Alle de brieven. Deel 2: 1676-1679

[p. 408]

Brief No. 42 [27].
21 Februari 1679.

Gericht aan: N. Grew, Secretaris der Royal Society.

Manuscript: Onderteekende, eigenhandige brief te Londen, Public Record Office, S.P. Holland, 215. Blz. 121-125. Vijf foliobladzijden.

Gepubliceerd in:

Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde. 1933. 77. I. Blz. 525-527. (Oorspronkelijke Hollandsche tekst.)

Korte inhoud:

Weerlegging van de meening, dat in bloed en speeksel levende organismen zouden voorkomen. Over leverbot. Beschrijving van de spermatozoïden van den kabeljauw.

Opmerkingen:

Dit MS. heeft de Royal Society nooit bereikt en is teruggevonden door Mejuffrouw Petra Beijdals te Delft.

[p. 409]

Letter No. 42 [27].
February 21st 1679.

Addressed to: N. Grew, secretary of the Royal Society.

Manuscript: Signed autograph; London, Public Record Office, S.P. Holland, 215; pp. 121-125. Five folio pages.

Published in:

Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde, 1933. 77. I, pp. 525-527. (Original Dutch text.)

Summary:

Refutation of the opinion that living organisms occur in blood or saliva. Liver-fluke. Description of the spermatozoids of the cod.

Remarks:

This MS. never reached the Royal Society. It was discovered by Miss Petra Beydals of Delft.

[p. 410]

d' H^r N: Grew.

Delft in Hollant den 21^e Feb: 1679.

Mijn Heer.

Jn UEdts. seer beleeffden¹, en aengenamen vanden 3^e. Octob^r. was mij lieff te verstaen, dat mijne observatien vanden 31^e Meij, UEdele ende de Coninckl. Societeit seer aengenaem waren, als mede daer inne gesien, dat eenige van mijne observatien, soo verre als de eerbaerheijt sal connen lijden, int licht sullen gebracht werden, ick sal deselvige beneffens de transactien N^o. 139. en 140. waer inne UEdele seijt gevoegt is, de vrugt niet inde baermoeder van de Moeder, maer in het vlies, ofte nier-bedde gevonden, als oock van een watersugtige testicul van een Vrouw, met verlangen te gemoet sien.²

Wat mij belangt ick blijff alsnoch van gevoelen,³ dat de testiculen vande Vrouwen, geen Nest eijeren sijn, en stel vast⁴, dat bij aldien het eijeren waren, dat men doorgaens aende testiculen, soude moeten sien afhangen, de eijeren die volcomen rijp sijn, gelijck men in Hoenderen, visschen, etc. siet, maer ter contrarie, heb ick deselve in dieren⁵ altijt seer vast beslooten⁶ bevonden, en daer beneffens oock de geimagineerde⁷ Eijeren, van bijsondere hoedanicheden,⁸ soo¹⁶ van substantie als¹⁶ groote.

1 Beleefd - vriendelijk.

2 Zie Phil. Trans. 1678. Vol. XII. No. 139. blz. 979 en No. 140. blz. 1000.

3 Zie den brief van 18 Maart 1678.

4 Ick stel vast - ik meen.

5 In vroeger tijd duidde men met ‘dieren’ vaak ‘zoogdieren’ aan, destijds ‘viervoetige dieren’ genoemd. Linnaeus gebruikte in 1764 dezen term nog. (Museum Adolphi Friderici). Meestal echter vindt men bij hem ‘zoogdieren of mammalia.’ [S.]

6 L. bedoelt hier de omslotenheid van het zoogdierovarium, vergeleken bij den lossen samenhang in het ovarium der vogels, enz. Deze schijnbare tegenstelling tusschen het ovarium der mammalia en andere dieren was reeds door Regn. de Graaf opgemerkt, en op bevredigende wijze verklaard. (Zie: Alle de Wercken (1686) Ontwerp vande Ledematen der Vrouwen tot de Voortteelinge dienstig. blz. 285 e.v.) [H.]

