Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 4 en 5

[p. 15]

⁺ Sommige derouten¹⁾ ofte coursen vande navigatie ende vaert, so van Portugael naer Indien, als van Indien weder nae Portugael;

Desghelijcks van Indien naer Malacca, China, Iapon, d'Eylanden van Iava ende Sunda, so in 't gints varen, als in 't wederom keeren; ende van China na Spaensch Indien; ende wederom van daer na China, als oock vande gantsche Custe van Brasilien, ende alle die Havens van dien. Item, van 't vaste landt, ende die voor Eylanden (Las Antillas ghenaemt)²⁾ van Spaensch Indien, met noch de Navigatie van de C. de Lopo Gonsalues, naer Angola toe, aende Custe van Ethiopien: midtsgaders alle de Courssen, Havens, Eylanden, Drooghten, Riffen, Clippen, Sanden, Ondiepten ende Diepten, met die gheleghentheyt ende streckinghe van dien; Insgelijcks die tyden van den Jare dat die winden wayen, met die warachtighe teyckenen ende kennisse vande tyden ende het weder, wateren ende stroomen op alle die Orientaelsche Custen ende Havens, ghelijck als sulcks alles gheappoincteert ende aengheteijckent is vande Piloten ende sConinghs Stuer-luyden, met die dagelijcksche Navigatie ende experientie door die selfde gedaen, alles door Ian Huygen van Linschoten seer ghetrouwelijcken met grooter neerstigheyt ende correctie by een vergadert, ende uyt die Portugaloysche ende Spaensche in onse Nederlandtsche tale ghetranslateert ende overgheset³⁾ .

+ [13a]

1) Port. derrota, -as; koers.

2) Zie p. 21.

3) Jan Huyghen kondigt zichzelf hier dus zeer terecht aan als ‘compilator’, zooals wij den auteur van het Reysgheschrift thans zouden noemen - natuurlijk met dit enkele voorbehoud dat goed compileeren een kunst (en geen kleine kunst!) is, hetgeen gewoonlijk den leek ontgaat.

Dat eerste Capittel.
Vande Derouten ofte Coursen vande voyage van Portugael naer Oost-Indien.

Ten eersten is te weten dat het gansche Christenrijck ghelegen⁺ is aende noord zyde vanden Aequinoctiael, ende Lisboenen op 39½ graden⁴⁾ , welcke leijt met het Eylandt Madera noordt oost ende zuijdt west, ende de cours is 172 Spaensche mylen, 't Eylandt Madera⁵⁾ leijdt op 32 graden, ende leijdt van 't Eylandt La Palma (dat die Schepen die naer Indien gaen

+ 't Gantsche Christenrijck leyt aende noordzyde van den Equinoctiael. Lisbona leijdt op 39 een half graden. Madera op 32.

4) Vrij groote fout: het observatorium te Lissabon ligt op 38^o42′ N.Br. Het zal wel een schrijffout zijn voor 38½, immers Duarte Pacheco Pereira stelt in zijn ‘Esmeraldo de situ orbis’ van 1505 de breedte reeds op 39^o. Zie ook p. 352.

5) Gemiddeld is de N.Br. 32^o43′. Port. madeira = timmerhout.

[p. 16]

konnen verkennen) noordt noordtoost, ende zuijdt zuijdwest 63⁺ mylen; het Eylandt La Palma leijdt op 28¾ graden¹⁾ , van hier moetmen zynen wegh nemen zuyden aen, so verde als den tijtsulcks toegheeft: want ghemeenlijck alsmen kompt op 5 en 6 graden, so vintmen zuijdtooste winden,²⁾ ende moeten dan zuijdtwest aen gaen, so veel alsmen mach, tot dat men voorby de Cabo van S. Augustijn is, welcke leijt op 8½ graden aende zuijdtzyde, te weten⁺ aende custe van Brasilien;³⁾ Van't Eyland La Palma tot dese Cabo de S. Augustijn, zijn 900 mylen, op de cours van noordoost ende zuydwest; alsmen den hoeck voorby is, salmen terstont zynen cours nemen zuijdtoost aen: want men heeft gemeenlijck de winden naer 't zuyden ende zuijdtoosten, men sal hem houden⁺ naer 't zuijdtweste vande Eylanden van Tristan da Cunha,⁴⁾ gheleghen op 34 graden⁵⁾ aende zuijdzij vanden Aequinoctiael.⁶⁾

