Van de Schelde tot de Weichsel. Deel 3: Friesland

De heide.

As it foärjier is, kom den yn 'e Wâlden, den hâldt de natûr dêr heechtiid. Den skikke de beämmen hjar op, yn hjar sneinspronk; de parre- en kersebeämmen yn 't wyt, de apelbeam yn 't roazeread, de wilich en bûk yn sulverkleur,

[p. 160]

en de els yn 't grien. Den dounset it jongfé yn 'e weide, en tûzenen en tûzenen fen fûgels helje in liet op, sa hearlik, dat it hert er yen fen optilt. Mar as, twisken al dat tsjilpjen en miëtleas sjongen, de nachtegeal syn roun en kreftich lûd ophellet, en min neat as him heart, as alle fûgels swije, lyk as lûsteren se nei hjar mastersjonger, den kin yen it hert weak wirde, den fielt min, dat de skiene wrâld nin triënnedal wêze kin, den kin min in wille fiele, dy yen lösmakket fen de ierde. O, den sa roun to dwalen, op dy sêfte, jimmer droege sânpaden, yen to forjitten yn de biskôginge fen al hwet om ús is, yen to fordjipjen yn dy bar-sjongerij fen it fûgelte, o den is de wrâld nin wrâld mear, den fielt min net, dat de minske ta in swak, onmachtich slachte heart, den rize yens thinzen⁽¹⁾ heger, de geast swevet ontboun yn 't onmiëtber rom fen de blauwe löft, oer 't griene bosk, oer mar en weiden, as woe er foar syn tiid de himel bikliuwe⁽²⁾.

Mar lêzer! astou dêr sa omdwaelste, en yn sa 'n lokkige mimering forsonken biste, lit dyn gong dy net hinnefiere nei de heide, om 't den is yn ienen al dat skiene, al dat lokkige, al dat rike wei. Om 't dêr is it stil en deadsk, dêr sjongt nin fûgelte, dêr spriede nin boskjes hjar twigen út, dêr tiere nin griene fjilden; it is der wyt sân en swarte heide, it roukleed fen de wrâld; dêr is 't eärmoede en nearens⁽³⁾. Is de heide it byld fen de dea, de hutte is dy fen deäfet⁽⁴⁾ en grêf. Allyk dy, sa wirdt de hutte yn in mannich ûren boud; hja is faek de rêstpleats, hwêr hy syn hölle op strie delleit, dy to foaren yn kjessens fen swanneplom nin rêst fine koe. Hy, hwêr min to foaren for bûgde, bûcht nou selme jimmer yn syn lege hutte; allyk de deade út de hûgenisse weifage wirdt, sa wirdt hy, dy yn 'e hutte wennet, ek forgetten.

Ik haw er wëst op dy heide-sé, om 't in sé neam ik it, hwêr it each oeral oan 'e kjimmen ta, in rêstpleats om teiken fen libben en waexdom to finen siket en siket, mar nearne fine ken. Dat foun ik noait nin teiken fen libben, as in breklik minske, of in geizich⁽⁵⁾ bern, heal mei fodden in flarden ditsen⁽⁶⁾, of in onsjöch⁽⁷⁾ wiif, mei in sek op 'e rêch, hwêr in bern yn siet, op 'e heide omtoärke, hwêr for 't barnen fen de sinne nin skaed, for rein of snie nin biskûl, for hirde wyn nin lij is.

Wylst ik dêr omkuijere, en my yn dy biskôginge fordjippe, kaem er in frouminske, mei in sek op 'e rêch, my fen efteren yn. Oan hjar giele, romflige troänje scoe min sizze, dat hja al sextich, sauntich jier wier, en dochs wier hja mar gôed fjirtich.

‘Goëndei, mynhear!’

‘Goëndei, wyfke!’

‘In moaije dei waer, Mynhear, it is tsjinwirdich groeisum.’

‘Ja! it stjit er moai foar mei 't gewaex, as dat sa bliuwt, scil it iten wol hwet gôedkeaper wirde.’

‘Och Mynhear! ik woe as ús Ljeaven Hear dat joech! - Wennet Mynhear ek op jt doärp, né, al⁽⁸⁾?’

(1) Thinzen, gedachten.

(2) Biklinwe, beklimmen.

(3) Nearens, naarheid.

(4) Deäfet, lijkkist.

(5) Geizich, ziekelijk van kleur.

(6) Ditsen, (ge-)dekt.

(7) Onsjoch, onoogelijk.

(8) Al, niet waar?

[p. 161]

‘Né, moije! ik wenje hjir in hiel ein fen dinne.’