7 Geimagineerde - Hier: gewaande, zoogenaamde. [M.]

8 Van bijsondere hoedanicheden, dus: in verschillende toestanden. [H.]

16 Indien er zich 30.000.000 ‘diertgens’ in een ‘groff santge’ bevinden, zouden er ruim 300 in iedere richting op elke middellijn van een zandkorrel komen te liggen. Als men deze middellijn op 900 µ stelt, zou dus elk ‘diertge’ een doorsnee van 2-3 µ hebben. L.'s schatting van de grootte der bacteriën is wel zeer juist! [S.]

16 Indien er zich 30.000.000 ‘diertgens’ in een ‘groff santge’ bevinden, zouden er ruim 300 in iedere richting op elke middellijn van een zandkorrel komen te liggen. Als men deze middellijn op 900 µ stelt, zou dus elk ‘diertge’ een doorsnee van 2-3 µ hebben. L.'s schatting van de grootte der bacteriën is wel zeer juist! [S.]

[p. 411]

[Mr. N: Grew.

Delft in Holland, February 21st 1679.

Sir,

I was glad to see from your kind and agreeable letter of October 3rd that my observations of May 31st were welcome to yourself and to the Royal Society, and that some of my observations, as far as decency permits, will be published. I am looking forward to that publication and also to Transactions Nos. 139 and 140 which you say contain a description of a foetus not found in the mother's womb but in the membrane or suct, and also of a dropsical testicle of a woman¹.

As for me, I still think² that the testicles of women are not a nest of eggs and state that if they were ova one would constantly see the eggs that are perfectly ripe hanging down as in the case of hens, fishes, etc., while on the contrary I have always found them firmly enclosed³ in animals⁴ as also the so-called eggs in various conditions both of substance and size.

1 See Phil. Trans. 1678, Vol. XII, No. 139, p. 979, and No. 140, p. 1000.

2 See letter of March 18th 1678.

3 L. refers to the fact that the ovary of mammals is enclosed, as compared with the loose cohesion in the ovary of birds, etc. Regn. de Graaf had already noticed this apparent contrast between the ovaries of mammals and those of other animals and satisfactorily explained it. (See: Opera omnia (1705). De mulierum organis generationi inservientibus, p. 229 ff.) [H.]

4 In former times ‘animals’ frequently stood for ‘mammals’. In 1764 Linnaeus still used this term (Museum Adolphi Friderici). Mostly however, he uses ‘mammalia’. [S.]

[p. 412]

⁺Men Heeft mij over eenige jaren te gemoet gevoert⁹, datmen binnen Romen levende dieren in het bloet hadde gesien.¹⁰

Jck heb het bloet dat ick uijt mijn Hant nam, en soo nu en dan het ader gelaten bloet, van mijn Huijsvrouw, Dochter,¹¹ en Dienstmaegt, gesien, Maer daer inne geen levende schepsels, ofte ijets dat na levent geleeck, konnen ontdecken, Maer mij is wel te vooren gecomen¹², dat wanneer ick in een glase pijpje bloet hadde gedaen, en dat selvige seer langh voor een goet micros: observerende, als dan gesien heb, dat wanneer de globulen bloet begonden te stremmen, deselve seer langhsaem beweeghden, en veelen quamen te samen te vloeijen,¹³ En eenige dese beweginge siende, souden haer wel in beelden¹⁴, dat sij levende dieren sagen.

⁺Als mede is mij wel te gemoet gevoert, datmen levende Dieren in het speecksel Hadde ontdeckt.¹⁵

Ick heb verscheijde speecksels soo¹⁶ van de geene die een suijvere mont hadden, als¹⁶ van de geene die ick oordeelde, dat haer mont noeijt en reijnigde, geobserveert, maer daer inne geen levende schepsels connen ontdecken, maer wel een continuele beweginge, van kleijne deeltgens in het speecksel waergenomen, die ick voor waerachtigh oordeelde, dat¹⁷ alleen veroorsaeckt wierden, door de lugt belletgens, die in groote menichte in het speecksel sijn, welcke lugt belletgens, haer continuelijck uijt breijden, off in krimpen, al na dat de Lugt, Adem, off de Hant, daer omtrent comt; want mij is menichmael te vooren gecomen,

+ Onderzoek naar levende dieren in bloed.

