Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 3: Friesland

In spreukje mennich. [Dialect van de Dongeradeelen^*).]

I.

In holle fol geleardens in in hart fol heechmoed is altiten in mâl peer west. Jae parsje in trieuwe elkoar yn 't gemien sa lang, dat de iene of ore leech wurt. In dan blieuwt ir, as it hart eerst leech rekket, neat oors oer as in lief lyts byt goed daai⁽⁵⁾, der men dan noch wol ris in foech⁽⁶⁾ boltsje⁽⁷⁾ uut meitse kin, as it goed rize wol in forarbeide wurde kin. Mar het de holle de stryd forlern, dan hâdt men nin drip oer as in bonge mei beane in wyn.

*) Uit: In Jouwerkoerke fol frysk Griemank enz., troch R. Posthumus, Grins (Groningen), 1836. Met Nederduitsche klanken gespeld; omtrent â en r zie men echter boven, blz. 1 en 3.

(5) In lief lyts byt goed daai, een heel klein beetje goed deeg.

(6) Foech, tamelijk.

(7) Boltsje, klein broodje.

II.

Wittenskip, dij 't men allinne for jen sels hâdt, is in dea kaptaal. Al, wat men wit, mat rinte dwaan: dij sil ir jen ek ris fen oaffrege wurde. Men mat syn wittenskip goed for jen sels in for ore uutsette, ir sels better troch wurde in in oor ir better troch meitse. Wij libje dochs net allinne for uus sels, mar for eltsjoar in mei eltsjoar. De maatschippije is ien kjetting, wer elke minske in keat⁽⁸⁾ fen uutmakket, in dij, 't yn in oar smeid, de kjetting binne.

(8) Keat, schakel.

III.

Dij 't allinne wittenskip uut boeken forgearret in opyt, sonder sels te tinken in, wat in oor seit in leert, sels nei te gean in it goede fen it tsjoede

[p. 207]

te skieden, dij is allyk in minske, dij 't neat docht en loekwol yt as in slatter. Hij oeriest⁽¹⁾ him, troch allerlei in swier iten yn it lyf te slaan, syn mage wurt swak, tart net, hij wurt siek in kin ir ek wol ris oon steärre. In sokke minsken binne ir in hiel bulte.

(1) Oeriest, overeet, overlaadt de maag.

IV.

As uus soon⁽²⁾ forstân, of reden, nin baas blieuwt, in uus harsens door op- in tadocht⁽³⁾, dan kin ir sommis droevige mâl in onhuur⁽⁴⁾ goed yn uus holle in uut uus holle wer yn uus hart komme. Sokke minsken, dij 't der net oppasse, kinne ir raar trochslaan in sa fier komme, dat jae in keamerke, of in hok, nei dat har gikkens⁽⁵⁾ goed of lulk fen aart is, yn it gikkehoes habbe matte.

(2) Soon, gezond.

(3) Door op- in tadocht, deur open- en toedoet.

(4) Onhuur, onrein.

(5) Gikkens, dwaasheid (lett. gekkenis).

V.

‘In siel sonder wittenskip is net goed,’ seit in wys man uutte âde tyd. De dommens kin nin goed dwaan, omdat jae it goede net kin, in dit quea docht jae altyd, dat jae dat forstân net broekt, wat God oan elk minske joon het. Uut dommens as dommens kin dan wol nin byt goed komme: mar wittenskip sonder goedens in deugd is jitte⁽⁶⁾ folle minder as dommens: dij kin ommers in bulte quea dwaan; jae het hjir ta it forstân, asse ir mar sin oon het. Dij 't de kar⁽⁷⁾ het, het de quel, in dij 't kar uut twa queaën het, het in doebbele quel: dochs, as ik hjir kar uut nimme soe, dan ljeaver koue-dom in molblyn⁽⁸⁾ as foxe-slim in ondogens.

(6) Jitte, nog.

(7) Kar, keur, keuze.