Alsmen naer gissinge d'Eylanden van Tristan da Cunha voorby is, salmen loopen tot op 36 graden,⁷⁾ ende alsdan zynen cours oost aen nemen, tot datmen die Cabo de bona Esperança voorbij is, so salmen dan noordtoost aen loopen naer 't landt toe, ende 'tlandt verkent hebbende, ende naer 't lant datmen neemt, salmen zynen cours aensetten naer Moçambique toe, ofte van buyten⁺ om 't Eyland San Lourenço,⁸⁾ Vande Cabo de S. Augustijn tot de Cabo de bona Esperança toe zijn 1060 mylen, welcke Cabo de bona Esperança leijt op 34½ graden⁹⁾ ruijm, aende zuijdzyde vande Aequinoctiael, ende leijt met de Cabo das Agulhas¹⁰⁾ oost

+ La Palma op 28 drie vieren deel graden.

1) De hoofdplaats (Santa Cruz, met haven La Luz) ligt ongeveer op 28^o41′ N.Br.

2) De ZO. passaatwind, soms overwaaiende op 't noordelijk halfrond.

+ Cabo de S. Augustijn 8 een half.

3) De lichttoren staat op 8^o21′ Z.Br.

+ Hooghte en Coursen vande Eylanden van Tristan da Cunha.

4) In 1506 door Tristão da Cunha ontdekt.

5) Groote fout! De groep strekt zich ongeveer uit van 37^o tot 37^o30′ Z.Br.

6) In beginsel is deze route reeds dezelfde als zij, omstreeks het midden der 19de eeuw, door de Instituten voor de Zeevaart op grond van de waarnemingen werd voorgeschreven. Zie volgende noot.

7) Zie vorige noot. Had men, in later jaren, den wil naar Indië zonder het Kaapland aan te doen (waardoor men den duur der reis aanmerkelijk bekorten kon) dan zocht men hooger zuidelijke breedten op, tot 40^o en meer. Mèt den wil naar het Kaapland, bleef de route ongeveer die welke Jan Huyghen beschrijft.

+ Vande C. de S. Augustijn tot de Cabo de bona Esperansa zijn 1060 mylen.

8) Madagascar (zie voor dien naam ook p. 25, n. 2). Tiele, in De Gids 1875, III, p. 191, stelt de ontdekking op 10 Augustus (St. Laurensdag) 1500, anderen eerst in 1506. Verg. Itinerario (ed. Kern) I, p. 15, n. 2, en vooral Rouffaer in Linsch. Ver. XXV, p. 391 - '4; zie ook The Book of Duarte Barbosa, I, (Hakluyt Soc. 1918), p. 24, n. 2.

9) De lichttoren staat op 34^o21′ Z.Br.

10) Niet zoozeer Naaldenkaap, maar zooals Jan Huyghen, p. 355, zeer juist vertaalt: ‘hoek van de Compassen’. Omstreeks 1600 was dáár ter plaatse de deviatia van de kompasnaald nul, hetgeen de Portugeezen ook zeer wel wisten. Zie hierna p. 24, waar de naalden ‘fix ende effen’ genoemd worden.

[p. 17]

zuijdoost, ende west noordtwest 32 mylen;¹⁾ Cabo das Agulhas is ghelegen op 35 graden ruijm,²⁾ liggende met de Cabo do Infante³⁾ oost ende w. ende heeft wat van oost ten noorden, ende west⁺ ten zuyden, de cours is 26 mylen; Cabo do Infante leijt op 34⅔⁺ graden schaers, ende is gelegen met de Cabo Talhado⁴⁾ o.n.o. ende w.z.w. 19 mylen. Cabo Talhado leijt op 34 graden ruijm, leijt met die Bahija Fermosa⁵⁾ o. ende w. 10 mylen. Bahija Fermosa is gelegen op de selfde hooghte van Cabo Talhado; ende leijt met die Eylandekens Chaõs⁶⁾ oost noordtoost ende west zuijdtwest 37 mylen, ende leijt⁷⁾ met die eerste punt diemen hiet Punta Primeira⁸⁾ noord oost ende zuijtwest, ende heeft wat⁺ van n.o. ten o. ende z.w. ten w. de cours is 50 mylen. Die Punta Primeira is gelegen op 32 graden schaers, ende leijt van 't laeste lant datmen heet Terra do Natal⁹⁾ 50 mylen, 'twelcke leijt⁺ op 30½ graden,¹⁰⁾ ende is gheleghen mettet land datmen heet Terra dos Fumos,¹¹⁾ noordoost ende zuijdwest ende heeft wat van noordtoost ten noorden, ende zuijdtwest ten zuyden, de cours is 75. mylen. Het landt ofte Terra dos Fumos leijdt op 27⅓⁺ graden, ende is gheleghen met de Cabo das Correntes¹²⁾ noordtoost ende zuijdtwest, ende heeft wat van noordtoost ten oosten ende zuydtwest ten westen, de cours is 95 mylen. Cabo das Correntes⁺ leijdt op 24⅓ graden,¹³⁾ ende leijt met d'Insulas Primeiras¹⁴⁾ noordoost ende zuijdwest, ende heeft wat van noordtoost ten noorden, ende zuijdtwest ten z. de cours is 132 mylen. d'Insulas⁺ Primeiras liggen op 17½ graden schaers,¹⁵⁾ liggen met