9 ‘Te gemoet voeren’ beteekent hier wel niet, zooals gewoonlijk, ‘tegenwerpen’, maar ‘vertellen’. [M.]

10 Waarschijnlijk doelt L. hier weer op Athanasius Kircher en zijn werk Scrutinium pestis (1658). Zie aant. 186 bij den brief van 9 Oct. 1676. [v.A.]

11 Met zijn ‘Huijsvrouw’ bedoelt L. Cornelia Swalmius, met wie hij in 1671 gehuwd was, nadat hij in 1666 zijn eerste vrouw, Barbara de Meij, verloren had.
Zijn dochter is zijn eenig kind Maria, die geboren werd in 1656. (Drie zoontjes en één dochtertje waren vroeg gestorven). [M.]

12 Het is te vooren gecomen - het heeft zich voorgedaan.

13 Zie den brief van 1 Juni 1674.

14 Haer inbeelden - denken.

+ Onderzoek naar levende dieren in speeksel.

15 Het zou kunnen zijn, dat L. hier denkt aan N. Hartsoeker, die zeide, dieren in het speeksel te hebben gezien. Hij beweerde dit later ook bij de bestrijding van L.'s prioriteit wat betreft de ontdekking der spermatozoën. (Zie C. Dobell. Antony van Leeuwenhoek and his ‘little Animals’ (1932) blz. 245, noot 1.). [v.A.]

16 Soo... als - zoowel... als.

16 Soo... als - zoowel... als.

17 Die ick voor waerachtigh oordeelde, dat - waarvan ik zeker meende, dat ze... [M.]

[p. 413]

⁺A few years ago I was informed that at Rome live animals had been seen in blood⁶.

I have observed blood taken from my hand and occasionally blood let from my wife⁷, daughter and maid-servant but have never been able to discover in it a living creature or anything like it. It has, however, occurred that on putting blood in a glass tube and observing it during a long time through a good microscope I saw that, when the blood corpuscles began to clot, they moved very slowly and that many coalesced⁸. Some observers, now, seeing this movement, might well take these to be living creatures.

⁺Certain people have alleged that living creatures have been discovered in saliva⁹.

I have examined several specimens of saliva, taken both from people that had a clean mouth and from others whom I suspected of never cleaning their mouths. I have not succeeded in finding living creatures in it but I have observed a continuous movement of little particles in the saliva which I am convinced is caused by little air-bubbles which are present in saliva in great numbers. These continuously expand or shrink, on the approach of the air, breath or hand. For I have often observed that a very small bubble

+ Examination of blood in search of living creatures.

6 Probably a reference once more to Athanasius Kircher and his book Scrutinium pestis, 1658. Cf. note 103 to the letter of Oct. 9th 1676. [v.A.]

7 Cornelia Swalmius, whom he married in 1671. Five years before, in 1666, he had lost his first wife, Barbara de Mey. His daughter Maria, born in 1656, was the only child left. to him, three boys and one girl having died young. [M.]

8 See letter of June 1st 1674.

+ Examination of saliva in search of living creatures.

9 Possibly L. had N. Hartsoeker in mind, who maintained that he had seen animals in saliva. Hartsoeker again asserts this when he contests L.'s priority in the discovery of spermatozoids (cf. C. Dobell, Antony van Leeuwenhoek and his ‘little animals’. 1932; p. 245, note 1). [v.A.]

[p. 414]

dat een seer kleijn belletge lugt, dat soo groot niet en was, als een honderste deel van een sant, echter¹⁸ een continuele beweginge in speecksel, en in andere vochtige materie, aenbrengt, waer door dan de seer kleijne deeltgens inde vochtige materien, beweegt worden, want hoe kleijn belletge lugt, dat beslooten leijt, heeft na proportie van sijn groote, soo wel¹⁹ een uijtbreijdinge, en inkrimpinge, als wij met ons bloote oogen sien, aende lugt die inde terramometra is;²⁰ Dese verhaelde beweginge²¹ eenige gesien hebbende, sullen aparent, het voor dierkens aengesien hebben.

