Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 3: Friesland

Gelokkige Hans. [Dialect van Doniawerstal^*).]
Vrij gevolgd naar 't Duitsch.

Hans hie' saon jier bij syn hear, in riken widdeman, wenne; doe sei er tsjin him: ‘Mynhear! myn tiid is om en nöu woe' ik graach wer nei mem ta, moeä-je telle! - jow mij, as-je-blyft! myn lean.’

‘Döu heste mij trou en earlik tsjinne, Hans,’ andwirdde de hear, ‘en nei dyn tsjinst saste ik lean hè,’ en hij jowch him in klompe goud, sa grut as Hanze holle. Hans naam syn búsdûk, die dij omme klompe hinne, slingere de boel oppe rêch en gong foërt de wei langs nei hûs. Doeter der hinne gong en swietsjeswei foërt roon, kwam him in ruter fan achteren yn, dij him sa fluch en sa frolik fe'bij ried.

‘Och,’ roop Hans, ‘wat is dat in noflik wirk, sa to riden! Der sit mij nöu sa'n man oppen hynder as oppen stultsje, hij stjit futten noch teännen oeän 'e stiënnen, sparret de skun en komt foërt, sonder dat er het bijnei sels wyt!’ - De ruter, dij dit jerde, sei: ‘Jerris⁽¹⁾, Hans! werom ronstöu ik as in gemiene kearel?’

‘Wel! ik moët disse klompe goud drage, en as het nöu al goud is, het leit mij dochs sa swier oppet skouder, dat ik de holle net rjucht halde ken.’

*) Omtrent de uitspraak der letters valt op te merken:
1^o dat ird wordt uitgesproken als ud, irk als urk, irch als urch en ald als âd [a als de plat-Groninger a in vader (voader)];
2^o dat de Doniawerstallers, evenals alle Friezen (behalve de Dokk. woudjers), de r voor d, l, n, s en t niet uitsprekeu;
3^o dat ik de afwijkingen in de uitspraak van sommige klanken in dit dialect heb afgebeeld door teekens, om zooveel doenlijk die klanken te kennen, b.v. oeän (voorz. aan) als 't Eng. telw. one, roeölje (ruilen);
4^o dat ie voor k en p ook hier den slependen klank behoudt, gehoord in 't Holl. bier, ofschoon bij de Friezen in 't algemeen voor die medeklinkers als ii uitgesproken;
5^o ook 't woord skiep (schaap) wordt in Doniaw. met de lange ii uitgesproken, bij de andere Friezen als in bier (Holl.);
6^o jown (gegeven) klinkt als juwn en jowch (gaf) als juwch.
Eindelijk hebben de Doniawerstallers veelmalen de volkomen u, waar de andere Friezen in den regel û (Holl. oe) hebben, uitgezonderd in enkele streken, waar men er oeö van maakt. Zoo wordt 't Holl. boter (buter Doniaw.) algemeen in Fr. bûter, in sommige streken, vooral in 't N., boeötter; muts: mútse, mûtse en moeöts enz. enz. enz.
In mijn huisgezin zeg ik eagen (oogen), mijne vrouw aegen, mijne kinderen égen enz.
Geen woord wordt in Friesland zoo verschillend gespeld als 't voorz. (Holl. van) fen, fin, fon, fan, bijna zoo rijk als Theoderik, Dark, Dirk, Dork, Durk. (H.G. v.d. V.)

(1) Jerris, hoor eens.

[p. 202]

‘Wiste wat? as het dij goei tinkt’ - spriek de ruter - ‘lit ús dan rosse: ik jow dij myn hynder, en jow döu mij derfor dan dyn klompe goud.’..

‘Om mij⁽¹⁾ graach,’ sei Hans, ‘mar ik sizzet jöu forút, dat je er in sleep oeän krije!’

De ruter kwam fan het hynder, naam het goud oppe nekke, holp Hans oppe hoppe en jowch him de leije yn 'e hannen. - ‘As het er nöu goed oergean sal, dan moëstöu de hoppe mar ferm yn 'e side prippe en tige fan “hop! hop! hop!” roppe,’ roop er him achternei.