(8) Mol-blyn, blind als een mol.

VI.

‘Dat twa in twa fjouwer is,’ in: ‘dat men in oor dwaan mat, lyk as men wol, dat in oor jen docht,’ hjiroer het men, sa fier as ik wit, noch nooit yn earnst striden, omdat alle man dit wit, in men ir derom sa net oer kjissebite⁽⁹⁾ koe. Mar om saken, dij 't nin minske wit of witte kin, het men elkoar jamk dea makke. Yn it tsjuester kin nimmen de wei sjean in elk for oor mient him te sjean in wol goed te sjean. In dan kin men elkoar dit sa opstride, jamk ek al mei derom, om jen sels sa folleste better wys te meitsen, dat min him goed sjocht. Ynne nacht het men in rom fjild for jen, om fen elkoar oaf te dwalen in oon it omdormjen⁽¹⁰⁾ te reitsen. It is derom net goed, frjeunen! om uus bij nacht, as de paden blyn in uus onbekind binne, oppen paad te jaan.

(9) Kjissebite, (kiezenbijten) kauwen, zeuren, twisten.

(10) Omdormjen, ronddolen.

VII.

Nimmen fen us kin God begripe. Dit sizze wij sels, in wij soene him ris tige uutlaaitsje, dij 't it uus oors betsjute woe. In ir binne dochs bergen fen pompier bemalke, om uus eat te leren, wer fen men sels seit: ‘wij kinne it net fetje.’ In hier het men yn twa in tritigen kleauwe wold in

[p. 208]

it hjir bij de tried lânz moerre-fest set: ‘sa is it in sa mat it wezze.’ In dochs roppe wij allegearre allike loed: ‘wij kinne God net begripe!’ Wat in wonder ding, dat minske-forstân!!!

VIII.

Folle wizer die⁽¹⁾ ynne forline ieuw dat geleerde selskip yn Frankryk, doe 't it op de, fen har sels diene, fraach: ‘wat is God?’ dit antwurd it beste hiet inne krone opsette: ‘Nimmen kin God as hij sels.’ Hie men dit altyd meer betocht in ek sa dien, hoe folle minder minske-bloed soe dan de groon read farve in bedonge⁽²⁾ habbe! Mar, mar, wij habbe uus sels sa ljeaf!

(1) Die, deed.

(2) Bedonge, bemest.

IX.

Ik for mij ljeauw mei in wys in great man, al wer uutte tyd, dij 't al lang elyn is, ‘dat al uus wittenskip, asse goed wezze sil, der op uut komme mat, dat wij witte, hoen danich bytje dat wij egentlik witte.’ In ik hâd⁽³⁾ it ir for, dat wij, nei dat wij hjir in toarntsje west in wat dien habbe, gauw sa fier hinne komme, dat wij folle meer oaf- as oonlere matte, om te leren, of ljeaver, dat wij troch it oafleren oanlere. Mar it is for uus san slim wurd om uut te sprekken: ‘ik wit it net!’ Wa fen uus kin in wol it wol uutsprekke?

(3) Hâd = hald, houd.

X.

As uus druften in tochten uus forstân de blynkape foordogge⁽⁴⁾, dan hâdt it sjean op, in wij rinne as it tsjernhynder⁽⁵⁾ al it selde tsjernpaad yn it roon, sonder ien stap foruut te kommen. It binne jamk, ja benei⁽⁶⁾ altyd, uus tochten, dij 't uus for de wierheid blyn, of steksjoegerich⁽⁷⁾, meitse, in der 't de grutste striderasje⁽⁸⁾ in kibberij oer de wierheit oender de minsken altyd uut fortkomd binne. In dij wize man het wol gelyk, dij 't ris sei: ‘dat de minsken allike goed in better oer de eerste in kleerste stikken uutte wiskunst in s.f. striden habbe soene as oer de tsjuesterste dingen, as dij mar sa nauw mei har druften forboon in mingd west hiene, as har druften mei dij dingen, dij 't it hart in it libben neier oongonge.’ Oonstryd⁽⁹⁾ om gelyk te habben, greut te wurden in in bulte jild te winnen, het altiten fier wei de grutste part yn al it striden oer wierheit in rjuecht hân in het dat jitte.