Dogh ick wil veel eer geloven datt^r dieren int bloet van een Mensch, dan int speecksel sijn. Maer datmen deselvige niet en moet soecken in de aderen verre vande lever af gelegen, maer

18 Echter - toch.

19 De beteekenis van dezen zin is: want hoe klein een luchtbelletje, dat ingesloten ligt, ook is, het heeft in evenredigheid tot zijn grootte, even goed... [M.]

20 Het woord ‘terramometra’ beteekent zoowel ‘weerglas’, ‘barometer’ als ‘thermometer’. Lodewijk Meijer geeft in zijn Woordenschat (1698) den vorm ‘thermometra’. Het door L. gebruikte ‘terramometra’ berust misschien op schoolmeestersetymologie. [M.]
Men noemt Galilei wel als uitvinder van den eersten thermometer (vgl. E. Gerland en F. Traumüller Geschichte der phys. Experimentierkunst (1899) blz. 116) en ook Drebbel (vgl. P. van Musschenbroek Beginsels der Natuurkunde. 2e dr. (1739) blz. 468). Bij beiden betreft het een bol met lucht gevuld en afgesloten door water. Dit is ook het geval met het z.g.⁺ stormglas, dat ook thans nog wel gebruikt wordt. Steeds is zulk een toestel een thermometer en tegelijk een barometer, daar de lucht boven het water zoowel door verwarming als door verlaging van den barometerstand uitzet. [S.]
Ook het volgende is mogelijk: In L.'s tijd was de aandacht der geleerden ten zeerste gevestigd op de grootte-verandering der lucht- of dampbelletjes. Inzonderheid ziet men een sterke vergrooting van de luchtbel, als deze opstijgt in een buis, waarin het water is blijven hangen. Zie Chr. Huijgens' artikel in het Journal des Sçavans du 25 juillet 1672, opgenomen in de Oeuvres Complètes VII (1897) blz. 201. e.v. no. 1899: ‘Extrait d'une lettre de M. Hugens de l'ac. R.d. Sciences à l'Auteur de ce Journal, touchant les phenomenes de l'Eau purgee d'air’, een artikel, dat L. zeker bekend is geweest. Evenzeer zal L. gehoord hebben van Huijgens' ‘Extrait d'une Lettre touchant une nouvelle maniere de Barometre qu'il a inventee’ van Dec. 1672. (l.c.blz. 238 e.v. no. 1917), welke barometer door den Engelschen instrumentmaker Hubin in een thermometer werd omgezet. [Vo.]

+ afb. 50.

21 De beweging van zeer kleine deeltjes in het speeksel kan geweest zijn:
a. De beweging der bacteriën.
b. De z.g. beweging van Brown van zeer kleine deeltjes.
c. De beweging door de strooming in de waargenomen vloeistof.
d. Zooals door L. verondersteld: beweging veroorzaakt door luchtbelletjes onder invloed van temperatuur of oppervlaktespanning. [H.]

[p. 415]

of air, not as big as the hundredth part of a grain of sand, will yet cause a continuous movement in the saliva or in other fluids, thereby stirring the extremely small particles in the liquid. For, however small an enclosed air-bubble may be, it expands and shrinks in proportion to its size, as we can see with our naked eye in the case of the air in a terramometra¹⁰. Evidently some people, seeing these movements¹¹, took the bubbles for animalcules.

But I take it that we shall sooner find animalcules in human blood than in saliva. But then we must not look for them in the