1) Naber haalde in zijn, onder den schuilnaam Timeëis geschreven artikel ‘De mijl vóór het jaar 1617’ (Tijdschrift Kon. Ned. Aardr. Gen. 1920, p. 524) dezen afstand aan als een geval, waarbij de door hem afgeleide waarde voor de Portugeesche mijl, nl. 2,48 zeemijl, precies klopte: de ware afstand bedraagt immers 80 zeemijl. Voor de hierna volgende afstanden gaat deze waarde echter in geen enkel geval op, noch iedere afstand op zich zelf, noch gecombineerd: de 92 Port. mijlen (26 + 19 + + 10 + 37) voor K. Agulhas-Chaõs (Bird) eil. bedragen bijv. in werkelijkheid 320 zeemijlen, wat een waarde van 3,5 zeemijl geeft.

2) De lichttoren staat op 34^o50′ Z.B.

3) Heet nog zoo; de afstand is 48 zeemijl.

+ [13b]

+ Hooghte van verscheyden Coursen, van verscheyden plaetsen.

4) K. St. Blaize? K. Talhado en alle volgende namen komen voor op kaarten I II en van Linsch. Ver. deel XXXIX.

5) Plettenberg baai?

6) Letterlijk ‘lage eilanden’. Thans Bird Islands.

7) Lees: liggen.

8) Capo Morgan aan de Groote Kei-rivier?

+ Punta Primeira leijt op 32 graden.

9) 25 Dec. 1497 door Vasco da Gama het eerst bezocht en aldus gedoopt.

+ Terra do Natal op 30 een half graden.

10) Natal (observatorium van Durban) ligt op 29^o51′ Z.Br., bedoeld moet zijn Zuid Natal.

11) Blijkens de breedte: Tongaland.

+ Terra dos Fumos op 27 een half graden.

12) De Stroomenkaap, aldus door Vasco da Gama op zijn eerste reis genoemd.

+ C. das Correntes op 24 een half graden.

13) Precies: 24^o7′ ad 24^o8′ Z.Br.

14) Dragen dien naam nog. Zij liggen zuidwestelijk van Moçambique.

+ d'Insulas Primeiras op 17 een half graden

15) Togo, waaraan men die eilandjes verkent (lichttoren) ligt op 17o14′ Z.Br.

[p. 18]

Moçambique n.o. ende z.w. de cours is 52 mylen. Moçambique leijt⁺ op 15 graden,¹⁾ loopende uyt Moçambique naer Indien, moetmen zynen cours nemen noord oost aen, tot datmen voor by 't Eylandt de Comoro²⁾ is, de cours is 80 mylen tot op 11 graden, alsdan³⁾ salmen noch zynen cours nemen noordtoost aen, tot⁺ datmen by d'Eylanden As Ylhas do Almirante⁴⁾ is, welcke zijn gelegen op 3½ graden aent zuyden;⁵⁾ Dese Eylanden voorby wesende salmen sijnen cours nemen n.o. ende n.o. ten o. aen,⁺ waermede men sal komen by d' Eylanden As Ylhas Queimadas,⁶⁾ welcke liggen op 16 graden⁷⁾ aende custe van Goa ofte Indien; oock mede so is te weten dat op dese tijt⁸⁾ de stroomen op dese contreye altoos naer 't n.w. loopen,⁹⁾ te weten naer de Estrecho de Meca, ofte 'troode Meer toe, daerom so haest alsmen de hooghte van 16 graden heeft (om zynen rechten wegh aen te setten) salmen altoos de voorseyde cours behouden, nemende sijnen wegh o.n.o.¹⁰⁾ ofte wat meer aen van doen wesende, doch het Compas⁺ salt altoos wel wysen wat datmen doen sal: men sal aldus aen gaen tot op 200 mylen nae de Custe van Indien, hem wel wachtende niet leegher te loopen als op 15 graden, om te schouwen¹¹⁾ die drooghten die-men heet Os baixos de Pandua,¹²⁾ welcke ligghen⁺ op 13 graden aen 't noorden: oock mede wanneer men zijn gissinge ghemaeckt heeft, te wesen by de Custe van Indien, salmen hem altoos boven de 16 graden houden: want de stroomen⁺ ende wateren altoos aende Custe zuyden aen loopen, ende men heeft aldaer ghemeenlijck de winden van uyten noorden ende

