 'tghesicht van 't landt te hebben, soo en wiltet niet op den anderen boech wenden: maer werpt liever het ancker uyt, tot dat de wint ruijmt om uwen wegh te vervolghen; oock so is te weten dat die stroomen (aen dese zyde van Brasilien C. de S. Augustijn ende die contreyen) na die Antilhas, (dat zijn⁺ die vooreylanden¹⁾ van nieu Spaengien) toeloopen, waeromme u voor best rade niet te laveren: want sulcks doende moest sonder twyfel wederom nae Portugael keeren.²⁾

Van hier af sult ghy eenen anderen wegh nemen, nae die Eylanden van Martijn Vaaz³⁾ toe, die Linie ghepasseert wesende,⁺ ende hoe ghy desen wegh rechter neemt, hoe het beter is.

Vande Eylanden van Martijn Vaaz af, ofte vande hooghte daer zy op ligghen nae d'Eylanden van Tristan da Cunha toe, voor de wint hebbende, sult uwen rechten cours nemen, sonder eenigh wraken ofte abatiment⁴⁾ te rekenen: want dese Eylanden ligghen metten anderen altemael op een longitudo ofte lenghde, mette differentie die het Compas in dese contreye heeft, te weten, by d'Eylanden van Tristan da Cunha, soo wraeckt ofte noordoosteert⁺ de Naelde van het Compas ander halven streeck, ende alst een ure nae den middagh is op het Compas, soo ist op den Astrolabio eerst middagh.⁵⁾

+ De stroomen by Mallagetta loopen nae het zuydwesten mette nieuwe Maen

+ Waerschouwinghe om niet te rugghe na Portugael te varen.

1) Zie ook p. 15.

2) Bedoeld is: te waarschuwen voor het feit dat de Zuidelijke Equatoriaal Stroom, daar waar hij de kust van Z.-Amerika bereikt, zich in twee takken splitst, namelijk de eene naar het Z.W., de andere (de gevaarlijke) naar het W.N.W.

3) Trinidad en Martin Vaz op nagenoeg 20^o Z.Br.

+ Eylanden van Martijn Vaaz.

4) Port. abatimento = Ned. wraak (d.i. de hoek tusschen den koers dien een zeilschip voorligt, en dien welken het in werkelijkheid aflegt). Zie Diccionario de Marinha, p. João Pedro d'Amorim, Lisboa 1841.

+ Onderscheyt vant Compas ende Astrolabij vande middagh by d'Eylanden van Tristan.

5) De redeneering is juist. Men bedenke dat de zon door 't Noorden gaat.

[p. 22]

Om te weten oft ghy dicht by de Eylanden zijt, soo sult ghy 't by dese teyckenen comen te weten, als ghy sommighe Voghelen siet, vijf ende vijf te samen vlieghen, so ismen daer by, ende⁺ van daen voor aen sullen u volghen etlicke Voghelen van de Portugesen Feigions¹⁾ ghenaemt, zijn van witte ende swarte vlecken⁺ beplackt, so datse hier om seer goet te kennen zijn; met⁺ dese Eylanden z. ende n. over een zijnde, soo sult ghy in de Zee vinden dryven, ende genaemt vande Portugesen Sargasso²⁾ gheheeten, is by naest ghelijck het Wier datmen by Wieringhen in Hollandt vint.

⁺ Van dese Eylanden van Tristan da Cunha nae de Cabo de bona Esperança toe, wesende in dese contreye tot ontrent den achtsten Junius, sult int water sien dryven sommighe hoopen van het kruijdt Sargasso met Trombus,³⁾ dat zijn ghelijck struijcken van dick Riet; dese Rieden zijn cort ende tackachtigh, ende en zijn soo langh niet als diemen vindt by de Cabo de bona Esperança, sult alhier uwen wegh vervolghende allenxkens hier van minder vinden, en laet u sulcks niet verdrieten: want comt door dien,⁺ dat hoe dattet op d'Eylanden meer stormt ende onweert, hoe het meer van dese Riet struijcken ende kruijt uyt smijt, dat also met het water ende wint (die van achter ende over d'Eylanden heen comt) nae de Cabo de bona Esperança toe ghedreven wert,⁴⁾ waerom ick u advertere, so ghy dese kruyderen ende Rieden vint, te willen hondert vijftigh mylen vande Eylanden van Tristan da Cunha voorder aen loopen: want zijn teijckenen van dat ick boven verhaelt hebbe.