(4) De blynkape foordogge, oogkleppen voerdoen (bij paarden).

(5) Tsjernhynder, paard van den karnmolen.

(6) Benei, bijna.

(7) Steksjoegerich (Gron. stikzeinde), bijziende en kortzichtig.

(8) Striderasje van stride, getwist.

(9) Oonstriid, aanvechting.

XI.

Ik bin steksjoegerich. Easkje derom net fen mij, dat ik allyk sjean sil as jou, wans aegen goed binne. Wez net lulk op mij, omdat ik de dingen oors beskooi as jou. Fordom mij derom foral in believen net; want ik hab myn aegen sels sa net makke, ja, ik heb har hiel in d' al sels net makke.

[p. 209]

In, ik kin dochs net oors sjean, as myn aegen binne in sa asse mij joon binne. In giet it jou ek sa net?

Ik sjoch skilich. Ik kin it al wer net helpe, dat myn aechapels troch in forkeerde omgong fen myn mem in oren mei mij yn myn bernskheit in skeane rjuchtinge krigge habbe. Ik kin dat sjean, nou 't ik woeksen bin, net licht, of net allehiel, oaflere. Set dat, wat boeten myn tadwaan sa komd is, doch net op myn rekken. Mar, as jou in goed Christen-minske binne, hab dan ljeaver meilijen mei myn ongelok.

XII.

Lytse bern dwane nin lichten⁽¹⁾, for datse har sin habbe. Har forstân is jitte ek lyts, sa as jae sels. Har sin giet noch hoppe har forstân, in derom matte jae fen âden in masters laat⁽²⁾, leerd in stjoerd wurde, in dij binne derfor. Passe wij op, dat wij as grutte bern wizer binne. Uus sin is ek noch jamk onsin. It sin fen uus Heit, der boppe, mat uus sin wezze in it meer wurde. Hij wit it best, hoe 't it mei uus sin heart⁽³⁾, in het it uus yn uus consjinsje, de natuur in syn wurd, ek kleerder noach te witten dien. ‘Gong rjuechtuut, myn berntsjes! sonder omsjean. Doch elk lyk in rjuecht, uut ljeafde for mij, want ik hab jimme allegearre sa ljeaf! Hab elkoar ek sa ljeaf, as ik jimme hab!’ Sa seit hij. Harkje wij nei him, in dogge wij Heite-sin! Oors blieuwe wij lytse bern yn forstân, mei in folwoeksen lichim. Wij matte grutte bern wurde yn wizens in betterskip. Mar, hoe folle binne in blieuwe hjir lytse, in roppe oors net as: ‘Heit in Master plaegje mij!’ Wylst jae har sels in oren troch har ynkinnigens in iensinnigens⁽⁴⁾ plaegje. - - -

(1) Dwane nin lichten, laten niet af, houden niet op.

(2) Laat, geleid.

(3) Heart, behoort.

(4) Ynkinnigens in iensinnigens, eenkennigheid en eigenzinnigheid.

XIII.

In wys man bij âds⁽⁵⁾ het ris sein: ‘De wetten binne spinraege; holders in dragers⁽⁶⁾ brekke har in gonge ir troch hinne, mar lytse miggen reitse ir yn fest in sa dea.’ Hoe mooi in wier is dit sein! Sjoch ir mar ris nei, hoe dat it mei de spinraege giet. Der sit in mooien ien, in de spin ir ynne mids yn: har aegen sjogge alle kânten uut, of 't ir ek wat oeft for har ynkomme wol. Der komt ir in grutte blauwe drager tsjin oon fleanen. In, rits! de trjidden troch in hij ir troch. Hoe wart⁽⁷⁾ de spin har nou, om it gat wer ticht te laapjen, in har wurk fester te meitsen in sterker te besetten! Si der! is it al wer dien in ree makke. Nu komt ir in bijke, swier mei hunich-wurk belest, tsjin oon, rekket ir yn ynne ties⁽⁸⁾ in sa wat heal in heal fest. De spin sjocht dit, spint in nij tried for it bijke lânz in ek om har hinne. Hij tinkt: ik sil dij besette! in beset is 't. Der lit de spin ir har hinne sakje, grypt it bijke in byt har dea.