10 ‘Terramometra’ meant both barometer and thermometer. The word ‘terramometra’ is probably a pedant's etymology. [M.]
The invention of the thermometer has been ascribed to Galilei (S. Weir Mitchell, The early history of instrumental precision in medicine. 1892, pp. 10 et seq.), and sometimes to Drebbel (cf. P. van Musschenbroek, Beginsels der natuurkunde. 2nd ed. 1739, p. 468). In both cases there is question of a globe filled with air and shut off by water. This is also the⁺ case with the so-called storm-glass, still in use here and there. Similar instruments are both thermometers and barometers, as the air over the water expands both by heat and by the fall of the barometer. [S.]
There is another possibility. In L's day the attention of scholars was especially fixed upon the changes in size of air- or vapour-bubbles. A great increase in size is particularly observed in an air-bubble rising in a tube retaining water on its wall. (Cf. Chr. Huygens' article in the Journal des Sçavans du 25 juillet 1672, reprinted in the Oeuvres Complètes VII (1897) pp. 201 ff. No. 1899. ‘Extrait d'une lettre de M. Hugens de l'ac. R.d. Sciences à l'Auteur de ce Journal, touchant les phenomenes de l'Eau purgee d'air’. (It is safe to assume that L. had seen this paper.) It is also likely that L. had heard about Huygens' ‘Extrait d'une lettre touchant une nouvelle maniere de Barometre qu'il a inventee’ of Dec. 1672 (ibid. pp. 238 ff., No. 1917). This barometer was altered into a thermometer by the English instrument-maker Hubin. [Vo.]

+ ill. 50.

11 The movements of minute particles in the saliva may have been:
a. Movements of bacteria.
b. The so-called Brownian movement of minute particles.
c. Movements caused by currents.
d. As supposed by L., movements caused by air-bubbles under the influence of temperature or surface-tension. [H.]

[p. 416]

selffs inde groote bloet vaten vande lever,²² nademael ick over⁺ eenige jaren een soort van platte wormen inde bloet vaten vande levers van ongesonde schapen gesien heb.²³ En sal hier voor soo veel mij bekent is, de oorsaeck vande sieckte, die de schapen alhier hebben, wanneer deselve met de plaegh²⁴ van wormen inde lever aderen besmet sijn verhalen.

Het lant omtrent dese stadt is goet effen kleij lant, sonder bergen off dalen, soo dat²⁵ ijder weijde, off acker, van den anderen is gesepareert, met een gragt off sloot, die een gansch jaer met soet en smakelijck water staet, en schoon de schapen rontom met water beslooten²⁶ sijn, soo sietmen selden datse drincken. Maer wanneer het inde somer veel aen den anderen²⁷ comt te regenen, waer door het dan comt te geschieden, dat op eenige velden, die int midden wat lager sijn, als aen de slooten, Het Hemelwater int midden van het lant blijft staen, en wanneer dit water vande son beschenen wort, soo staet het en gist²⁸, en het krijgt op de superfitie een groen vlies, en wanneer de schapen bij dit water connen comen, soo drincken sij het selvige seer gulsigh, Hier van worden de schapen binnen weijnich dagen waterigh²⁹, ende krijgen bedorven levers, welcke levers, alsdan platte wormen in haer bloet aders hebben, die ick UEd: op

22 Selffs in de groote bloetvaten vande lever - in de groote bloedvaten van de lever zelf. [M.]
L. wil dus zeggen: Ik kon geen levende dieren in het bloed van den mensch vinden, maar àls ze er zijn, moet men ze zoeken in de bloedvaten van de lever. Immers, ik heb bij schapen ook voor eenige jaren, een soort platte wormen in de aderen van de lever gezien.
Men denke hierbij ook aan de belangrijke beteekenis, welke in L.'s dagen aan de lever werd toegekend, wat betreft het ontstaan van het bloed. [H.]

+ Leverbot.

23 L. beschrijft hier de zoo gevreesde leverbotziekte der schapen, die⁺ veroorzaakt wordt door de Fasciola hepatica L., welke ongeveer 25 mm lang en 10 mm breed is. De schapen drinken het water, dat na overvloedigen regen aan de slootkanten en op het land in plassen staat en krijgen dan de larven, z.g. rediën, die tusschen het gras in het water zwemmen, binnen. Tegenwoordig komt de leverbot, ondanks de veel betere drainage der weilanden, nog zeer vaak voor. [W-t.]

+ afb. 51.

24 Plaegh - ziekte. (Dit woord werd vooral gebruikt voor besmettelijke ziekten onder vee en andere dieren. Nl. Wdb. XII₁. 2045). [M.]