⁺ Comende op die hooghte van 35 graden, ruijm ofte schaers, nae de Cabo de bona Esperança toe, sult vande Trombas (ofte vande dicke Riet struijcken) in 't water sien dryven; Als ghy dese comt te sien, soo weest voorsekert vande Cabo de bona Esperança te wesen: want ghy zijt die vande Eylanden al ghepasseert ende voorby; alsmen dese Trombas vint, soo ismen maer 30 ofte 40

+ Teyckenen alsmen by de Eylanden van is Tristan is.

1) Een benaming misschien te verklaren door Port. feijões = (gespikkelde) boonen. Bedoeld is die soort zeemeeuwen welke men in 't Nederlandsch Kaapsche ‘duiven’ noemt. - Wellicht ware feijões te verklaren door feisões = faizanten. Verg. D'Eerste Boeck van Willem Lodewijcksz. (Linsch. Ver. Dl. VII), p. 5, noot 22. - De soortnaam is Daption (vroeger Procellaria) capensis.

+ [15a]

+ Feygions zijn voghelen met wit ende swarte veren.

2) Port, sargaço = ‘druifachtig’.

+ Tusschen Tristan ende C. de bona Esperansa drijft veel van 't cruijt Sargasso.

3) Volgens Kern, Itinerario (Linsch. Ver. Dl. II, 2), p. 154, een ons van elders onbekende vervorming van ‘tronk’. Wiersoort in den vorm van een trompet of olifantssnuit, of, zooals de piloot een alinea verder zegt, als ‘basuinen’.

+ Oorsake waerom dat de Sargasso opt water drijft

4) Tristan da Cunha ligt reeds binnen den gordel der westelijke winden.

+ Kenteyckenen alsmen byde C. de bona Esperansa is.

[p. 23]

mylen vande Cabo de Bona Esperança; Dese Riet struijcken zijn lanckachtigh, by naest van fatsoen als Basuynen: Maer so ghy quaemt op 35½ graedt, en sult dese teijckenen niet sien, dan moghelijcken sommighe Voghelen soo groot als Ravens; hebben witte ende platachtighe becken, swart van veeren¹⁾ ; dese vlieghen maer 20 ofte 30 mylen vande Cabo de bona Esperança, ende⁺ noch andere grauwe Voghels vande Portugesen Alcatrases²⁾ ghenaemt. Dit zijn de rechte teijckenen vande Cabo de bona Esperança tot die Cabo das Agulhas toe.

Oock soo is te weten dat die traversie ofte dweers wegh, te weten van Brasilien af tot die Cabo de bona Esperança toe, veel corter ofte minder is alsmense inde Pascaerten stelt, niemandt⁺ en beghere te weten d'oorsake hier van, wanter doch niet aen gheleghen en is, die Navigatie aengaende; ende alwaert schoon alsoo soo en ist niet goet datment van verde ofte van vreemde Natien verstaet: want souden teghens ons selven wesen³⁾ ,; Men vint oock tusschen d'Eylanden van Tristan da Cunha, ende de Cabo de bona Esperança sommighe Zee-wolven⁴⁾ : maer wesende⁺ in dese contreye int laeste van Iunius, mocht wel wesen dat ghyse dan niet en saecht, overmidts datse haer alsdan vertrecken door de coude, onder het landt.

⁺ Soo het ghebuerde dat ghy u vondt tot den thienden Meye, luttel min ofte meer, in die contreye van dese Eylanden van Tristan de Cunha, soo en sult ghy boven die 35. graden⁵⁾ niet⁺ passeren, om dieswille dat die weste winden⁶⁾ daer alsdan dapper en gheweldigh regneren ende wayen met een groote furie ende verbolghentheyt, namelicken wesende met een nieuwe Maen, op dattet u niet en wedervare, ghelijck het gheschiede mettet Schip Bom Iesus, het welcke de Zee in swelchde door den grooten⁺ overval ende furie vande wint⁷⁾ , ghelijck als ick, Diego

1) De ‘bootslieden’. (Masaqueus aequinoctialis).

+ Dertigh mylen vande C. de bona Esperansa vlieghen Alcatrases ende ander voghelen.

2) Port. alcatraz = meeuw; zie ook p. 321.

+ De dwers wegh van Brasilien tot de C. de bona Esperansa is veel corter als inde Caerte begrepen is.

3) Niet duidelijk. Wilden de Portugeezen de op 370 mijl bewesten de Kaap Verdische eilanden gedachte demarcatielijn, die de Portugeesche en Spaansche bezittingen in Zuid-Amerika van elkaar scheidde, zoover mogelijk om de West verschuiven, dan zouden zij den afstand tusschen Oude en Nieuwe Wereld zoo klein mogelijk hebben voorgesteld.

4) Vermoedelijk de oorrob, Arctocephalus australis.