‘Ei! Mar, Mynhear, dêr jou wenje is dêr it brea en alles ek sa djûr as hjir?’

‘Ja, wyfke, de breasetting is throch it hiele lân allyk.’

‘Ei! Ik thochte oars, yn it doärp is it thige djûr.’

‘It scil wol slim wêze yn 'e heide, om 't it brea sa djûr is?’

‘Brea, Mynhear!! Brea hawwe wy yn tiden net hawn, dat is ús fiërsten to djûr!’

‘Hwet ite jimme den?’

‘Moal mei hwet wetter, of ris groat.’

‘Nou, dat is mar skrael⁽¹⁾. - Binn' jou ek troud?’

‘Ja Mynhear, mar myn man het nou al thrije jier siik wêst, of siik nou sa net, mar hy het yn al dy tiid net arbeidsje kinnen, hy het kjeld⁽²⁾ yn it boärst, en nou kin er neat dwaen. Nou binne wy tsjinwirdich ek net lökkich mei ús bern, om 't ús âldste dochter is thús komd, mei de fyk⁽³⁾ yn 'e finger, hja forgjit fen pine. Hja tsjinnet oars yn it doärp. Us twade kin ús net, dy is net gôed mei de hölle, dy is oars al ien jier as sextsien. De oare twa binne yette bern, ien fen âlve en ien fen acht jier. Nou komt it krap om, lyk as jou thinke kinne.’

‘Ho krije jimme den noch sa hwet?’

‘Nou, ik rin mei hwet sûkerei, en den in bytsje bidieling, sa komme wy er sunichjes lâns, en hoopje op better.’

Ik suchte en joech it earm sloaf hwet, hwêrfor hja thanke oft hjar in great lök bard wier.

Ik gyng fiërder en mette in Dokter fen myn kinde; ik praette mei him oer de eärmoede op 'e heide en it wiif, dat ik krekt sa spritsen⁽⁴⁾ hie. ‘Ja,’ sei dokter, ‘dy minsken hawwe it net rom, de man het ien boärstkwael, hja binne net fen de slimsten⁽⁵⁾, hja wolle oars wol, mar hja binne yn 't lijen, en biddelje dogge⁽⁶⁾ se net. Sökken hawwe it it minst. Forline wike waerd ik helle by immen op 'e heide, hwêr in jonge út postuer⁽⁷⁾ wier. Ik gyng er hinne en foun se dwaende mei in jonge oer de flier to rôljen. Hy hie mei biddeljen sa folle iten by de boeren opdien, dat hja bang wierne, dat er boärste scoe. - Haww' jou wol ris yn in hutte wêst?’ - frege dokter my. - ‘Hea né!’ - ‘Nou, wolle jou ris mei my? ik mat nei in pear sîken ta.’ -

‘Graech!’ -

Nou strampelen wy oer plaggen en sânbulten en kamen sa hutten foärby, dy mear op dongbulten, as op wenten⁽⁸⁾ fen minsken liken; mar ek gûds hwêr hwet grien en in túntsje omhinne wier. ‘Sökke,’ sei Dokter, ‘hawwe it faek better as arbeiders yn 'e stêd. De man fen sa'n húsgesin gjit meast út arbeidsjen yn 't fean, wylst it wiif it túntsje, it skiep en it koubist⁽⁹⁾ birêdt; brânje hawwe se net for to soärgjen, dy jout hjar de heide, en fen it gemaek⁽¹⁰⁾ krije se in great diel fen hjar iten; - mar dit

(1) Skrael, Hollandisme; Friesch: skriel.

(2) Kjeld, koude.

(3) Fyk, fijt, beenvliesontsteking in den vinger.

(4) Spritsen, (ge)sproken.

(5) Slimsten, snuggersten.

(6) Dogge, doen.

(7) út postuer, uit orde.

(8) Wenten (Vl.: woonsten), woningen.

(9) Koubist, koe(-beest).

(10) Gemack, opbrengst.

[p. 162]

binne sinneblinkjes⁽¹⁾, dy selsom foärkomme.’ Einling kamen wy by de hutte, hwêr wy wêze masten. It wier in moai greate, heal fen plaggen opboud, dy throch hout bifestige wierne; thrije planken, dy oan enoär hingen, tsjinnen as doar. Wy gyngen yn. ‘Bûch jou hwet,’ sei Dokter; nou, dat wier ek nedich, om 't, krekt as er dat sei, staette ik tsjin it skeane thek oan. It earste hwêr wy yn kamen, wier sa hwet in romte, hwêr plaggen, takken in oar rommel laei; do gyngen wy, al bûgjende, throch en smel tsjuster gonkje, dat ús yn 'e keamer brocht.