+ Mossambique op 15 graden.

1) Zeer juist.

2) De Comoren-groep, gelegen voor den noordelijken ingang tot het Kanaal van Moçambique. Het hoofdeiland, Groot Comoro, ligt met de NO.-punt op 11^o20′ Z.Br.

3) Ja, alsdan is men de Comoren gepasseerd.

+ Ylhas do Almirante op 3 een half graden

4) De Amiranten.

5) Men moet dan de Seychellen bij de Amiranten rekenen. De noordelijkste punt der Seychellen (Bird Island) haalt nog slechts 3^o43′ Z.Br. Het gemiddelde der Amiranten ligt op 6^o Z.Br.

+ Ylhas Queimadas op 16.

6) De Wingurla-rotsen, beN. Goa; op de kaarten: Burnt-islands (Port. queimar = verbranden).

7) De ligging is juist.

8) Men maakte dien oversteek slechts met den ZW. moesson.

9) Dit is waar, tijdens het doorstaan van den N.O. moesson en werkt natuurlijk nog na, ook wanneer die moesson reeds af is en de Z.W. moesson gedeeltelijk reeds kan zijn ingetreden.

10) De koers van de Comoren naar Goa is N. 44^o O. rechtwijzend. Met een variatie der naald van 1 str. N.W. ring wordt dat magnetisch N.O.t.O., bij 2 str. O.N.O.

+ [14a]

11) In den zin van schuwen, vooral niet in dien van aanschouwen.

12) Thans: Padua Bank met de Cora Divh en de Sesostris, waarop 11 vm minste diepte staat! Op Duitsche kaarten leest men ook Pedro Bank.

+ Droochten ontrent Indië opten 13 graet.

+ De stroomen van Indien loopen zuyden aen.

[p. 19]

noord westen;¹⁾ Om nu te weten oftmen by de Custe van Indien is, soo salmen dese teeckenen vinden, te weten, Crabben, op⁺ 300 mylen vande Custe aff; ende wesende vande Custe vijftigh mylen, veel Slanghen int water dryven, vande groote ghelijck Ael ende Palinghen, welck altoos seker is, ende op twintigh mylen van het landt heeft men gront op 80 vadem diepte, en 14.15 mylen daer van tseventigh vadem; en hebt gheen vreese stoutelicken nae de Custe toe te loopen: want is over al suyver ende schoon, met goeden ancker grondt, ende alle d'Eylanden ende Clippen die aende Custe zijn, ligghende dicht aen 't landt heen, so datmender gants gheen perijckel af en heeft. Alle de Custen diemen heet van Indien, strecken noorden ende zuyen, ende heeft wat van n. ten westen, ende zuyden ten oosten.

Oock soo is te weten dat alle de Custe van Indien, Persien, Arabien, die Estrecho de Mecca, ofte het Roode meer, de Custe van Choramandel, Seylon, Bengalen, Pegu, Sian, Malacca, Camboja,⁺ Cauchinchina, China, Japon, &c. is altemael gheleghen aende noordt zyde vande linea Aequinoctiael.

1) Dit wist Jan Huyghen toch uit eigen ervaring wel beter, zoowel wat stroom als windrichting betreft, welke beide om 't half jaar kenteren.

+ Merckteeckenen om te sien ofmen aende Indische cust is.

+ Alle die Custe van Indien, etc. aende noordzyde vanden Equinoctiael