+ Zee-wolven ontrent de C. de bona Esperansa, ende d'Eylanden van Tristan.

+ [15b]

5) D.i. iets zuidelijker dan de onderstelde breedte van de Tristan groep, die echter op 37^o ligt.

+ Waerschouwinghe voor een westen wint boven de 35 graden.

6) De gordel der westelijke winden verplaatst zich in den loop van het jaar. De noordgrens gaat een weinig mede met de declinatie der zon.

+ 't Schip Bom Iesus vande Zee ingeswolghen.

7) In 1533; zie C.R. Boxer in Mariner's Mirror 1934, p. 177.

[p. 24]

Afonso, dat selfs aenghesien hebbe, wesende int Schip S. Clara.

⁺ Als ghy by de Cabo de bona Esperança sommighe voghelen vint in 't water sitten, diese Antenays¹⁾ heeten, 'twelck zijn groote ende beplackte²⁾ Voghels, soo zijt ghy by de Cabo das Agulhas; Sult oock vinden in het water dryven sommigh visbeen ofte sas-been van dat de Goudt-smeden besighen, ende soo ghy het gesicht van 't landt hebt op de hooghte als boven verhaelt, wesende dertigh mylen vande Cabo de bona Esperan/cca, als ooc mede comende op de hooghte van 36 graden, suldy dese voghelen Antenales vinden. Soo haest als ghy de Cabo de bona Esperança ghepasseert zijt, ende het landt ghesien hebt, 'tzy vande Cabo de bona Esperança ofte vande Cabo das Agulhas, oft voorder, oft hender, soo hout terstont van landt af tot dertigh mylen t'Zeewaert in, ende soo ghy nae Moçambique meent te gaen, soo⁺ moet ghy uwen cours nemen noord oost aen, te weten nae de Baixos ofte drooghten van Iudia³⁾ toe.

Op de cours van Brasilien, nae de Cabo de bona Esperança toe,⁺ volghen u altoos veel voghels nae: maer so haest als ghy comt recht int aenghesicht van de Cabo de bona Esperança, soo verliestmense, ende oock somtijts de swarte Ravens, daer boven aff vermaent is, op datmen te sekerder mach weten de Cabo binnewaerts te wesen, te weten aen de oost zyde van Indien.

⁺ De Zee-baren die u volghen van de Cabo af van uyt den oosten nae 't westen, sultse verliesen soo haest als ghy zijt by de Cabo das Agulhas binnewaerts, tot dat ghy andere van uyten zuydt westen crijght, welcke is ghelijck als de Custe streckt, te weten van de Cabo binnewaerts; oock mede soo zijn hier by dese Cabo⁺ de Naelde vanden Compassen fix ende effen,⁴⁾ soo dat wanneert middagh opt Astrolabio is, soo ist van ghelijcken op de Sonnewyser of het Compas comende beyde te gaer over een, 'twelck een goet teijcken is te wesen noorden en zuyden met die Cabo das Agulhas, ofte tusschen beyde (te weten, tusschen de Cabo⁺ de bona Esperança, ende die Cabo das Agulhas,) dit is een goet teijcken, soo wel van Portugael nae Indien, als oock van Indien nae Portugael, ende comende van hier nae Indien, soo noordtoosteeren⁵⁾ ofte wraecken de Naelden van de Compassen weder.

+ Tusschen de C. de bona Esperansa ende C. das Agulhas vintmen voghels Antenays ende Vis-been

1) Port. antenal, -ais.

2) Beplekte, gevlekte; voor ‘sas-been’ (2 regels verder) zie p. 106, n.l.

+ Droochten van Iudia.

3) Thans dikwijls door een begrijpelijke vergissing Baixos da India genaamd. Zie hierover C.P. Burger, De droogte van de Jodin, in Het Boek, 1924, p. 79 e.v.

+ Veel Vogels opte cours var Brasilien nae C. de bona Esperansa.

+ Waer datmen de Zee-baren uyten oosten nae 't westen verliest.

+ By de. C. de Agulhas accorderen het Compas ende d'Astrolabie.

4) Verg. p. 16, n. 10.

+ Goede teijckenen voor de Schippers.

5) Lees: noordwesteren.

[p. 25]

Dertigh mylen van de Cabo das Agulhas nae Moçambique toe,⁺ soo looptmen de Custe oost ende west, ende sult voor u sien, (wesende voor by de Cabo das Agulhas, ses ofte seven mylen t'Zeewaert van het landt ghenaemt Aguada de Sanbras)¹⁾ niet te nemen den wech naer de Cabo toe: maer nae het zuydt westen, ende zuydt west ten westen, wantet alsoo noodigh is om dese wech te salveren, door oorsake van de stroomen ende wateren die nae die Bayen ende Inwijcken te landwaerts in loopen.