Hans wie wakker op het snjit⁽²⁾, datter op sa'n seaft hynder siet en sa frij azzen fûgel der hinne ried. Al hastige gou bigriep er, het moêst wat hirder gean, en hij bigoon út al syn macht het hynder yn 'e side to prippen en fan ‘hop! hop! hop!’ to roppen. Het hynder bigoon daadlik út in fjouweren to ronnen en jer dat Hans er om tochte, fleach hij er hals oer-kop ou en rakke yn 'e sleat. Het hynder hie oppe raan gien as in boer, dij in köu oeänt tou hie, en der ik langs kaam, het net jerd hie'. - Hans sochte syn skonken bij-en-or en stie, sa goei azzer koe, op. Hij wie' lykwols byster mistreastich en moale neskjirrich⁽³⁾, en sei tsjin de boer: ‘Mei riden ken men ik al net folle wille hè', teminsten net as men op sa'n bok as disse komt, dij 't sa bysterbaarlik stjit en jin er ou smyt, dat men de nekke brekke scoe. Nooit kom ik wer op dit ding, dat sa boärtlik⁽⁴⁾ is as en foälle⁽⁵⁾. Dan is jöu köu folle mear wirdich, dij men op syn gemak efternei ronne ken, en dan het me noch elke dei syn buter, remme, maolke en tsjiis. - Wat woe' ik derom folle liouwer, dat ik sa'n köu hie'.’

‘Nöu,’ andwirdde de boer, ‘as ik dij dermei sa'n wille dwaan ken, dan wol ik myn köu oeän dyn hynder ferrosse: lyk-om-lyk.’

Hans biwillige der mei blydskip yn en de boer slingere oppe hoppe en ried foërt.

Rêstich driöude Hans syn köuke for him út, ynwindich blij oer syn skoane roeöling: - ‘As ik nöu mar in stik brea hè (en dat ken ik dochs genaoch krije, want ik wyt oeän 'e spadde to stean, bin yn 'e iikebosk thús en net bang for 't wirk), dan ken ik der, sa faak as ik wol, buter en tsjiis bij ite; as ik toost hè', melk ik myn tuke en drink de maolke er bij. Wat scoe immen mear weenskje?’

Doeter bij in herberge kaam, boonder het beest oeän in skod, iet swiet en skjin, al wat er bij him hie', op, en easke for syn lêste dûbeltsje, datter yn 'e buse hie', in gleske bier en doeter dat nei binnen slein hie', traper swietwei op hús yn.

De jitte waard fan tiid ta tiid slimmer - het waar waard geandewei brodziger - hoe mear het nei de middei roon, en Hans wie' midden op in heidfjild, wer 't hij noch yn gjin oere oukomme koe. De sonne baarnde sa gruwelike jit, de eerde yn 'e ald fjerten, ja! ik de skalterpaolen⁽⁶⁾ barsten, de moude stöude; - yn 'e lijte⁽⁷⁾ wie 't net to durjen! Nöu waard er sa jit yn 'e huwd en sa skrok fan binnen, dat de tonge him fan toost oeän

(1) Om mij, mijnentwege, wat mij betreft.

(2) Op het snjit, in zijn nopjes.

(3) Neskjirrich, kitteloorig, wrevelig.

(4) Boärtlik, speelsch, dartel.

(5) Foälle, veulen.

(6) De eerde yn 'e ald fjerten enz., de aarde in de oude vaarten, ja! ook de oprijzende hoogten moorasgrond.

(7) Yn, 'e lijte in de luwte, buiten den wind.

[p. 203]

't fewulf fêst klibbere, - om fanne tuwzenen miggen, dij him fan buten - en de fligen⁽¹⁾, dij him ondere klean kitelen, mar naat to sizzen.

Dat sal ik gou helpe, tochte Hans, kom! ik sal de köu melke en dan de maolke drinke. Hij boon de alde tuke oeän in deade beam fêst, en lei syn leearen mútse er onder, mar hoeter syn bêst die, hij koe er gjin speet, gjin drup maolke út krije. Doeter dochs oeänhalde, jowch het ongeduldige beest him in trewinkel tsjinne holle oeän, sa dat Hans in ein foërt stöude en yn 'e earste fiif minuten net wiste, wer 't er bidarre⁽²⁾ wie. - Wie wie er ik om him bij to stean? Nearnsje net ien...ja! doch: der earnsje net ienders fier fan him ou, wie immens. Op het selde oogenblik kwam der in slachter langs, dij en arigen baarch oppe kroje hie.