(5) Bij âds, uit ouden tijd.

(6) Holders en dragers, hommelbijen en groote blauwe vliegen, bromvliegen.

(7) Wart, weert.

(8) Rekket ir yn ynne ties, raakte er in in de war, verwart er in.

[p. 210]

XIV.

De measte minsken komme altyd op har sneins in net op har deis bij eltsjoar. Kom ek ris op jou deis, opdat ik jou sjean kin, lyk as jou wier wier bin. Wij forhimmelje⁽¹⁾ in gnapje uus jamk tige mooi op, opdat wij in oar sa folleste better behimmelje⁽²⁾ kinne. It boettenste is wol de spegel fen it binnenste bij in minske: mar de spegel kin sommis ris tige beslein, plakkerich in warich⁽³⁾ wezze. Wij matte har dan ris wat oafwiskje, in uus aegen ris wat yn kleer reinwetter dippe, om goed te sjean in it skâd⁽⁴⁾ net for it lichim sels te nimmen. Wij binne troggen bank⁽⁵⁾ folle einstiger forre namme fen dom in ondogens as for de dommens in ondogenens sels. De namme kin uus bij de minsken meer quea dwaan as de saak sels, sa lang as wij dizze forside hâde kinne. Der sil dit wol mei bij uus fen dinne kommen. In ek is it in bulte makliker allinne goed in wys te hjitten, as it ek te wezzen. Mar leit hjiryn, dat de minsken net dom in ondogens hjitte wolle, net in kreftich bewys, dat onforstân ondogens, in ondogenens onforstânnich is? - - -

(1) Forhimmelje, synoniem met opgnapje.

(2) Behimmelje, beet nemen, bedriegen.

(3) Warich, door het weer bedorven.

(4) Schâd, schaduw.

(5) Troggen bank, door de bank, gewoonlijk.

XV.

Plurimoe leges, pessimoe respublicae (Tacitus).

dat is: Tink, dat de wolfeart der meast quynt,

Wer 't men de measte wetten fynt.

De wetten binne dochs fortkomd uut it quea sin in quea-dwaan fenne minsken; hjirfor binne jae in daam in bolwurk. Wierne ommers de minsken sa, as jae heardene te wezzen, dan hie men mei nin wetten te dwaan. De goede in rjuechtfurdige is him sels ta in wet. Hoe meer quea ir sa ynne maatschippije opkomt, hoe meer wetten hjir tsjin makke wurde. In dan komme hjir noch de forkeerde wetten bij dit quea, wer troch dat dit mar al te faak net in bytsje oonbozet. Wetten wurde dochs ek fen minsken makke, in minsken sjogge lang altiten net goed, of wolle altiten net goed sjean. Sa makket de sikens in suchtigens it medicynneerjen nodich in forkeerde middels meitse de quaal jitte slimmer, in dit giet sa lang sa fort, as de natuur har sels ret, of de dead ir in ein oon makket. Sa giet it ek krekt mei it quea inne ondogenens, dat de siekte fenne maatschippij is.

XVI.

Wa is de frijste man? Dij 't quea mar net wol dwaan.
Wa binne it measte slaaf? Dij 't har oon 't quea oerjaan'.
Wa is ir 't lokkichste oon? Dij frede het fen binnen.
Men fynt se? As wij uus God, consjinsje inn' minsken, minne.

R. Posthumus,
te Waaxens in West-Dongeradeel.