⁺ Soo het ghebuerden dat ghy de Cabo wijt aff passeerden, so⁺ dat ghy geen van dees teijckenen en quaemt te sien, soo sult ghy de hooghte nemen, ende besien nae 't Sonne-wyser: maer moet seker wesen ende met eenen rechten draet, ende soo ghy waert 150 mylen de Cabo binnewaerts wesende middagh op de Astrolabio, soo en comt de schaduwe van 't Sonne-wyser noch niet op den middagh, ende scheelt een streeck, ende wanneer 't middagh is op 't Sonne-wyser, so sal de Son op de Astrolabio een⁺ halve graedt ghedaelt en afghegaen wesen; so ghy dit vint, soo weest voorsekert te wesen 150 mylen vande Cabo de bona Esperança, ofte Das Agulhas binnewaerts, ende oversietet wel: want sultet alsoo bevinden; ende soo ghy u cours neemt om binnen San Lourenço²⁾ door te seylen, sult sommighe cleyne witte vogels⁺ by hoopen te samen vinden; Dese vlieghen ontrent 20 mylen van 't landt naar de droochten van Iudia³⁾ toe, ende comende op 20 graden, sult voor sekere teyckenen vinden de voghelen Garagiaus⁴⁾ ende Alcatrases, welcke zijn gelijck als Meeuwen⁵⁾ , alsdan gaet ghy eenen goeden cours aen, ende soo ghy niet met allen van dese teyckenen en siet, soo siet wel voor u: want soo zijt ghy by het Eylandt van San Laurenço, ofte op de bancken⁺ vande Custe van Soffala⁶⁾ , ende veel voghelen siende, soo en zijt ghy maer 10 mylen van de drochten van Iudia, so loopt van daer n.o. ende n.o. ten n. aen, nemende op dese manier uwen wegh tot op 19¼ graden, ende daer nae soo loopt noord oost

+ Waerschouwinghe by de Cabo das Agulhas nae Mossambique.

1) De Mosselbaai, aguada (waterplaats) van S. Bras (Blasius); dit is de naam door Da Gama gegeven aan de Golfo dos Vaqueiros van Diaz.

+ [16a]

+ Waerschouwinghen als men te veer vande Cabo afgheseylt is.

+ Middel om te weten hoe verre datmen van de C. das Agulhas is.

2) Madagascar; zie p. 16, n. 8. De naam (Madeigascar) komt reeds bij Marco Polo voor, maar vermoedelijk heeft hij Madagascar en Magadoxo verward.

+ Teeckenen alsmen by S. Lorenço is.

3) Zie p. 24, n. 3.

4) Port. garajau, volgens den Port. dictionnaire van Figueiredo een sternsoort, volgens dien van Roquete een zeevogel op de kust van Guinee.

5) Hier zijn kennelijk niet albatrossen bedoeld.

+ De bancken vande Custen van Soffala liggen 10 mylen vande drooghten van Iudia.

6) Arab. Saflá, laag (grond, enz.); zie Itinerario, (ed. Kern), I, p. 22, n. 1.

[p. 26]

aen tot op 18 graden; Van dese 18 graeden sult n. ende n. ten o. aen loopen, tot dat ghy zijt op de hooghte van 16¼ graden, wesende in dese hooghte, ende siende veel vande voghelen Alcatrases,⁺ te weten 6, 7, 8 ende 10 te samen vlieghen, so zijt ghy maer 10 ofte 15 mylen van 't Eylandt van Ioan de Nova¹⁾ , daerom doet alle neerstigheyt by daegh en by nacht daer van daen te comen, namelijcken soo 't met een nieu Maen waer, ende loopt n.w. aen, so sult ghy comen by d'Eylanden ghenaemt⁺ dos Angoxes²⁾ , ende hoe dat ghy van daer meer noorden aen loopt, hoe dat ghy beter cours sult doen nae Moçambique toe,⁺ voor u siende by dit landt niet te passeren onder de 25 vadem nae 't landt toe: want zijn altemael drooghten, alwaer Don Joan Pereira op liep, ende heeft rondom 13 vadem diepte.

+ Coursen vande droochten tot het Eylandt van Ioan de Nova.

1) Op 17^o4′ Z.Br., een zeer klein eilandje.

+ D'Eylanden dos Angoxas.

2) Bij het tegenwoordig Angoche, op den vasten wal (16^o25′ Z.Br.) van Afrika.

+ Waerschouwinghe om aen 't landt van Mossambique niet te loopen.