‘Wat skilt jou?’ roop er en holp him oerein. Hans fe'telde, wat mei him gebeurd wie. De slachter rikte him de flesse ta en spriek: ‘Kom, friean! drinkeris, dan sal jöu toost en je lijen alleger wol wat bidaarje’ - en: ‘dat beest’ - sei er - ‘dat je der hè', is in jirrich fear köu⁽³⁾, dy gjin maolke mear jaen ken’ - sei er - ‘en sok in weidköu is ikkent⁽⁴⁾ folle wirdich yn 'e burkery⁽⁵⁾.’

‘Och,’ sei Hans der op, en striekim om het bird, ‘dat hie ik nöu net tinke dooren! Mar het is dochs gelokkich, dat men sa'n beesje slachtsje ken. Scoe het noch goei fleis wêze? - Ik jow oeärs net sa bystere folle om köuwefleis; het is mij meastal to drûch en to tor. De diker, as ik sa'n jonge baarch hie! dat scoe oeärs smeitsje! En dan noch dij woärsten, oeärs?’

‘Nou, Hans! hestöu der sa'n smucht⁽⁶⁾ op?’ spriek de slachter, ‘dan wol ik, allinne om dij, dyn köu for myn baarch oeänroeölje.’

‘Dat stelle je ris dikerse bêst út, jer! God mei jöu lenje⁽⁷⁾,’ roop Hans in ienen, jowch him de köu en naam sels de baarch fanne kroje en laatte him, mei het tou oeänne poat, for him út.

‘Foërt koeärs⁽⁸⁾! toe koeärske!’ wie 't mar, en sa pandere Hans fjiërder en tochte ris oer, hoe 't him joei alle ding nei 't sin gong en wat er ondernaam, him lokte; want burke 't him allis wat tsjin, dan kwam het dochs nei in amerijke ik wer yn 'e heak, en sels better as hij tinke kend hie. - Wylst er him der sa blij oer makke, kwam him in fuwch jonge to mjitte mei in moaie wite goes oppe earem. Sij praatne mei-en-or, en Hans bigong him fan syn grut gelok to ferheljen, en hoeter altyd mei winst roeölle en bute hie. De jonge sei him, dat er syn goes for in doopmiel helle hie.

‘Hifkje 'ris,’ roop er - en pakte de fetgat bij de wjokken - ‘dan kenste ris fiele, hoe swier datter is; mar hij het ik wol elf wike op het hok sitten. Azzer bret wie' en men biet er yn, wel! het fet scoe jin út 'e mule en by het kin del druppe.’

‘Wrychtsjes, ja!’ sei Hans, en het wetter roon him wier omme tosken, wyl-'t-er de goes yn 'e hichte luwk - ‘hij is leadich, hij is tige fet; mar myn kuske spilet ik net min bij.’

(1) Fligen, vlooien.

(2) Bidarre, te land gekomen.

(3) Fear köu, vaars.

(4) Ikkent, ook niet.

(5) Burkery (van 't ww. burkje), boerderij.

(6) Smucht, zin, trek.

(7) Lenje, loonen.

(8) Koeärs, varken, eene soort van liefkoozingsnaam.

[p. 204]

Doe 't Hans dat sein hie, pas, seach de jonge 'e ris skruten⁽¹⁾ om him hinne en skodde tusken beiden de holle. En doe seier: ‘Mar jerris, friean! mei dyn koeärs is het, liöu 'k, net plús, - yn het dorp, der ik nijs weikomd bin, is sa pas de bysjagger⁽²⁾ ien út het hok stellen. - Het gyng er labendich om hear, de heele burren⁽³⁾ wier oerstiuwr....'t gerjocht⁽⁴⁾ moët er al mei manken wêze. Ik wytet net fêst, mar ik scoe wol sizze, dastöu dy stellen baarch der by het tou heste. As se dij bij dij baarch seagen, op syn minst waardstöu yn 't honnegat smiten, as 't net nei Liouwert rakkeste ondere blouwe pannen.’