Dêr siet in jongwiif, sa 't my talike, thritich jier âld, mei in skerldoek oer 'e hölle, siik op in stôel. De koarts, dy op hjar wêzen laei, dy syklike reade wangen, dy kwinende eagen in fiërder hjar fetsoenlik foärkommen en sprekken, namen my for hjar yn. Wylst Dokter mei hjar oer de siikte prate, seach ik ris roun; it wier tsjuster yn de keamer, sa dat min der earst ta wenne moäst, om alles to onderskieden. By in lyts finsterke siet in bern yn 'e kakstôel, en by in glês, dat yn in oare hoeke siet, laei hwet scoënmakkers ridskip; de man, dy in scoënmakker wier, wier net thús. Oer de flier laeijen hwet plaggen to rikjen, en de reek socht in útgong throch in gat yn it thek. Den seach ik yn in oare hoeke in iepening, hwêr in âld scoätsfel, as in girdyn, foar hinge; om't ik oars nin sliepsteed seach, thochte ik, dat ek letter gôed útkaem, dat dit it bedsté wêze moäst; mar ik kin my yet net bigripe, ho in minske yn sa'n lyts holtsje lizze of sliepe kin. In bernetafeltsje, hwêr in tsjetteltsje en in pantsje op stoe, in stôel mei in strieën matte, en in mennich diggels⁽²⁾, dat wier alles hwet yn de hiele keamer wier.

‘Dokter hôeft net nei Binse ta,’ sei it wyfke, dy myn oandacht wer op hjar lôek, ‘Ocke, myn man, het er wêzen. Binse het it opjown⁽³⁾.’

‘Nou,’ andere Dokter, ‘dat hie ik wol thocht; it wier jister al wakker min.’

‘Ja, en nou hat Ocke it drankje, dat Dokter jister jown het, hjir mei hinne nimd; hy thochte, Dokter koe it better brûke as hja. Binse het er neat fen hawn.

Binse wier in brôer fen myn man; hy mat in near ein hawn hawwe: syn lêste wirden wierne yet flökken tsjin syn wiif, dat dy him yn 't leech fierd hie. Nou mat ik dit ek sizze, Dokter, it is hjir, mei 't ik siik bin, net hiel tsjep⁽⁴⁾, mar it is yet heilich by hjarren. Earm is net lökkich, Dokter, mar er den yet sa onhuer⁽⁵⁾ by to wêzen, den is 't binaud. It wiif, sei Ocke, hie er it wêzen net om foroare, dat hjar man stoar, hja het er hast net nei omsjoen, en dochs bliuwt se sitten mei fjouwer berntsjes! Hwet scil dêr fen wirde!

Ik bin sa bliid, dat Dokter hjir ris is, dêr haw ik de hiele dei al langst nei hawn. Och, Dokter! de tiid falt my sa lang; in dei is krekt of it in jier is.

Den thinkt Dokter, dat it wol mei my gean scil?’

‘Ei ja wol, jou matte hwet gedild hawwe. As de koarts earst mar wei is, den scil it wol gean. Oeremoarn kom ik ris wer.’

(1) Sinneblinkjes, zonnestraaltjes.

(2) In mennich diggels, eenige scherven.

(3) Opjown, opgegeven = gestorven.

(4) Tsjep, knap.

(5) Onhuer, onzindelijk.

[p. 163]

‘Bêst, Dokter, bêst!’

‘Dag, frou!’

‘Dag, Dokter, den docht Dokter dat?’

‘Ja!’

Dat röppen, dat fêsthâlden oan de stimme fen immen, dy treast bringe koe, trille my throch ieren en sinen. Ho folle, thocht ik, suchtsje en kiermje yn dy swarte plaggehutten om in bytsje treast; ho folle scoene der út dy grêven weihelle wirde kinne om to libjen as oaren; om 't deaden binne der folle, nei geast en nei forstân; deaden binne der by mannichte, dy de wrâld út hjar midden forstaet hat.

Kom yn 'e heide, jimme minskefrjeunen, jimme gôdsforkundigers, dêr yn dy heidesé sparrelt en böddet sa mennich minskesiel om bihâldenis; - gean dêr hinne en lûk hjar op 'e fêste groun fen kinnisse in deugd; bring jimme ljeacht yn de piktsjustere nacht, der yn dy swarte mölsheapen hûzet, jimme jild in tiid for jimme ein fölts⁽¹⁾, ta 't it ljeacht is yn dy hutten, en grien is op dy heide; hjir binn' yette ek heidens to bikearen en slaven frij to meitsjen.

D. Hansma.

(1) Jimme ein fölts, uw eigen volk.