25 Soo dat - waarom.

26 Beslooten - omringd.

27 Aen den anderen - achter elkaar.

28 Het staet en gist - het staat te gisten.

29 Waterigh - zuchtig. Deze term wordt o.a. op Texel, door oudere menschen nog wel gebruikt, wanneer de schapen leverbot hebben. De beesten krijgen dan n.l. onder de kin een ‘pochie’ (= zakje), dat met vocht gevuld is en bij het slachten blijkt het dier ook ‘waterigh’ te wezen. [D-t.]

[p. 417]

veins far from the liver, but in the large blood-vessels of the⁺ liver¹², because some years ago I found a sort of flat worms¹³ in the blood-vessels of the liver of diseased sheep. To the best of my knowledge I will give here the origin of the disease from which sheep suffer here when afflicted with worms in the veins of the liver. The land round this town is a good level clay soil, without hills or valleys, reason why the meadows or fields are separated by canals or ditches, filled the whole year with fresh, sweet water. Although surrounded by water on all sides the sheep are rarely seen to drink. But when in summer in case it rains continuously it will happen that the rain-water collects in some fields that are lower in the centre than near the ditches. When the sun shines upon this water it begins to ferment and becomes covered with a green scum. When the sheep can reach this water, they will drink it eagerly. Within a few days they become dropsical¹⁴ and have bad livers. There are then flat worms in the blood-vessels of these livers. Accompanying this letter I send you some of these worms

+ Liver-fluke.

12 L. means to say: ‘I have not been able to find living animalcules in human blood, but if there are any, we shall have to look for them in the blood-vessels of the liver, for a few years ago I found a sort of flat worms in the blood-vessels of sheep's livers.’ The reader should remember the importance attached in L's day to the liver in connexion with blood-formation. [H.]

13 ⁺L. here describes the dreaded liver-rot in sheep, caused by Fasciola hepatica L. which is about 25 mm. long and 10 mm. across. The sheep drink the stagnant water in the puddles, caused by abundant rain, on the banks of the ditches and in the fields. They swallow the larvae, the so-called rediae, swimming in the flooded grass. In spite of improved drainage the fluke is still common in our meadows. [W-t.]

+ ill. 51.

14 Dropsical, because a sac forms beneath the chin of an infected sheep, filled with a liquid. When the animal is slaughtered, it often is ‘watery’. [D-t.]

[p. 418]

Moscovis glas³⁰Hier nevens toe sende, op dat UEdele haer Maecksel moogt sien. Ick heb langh getracht omme een bedorve lever van een schaep te hebben, maer om dat tegenwoordigh weijnich off geen schapen daer mede besmeth sijn, niet wel connen becomen, niet omme de verhaelde wormen weder te sien, maer omme was het mogelijck, andere veel kleijnder wormen daer beneffens te ontdecken, en heb alsoo een tweede soort van wormen die veel kleijnder sijn ontdeckt,³¹ die ick insgelijcx op Moscovis glas UEdele hier nevens sende. Jck was van voornemen UEdele te recommanderen omme der selver wonderlijcke maecksels en ingewanden³² door een micros: te examineren, maer ick heb gesien, dat met het droogh worden van haer lichaem, haer gedaente seer is verandert.

⁺Ick heb in mijn missive vanden 18e Maert 1678 geseijt vande Hom van Cabbeljaeuw, hoe dat deselve bestont uijt globulen etc. en nademael tusschen de Zeevismarct en mijn Huijs maer een gracht loopt³³ en de cabbeljaeuw in overvloet alhier levendigh ter marckt comt, soo heb ick sedert eenige tijt Herwaerts, de Hom, anders geseijt het Mannelijck saet vande Kabbeljaeuw, verscheijde malen geobserveert, niet een stuckje Hom, dat ick vande Hom afsneet, Maer de Hom die ick uijt de Cabbeljaeuw druckte, in die tijt wanneer de Cabbeljaeuw sijn saet schoot, en heb int eerst geobserveert dat het geene, dat ick voor desen voor globulen hadde aengesien, inder daet geen globulen waren,³⁴ maer dat die deeltgens omtrent 1½ mael soo langh als breet waren, sonder dat ick eenigh leven daer aen konde bekennen, Maer wanneer de vochtige materie daer dese langhwerpige deeltgens in lagen, een weijnich door de ordinaire lugt wegh wasemde, sagh ick een over groote ongelooflijcke bewegingh, vande geseijde deeltgens, door malcanderen bewegen, en veele vande selve hadden haer bewegingh al