De goede Hans stie ferbuke. ‘Och Heare!’ guwlde er, help mij út disse noed; - en jöu binne,’ sei er tsjin de jonge - dat in potsjemakker wie - ‘jöu binne hjir yn 'e kunde; - jouw'je mei myn baarch út 'e futten! Gou, gou!’

‘Ik set der frijwat mei op het spul en het is for mij in heel aventuurlik stik,’ sei de jonge, ‘mar ik mei het dochs ik net hè'⁽⁵⁾, datstöu troch mij yn 'e fuke ronne saste.’ Hij naam derop het tou mei de baarch en wie' ‘as de bliks’ in binnepaad langs út 'e riik en de goede Hans gong langs in ore wei mei het guske oppe earem, wol in syn skik, nei hús yn.

‘As ik my nöu noch 'e ris goei bitink en allens goei útliz,’ sei er yn him sels, ‘is het mij al fordeelich ougien mei de roeölingen; earst dij lekkere goes, en dan noch in poärsje fet, dat er oukôket - der hè'k for in jeljier⁽⁶⁾ genaoch oeän, mei wat grobbejak⁽⁷⁾ er bij, oeärs⁽⁸⁾, - en einlings dy moaie wite fear - der sal ik in kjessen fan meitsje, der ken ik dan seaft en swiet op sliepe. Wat sal mem der blij mei wêze!’

Doeter het lêste dorp achter 'e rêch hie', stie der in skeresliper. Syn red gong, dat het snurre en hij song:

‘Ik slypje de skêrren sa skerp en sa fyn,
En hingje myn rokjen, al nei de wyn.’

Hans-man bliöude stean en seach ferheerd op bij him, dij der sa moai song, wyl 't syn fiel roon gisele as in mooneskepred⁽⁹⁾. (Hans seach het skereslipersred for in weinsfiel oeän.) Eindlyks spriek er de man oeän: ‘Het liket jöu goei to gean,’ sei Hans, ‘jöu binne to minsten sa heurich en sa fleurich oeän jöu wirk, dàt!’

‘Nöu! werom scoe ik treure? Myn hantwirk het in gouden booijem,’ wie 't wird fan 'e man - ‘in skeresliper is in man, dij, sa faak azzer yn 'e buse taast, der ek jild yn fynt. - Mar...wer koene jöu sa 'n moaie goes keepje?’

‘Keepje? die 'k him net,’ sei Hans; ‘ik hè' 'm oeänrost for in baarch.’

‘En dij baarch - wer hienen jöu dij wei?’

‘Dy hie ik for in köu oeänrost.’

‘En dij köu?’

‘Wel! dij handle ik oeän for in hynder.’

‘En dat hynder?’

‘Der hè' 'k in klompe goud oeän fe'roeölle.’

(1) Skruten, beschroomd.

(2) Biisjagger, gerechtsdienaar, veldwachter, boəven-, guitenjager.

(3) Burren, buurtschap.

(4) Gerjocht, gerecht.

(5) Mei net hè', mag (= kan) het niet hebben (= dulden, uitstaan).

(6) Jeljier, halfjaar.

(7) Grobbejak, boekweitgort.

(8) Oeärs, (anders) wat? he?

(9) Mooneskepred, scheprad van eenen molen.

[p. 205]

‘En dat goud?’

‘Wel! dat wie' myn bodelean fan saon jier.’

‘Nöu! nöu!’ sei de skeresliper doe, ‘ik moët sizze, jöu wisten jöu ik altyd to rêdden. Mochten jöu het nöu ienders ik sa fier bringe, dat je het jild yn 'e buse rotteljen jerden sa faak as jöu opsteane: dan wiern' je alheel klear, oeärs?’

‘Hoe ken ik dat sa krije?’ freege Hans.

‘Wel! dat is naat, ju! Wird in skeresliper, lyk as ik, dan hè' je naat mear noadich as in goede stien; het ore fyntim fan sels. Ik hè' hjir ien, - dij is nöu wol in bytsje ousliten, mar der for hûg' je ik naat mear to jaan as de goes, dij je der oppe earem hewwe. Wat tinkt jöu der fan? Is dat net 'is knap útsteld?’

‘Hoe kenne je dat noch freegje!’ andwirdde Hans, ‘ik wird dan ommers het gelokkichste minske, as ik jild hè', sa faak as ik yn 'e buse taast. Wer hûch ik dan langer for to sorgjen?’ Akkoart wie 't.

Hans ferroste syn goes for de stien. ‘Der!’ sei de skeresliper en tilde de grutte balstien⁽¹⁾ op, dij bij him lei, ‘der hè' je noch in stien op 'e keep ta, der kenne je ferm op klopje en de alde skerrren rjocht op slaan. Nimm' im mar oeän en dwaan er mei sa 't jert.’

Hans naam de stiënnen oppe rêch en gyng tofreden en wol fjiërder: - syn egen glinsteren, sa blij wie' er. ‘Ik moët dochs wol onder 'n gelokkige planeet geboren wêze!’ roop er út; ‘allens wat ik weenskje, krij ik sa gou as ik het tink; ja! ik moët sikerwier in geloksbern wêze!’

Om datter lykwols fan de moärnsier ou altyd oeän 'e sjou weest hie, bigoon er njonkenlytsen wirch to wirden en de honger syn mage to knipen; want al wat er 'yn 'e búse hie, hie er ynne blydskip oere oeänhandle köu opiten. Op 't lêst koe er hast net mear út het stee komme; alle klapsketen⁽²⁾ moëst er rêste en púste. En derbij leinen de grouwe stiënnen him as lead oppe nekke.

Doe koe er net litte to tinken, hoe gelokkich datter nöu wêze scoe, azzer alheel-ende-al ‘suver naat-neat-nix’ meer mei disse swiërrichheden to dwaan hie, en se net mear hûchde to sjouwen. Sa red as in...slak krûpte er eindlings nei in sleat - púste net, sa heste net! - om is fix to drinken, tochtim. En omme stiënnen net byster to reitsjen en op het eech to halden, lei er dij bij him del. Nöu gong er op het liif lizzen, om sa dwaande goei bij het wetter komme to kennen. En wylst 'er de beide jermen útstekt, stjit er tsjin 'e stiënnen oeän en bruiden dij sa beide ynne sleat. - Hans seach se mei trinnen ynne egen achternei; mar aansens⁽³⁾ ik sprong er fan bliidens wer op en sonk oppe knibbels del, en sei God snokjende tank for sa folle genade, en dat de Heare sa goed weest hie, him, sonder dat hij derom freege, fen dat swiere pak to ferlossen: het iënnige, dat him noch ynne wei wie! en...dat er sels net mei de stiënnen ferongelokke....!

‘Sa gelokkich as ik nöu bin,’ roop er, ‘izzer gjin ien mear onder de sonne!’ Lustich, blij en mei in fernuwge hart, frij fan alle bitwang (as

(1) Balstien, straatkei.

(2) Alle klapsketen, ieder oogenblik.

(3) Aansens, aanstonds.

[p. 206]

in laam nei 't ald skiip), mear springend en dansjend as ronnend, draafde Hans nei hús, ta 't er eindliks en to'n lêsten bihalden bij syn mem oeänkwam. Krekt hie se de piidlaampe⁽¹⁾ opstutsen, de widdefrou, net minder blij as har iënnichst soäntsje, dat se en-or werseagen!

Wat wie Hans doe oergelokkich, al wenne er ik mar ynne struwellen oeän in achterousleane, yn 't gesicht fan grutte skurren - der de alde klinte⁽²⁾ stie - bij in wiel fol dikke doeren⁽³⁾, alde frosken en smorge posken⁽⁴⁾ en mear fan sok gud.

Wer earnsje hij het gelok miende foond to hewwen, al hie hij het nearnsje net hând - dat foonder aansens yn het alders hús - doeter der mar in lyts pooske wêst hie.

Wat for burkerij het der bij dij twa lie weest het, sal men utet hjir forougeande wol ouliede kenne, om er mar net bij to fûgjen, dat de iene de ore net ta jowch yn ienfaldichheid en tofredenheid.

H.G. van der Veen.

(1) Piidlaampe, russchepit-lamp met een gootje, zonder tuit.

(2) Alde klinte, oude hut.

(3) Doeren, typhae palustres, elders siggen; te Grouw heeten dikke, oude siggen doeren.

(4) Posken, stekelbaarsjes.