30 Moscovisch glas of glacies Mariae is mica. Dikwijls werden in L.'s tijd micaplaatjes gebruikt voor het bewaren van praeparaten. L. zelf neemt meestal zeer dun geblazen glas. Zie: W.H. van Seters. Leeuwenhoeks microscopen, praepareer- en observatiemethodes. (Ned. Tschr. v. Gen. 1933. blz. 4582). [S.]

31 ⁺L. heeft hier een andere soort van kleine leverbot gezien, de z.g. Dicrocoelium lanceolatum Rudolphi, die ongeveer 9 mm lang en 2 mm breed is. [W-t.]

+ afb. 52.

32 Ingewanden - alle inwendige organen.

+ Hom van den kabeljauw.

33 ⁺L.'s huis stond aan een gracht, de Hippolytusbuurt. Hij behoefde slechts de Kaakbrug over te gaan, om de Vischmarkt te bereiken. [B-s.]

+ afb. 53 en 54.

34 Zie voor L.'s globulentheorie aant. 40 bij den brief van 31 Mei 1678. [S.]

[p. 419]

on Muscovy glass¹⁵, that you may see their structure. I have long tried to obtain a diseased liver, but as nowadays hardly any sheep are infected with it, I found it difficult. I wanted it, not to see these worms once more, but to discover besides much smaller⁺ worms. And indeed, I discovered a second kind of worms¹⁶, much smaller ones, which I also send you on Muscovy glass. I intended to recommend you to examine their wonderful structure and their internal organs through a microscope, but I find that their shape has altered a good deal owing to their becoming dry.

⁺In my letter of March 18th 1678 I told you that a cod's milt consists of globules, etc. As between the sea-fish market and my house is only a canal¹⁷, and as live cod is abundantly brought to the market here, I repeatedly examined some time ago the milt, or to put it differently, the male sperm of the cod. I examined not a piece cut from the milt, but the milt pressed from the cod by me at the time when the fish sheds its sperm. I then first saw that what I formerly mistook for globules¹⁸, are particles circa 1½ time more long than broad, in which I could not discern life. But when the moist matter in which these oblong particles lay, evaporated a little in the air, I saw an incredible stir of these particles which moved amongst each other, many of them undulating.

15 ‘Muscovy glass’ or ‘glacies Mariae’ is mica. In L.'s day preparations were often preserved between slices of mica. L. himself mostly used glass, blown very thin. Cf. W.H. van Seters, Leeuwenhoek's microscopen, praepareeren observatiemethodes (Ned. Tschr. v. Gen. 1933. 77; p. 4582). [S.]

+ Lancet-fluke.

16 ⁺L. here saw a smaller sort of fluke, the lancet-fluke, Dicrocoelium lanceolatum Rudolphi, which is circa 9 mm. long and 2 mm. broad. [W-t.]

+ ill. 52.

+ Spermatozoa of the cod.

17 ⁺From his house in the Hypolitusbuurt, a canal, L. could reach the fish-market by merely crossing a bridge. [B-s.]

+ ill. 53 and 54.

18 See for L's theory of globules note 12 to the letter of May 31st 1678. [S.]

[p. 420]

drillende, hier over was ick, als met verwonderingh verset,³⁵⁺ en stelde bij mij vast dat het levendige dieren waren, Dogh dese observatien eenige dagen achter den anderen continuerende, heb ick weijnich off geen bewegingh gesien, dan alleen gelijck ick geseijt heb, als de vochtige materie weghwasemde, als wanneer ick weder door gaens³⁶ twijffelde, en in gedachten nam, off dese beweginge, door de weghwasemde (!) vochticheijt mochte veroorsaeckt werden, en heb dan te meer mael, onvermoeijlijck de gedaente van dese deeltgens trachten te bekennen, en heb eijntelijck mijn selven seer naeckt³⁷ voor de oogen gestelt, dat⁺ het selvige dierkens waren, versien met een langer en dunder staert, als de dierkens in het Mannelijck saet van Menschen, Honden, Conijnen etc. en na mijn gedachten oordeelde ick,³⁸ datter doorgaens meer dan thien duijsent van dese dierkens waren, inde quantiteit materie van een sant groote, en datter eenige duijsenden van dese dierkens inde Hom waren, tegen een greijntge³⁹ Kuijt van het wijffken.

Ick heb in mijn voorgaende missive belooft nader observatien te senden, omtrent het been, maer ick sal het sparen⁴⁰, eensdeels omme alhier niet al te veel over hoop te halen, ten anderen om dat de ongemacken, waer in het Koninckrijck van Engelant tegenwoordich is⁴¹ (namen ons seijt) alle saecken aen een sijde stelt, en bij na niet anders en spreeckt als van desselffs toestant,

35 Drillende - draaiende, met wendingen. Met verwonderingh verset - stomverbaasd.

+ Spermatozoïden van den kabeljauw.

36 Doorgaens - telkens.

37 Naeckt - duidelijk.

+ afb. 55.

38 Na mijn gedachten oordeelde ick - ik dacht, meende.

39 Een greijntge - één eitje. [M.]

40 Sparen - achterwege laten.

41 De ‘ongemacken’ waar L. hier op doelt, zijn deze: De Engelsche koning Karel II was door Lodewijk XIV hoe langer hoe meer met de Fransche politiek verbonden. Geruchten over 's konings overgang tot het Katholicisme veroorzaakten groote ongerustheid. Ten slotte bracht in 1678 Titus Oates het land in beroering door zijn verhaal van een wijdvertakte samenzwering der Katholieken tegen den koning, het z.g. Popish plot. Onmiddellijk werden door het Parlement commissies van onderzoek benoemd; 2000 verdachten werden gevangen genomen. Alle Katholieken moesten Londen verlaten en werden van het Parlement uitgesloten. De militie werd overal onder de wapenen geroepen. Tot overmaat van ramp beging nu in Januari 1679, Karel II de onvoorzichtigheid, het Parlement, dat sinds 1661 had gezeten, te ontbinden, waardoor een algemeene paniek ontstond. In Maart 1679 kwam een nieuw, zeer anti-Roomsch Parlement bijeen. [Br.]

[p. 421]

I was amazed at this and concluded that they were living animals, but continuing these observations for some days I saw little or no movement, except when the moisture evaporated; then I doubted again and again, and wondered whether this movement might be occasioned by the evaporating moisture. And indefatigably I tried several times to distinguish the form of these particles and⁺ at last found very distinctly that they were the same animalcules as those in the male sperm of human beings, dogs, rabbits, etc., only furnished with a longer and thinner tail; and I judged that there were at all times more than ten thousand of these little animals, contained in the compass of a grain of sand; and there were several thousands of these animalcules in the milt against one grain of roe in the female.

In my previous letter I promised to send further observations about bone, but I shall omit doing so, partly because I do not want to tackle too many subjects here, partly because on account of the troubles in England¹⁹, all things are put on one side in that country and hardly anything else is spoken about except the state

+ ill. 55.

19 A reference of course to Titus Oates and the Popish plot (see biographical notes). [Br.]

[p. 422]

Maer versoecke echter⁴² off UEdele mij gelieft te adviseren⁴³ vanden ontfangh, afbreeckende blijve na groetenisse aen de geleerde Heeren Philosophen. en presentatie van mijn geringen dienst

Mijn Heer

UE^dts Onderdanige Dienaer

Antonj Leeuwenhoeck

42 Echter - niettemin.

43 Adviseren - berichten.

[p. 423]

of things. Breaking off here I request you to let me know the receipt of this letter. Offering you my slight services I remain with my compliments to the Philosophers,

Your obedient Servant

Antonj Leeuwenhoeck.]

+ afb. 50.

+ ill. 50.

+ afb. 51.

+ ill. 51.

+ afb. 52.

+ afb. 53 en 54.

+ ill. 52.

+ ill. 53 and 54.