Alle de brieven. Deel 1: 1673-1676

[p. 136]

Brief No. 11 [6].
7 September 1674.

Gericht aan: H. Oldenburg, Secretaris der Royal Society.

Manuscript: Onderteekende, eigenhandige brief te Londen, Royal Society.

MS. 1835. L 1. 7. Zeven foliobladzijden.

Gepubliceerd in:

Phil. Trans. Vol. IX. No. 108. Novemb. 23. London, 1674. Blz. 178-182. (Engelsch extract.)

Journal des Sçavans de l'an 1675. Tome IV. Lundy 11 Février. Amsterdam, 1675. Blz. 55-58. (Fransch extract.)

Collection académique. Tome II. Dijon et Auxerre, 1755. Blz. 403-406. (Fransch extract.)

Genees- en heelkundige proeven en aanmerkingen, vervat in de Philosophical Transactions (H. van Someren). I. 2. Amsterdam, 1775. Blz. 298-302. (Hollandsche vertaling.)

Abhandl. z. Naturgesch., Physik und Oekonomie. (N.G. Leske.) I. 2. Leipzig, 1780. Blz. 23-24. (Duitsch extract.)

C. Dobell, Antony van Leeuwenhoek and his ‘little Animals’. Amsterdam, 1932. Blz. 109-111. (Engelsche vertaling van Dobell van het laatste gedeelte van den brief, en facsimile van één bladzijde.)

Korte inhoud:

Over het vocht uit de voorste oogkamer, den bouw van de lens, het hoornvlies, het regenboogvlies, het netvlies en de gezichtszenuw; over zoutkristallen, krijt en porceleinaarde; eerste mededeeling over protozoën in stilstaand zoetwater.

Opmerkingen:

Een eigenhandig door Leeuwenhoeck geschreven copie van een deel van dezen brief, en een eveneens eigenhandig geschreven fragment van den brief van 4 December 1674, bevinden zich in de Universiteitsbibliotheek te Leipzig (Nachl. 135). Deze zijn door Leeuwenhoeck aan Constantijn Huijgens gezonden tegelijk met den brief van 26 December 1674.

[p. 137]

Letter No. 11 [6].
September 7th 1674.

Addressed to: H. Oldenburg, Secretary of the Royal Society.

Manuscript: Signed autograph in London, Royal Society, MS. 1835. L 1. 7.

Seven folio pages.

Published in:

Phil. Trans. Vol. IX. No. 108. Novemb. 23, London, 1674; pp. 178-182. (English extract.)

Journal des Sçavans de l'an 1675. Tome IV. Lundy 11 février 1675. Amsterdam, 1675; pp. 55-58. (French summary of the Phil. Trans.)

Collection académique. Partie étrangère. Vol. II. Dijon et Auxerre, 1755; pp. 403-406. (French extract from the Phil. Trans.)

Genees- en heelkundige proeven en aanmerkingen, vervat in de Philosophical Transactions [H. van Someren]. Eerste deel, tweede stuk. Amsterdam, 1775; pp. 298-302. (Dutch translation of the Phil. Trans.)

Abhandl. z. Naturgesch., Physik und Oekonomie [N.G. Leske]. 1, 2. Leipzig, 1780; pp. 23-24. (German extract from the Phil. Trans.)

C. Dobell, Antony van Leeuwenhoek and his ‘little animals’. Amsterdam, 1932; pp. 109-111. (Partial translation into modern English by Dobell, and a facsimile of one page.)

Summary:

The aqueous humour in the anterior chamber of the eye; the structure of the lens, the iris, the retina and the optic nerve. Crystals of salt, chalk, kaolin. First communication about protozoa in stagnant water (non-salt).

Remarks:

An autograph fragment of the letter, followed by a fragment of the letter of December 4th 1674, is in the University Library at Leipsic (Nachl. 135). These were sent by Leeuwenhoeck to Constantine Huygens Sr. accompanying the letter of December 26th 1674.

[p. 138]

Oldenburgh

Delff in Hollant den 7^e 7mb^r 1674.

Mijn Heer.

Om dat UEd: mijne missive vanden 1^e Junij waer mede ick de Heer Adriaen Boogaert Heere van Belois belast hebbe, niet en hebt laten afhalen, heb ick vermoet dat mijn tweede missive vanden 6^e Julij daer aen volgende, ende met de ordinaris post derwaerts overgesonden, UEd: niet en sal sijn ter hant gecomen, waeromme dan oock goetgedacht hebben, UEd: voor desen, een copie vande selve laeste missive door een reijsiger, die de curiuesheijt hadde, sich in mijne observatien te vermaken, nochmael te laten toecomen, de welcke oock wil verhoopen, dat bij UEd: voor den ontfangh van desen, al sal wesen toegebracht, Ick ben voornemens geweest alvooren UEd: met mijn schrijvens wederom moeijelijcheden¹ te geven, daer eerst antwoort van UEd: af te wachten, omme mij daer door te connen verseeckeren, dat geseijde mijne missiven, ende tgeene daer verder bij gevoecht hadde, UEd: wel waren toegecomen, maer alsoo ick sedert, noch ijetwes van consideratie² hebbe geobserveert, neeme ick de vrijmoedicheijt, UEd: mette communicatie vandien, bij desen wederom te jmporteren³, ende is deselve observatie eijgentlijck verserende ontrent⁴

⁺De Ooge van een Koebeest, waer in ick het Hoornvlies; met een groote spelt doorsteken, bevinde inde waterachtige vochticheijt (die ick daer uijt nam) te drijven eenige weijnige cristalijne clootgens⁵.

1 Moeijelijckheden - last.

2 Ijetwes van consideratie - iets van belang.

3 Importeren - waarschijnlijk bedoelde L. ‘importuneren’ = lastig vallen. [M.]

4 De beteekenis van dezen zin is: Deze observatie betreft in hoofdzaak... Het woord ‘verseren’ (=loopen, handelen over), dat van Latijnschen oorsprong is (versari), staat niet in de Nederlandsche woordenboeken vermeld. In het Deensch en Noorsch echter is een werkwoord ‘versere’ bekend, dat een gelijkluidende beteekenis heeft als het hierboven door L. gebruikte woord, terwijl het Ital. ‘versare’ eveneens door ‘loopen (over iets)’ vertaald wordt. Vergelijk ook de beteekenisparallel tusschen de uitdrukkingen in het Deensch, Engelsch en Nederlandsch: ‘Ifölge et her verserende rygte - by current report - volgens loopende geruchten’. [M.]

+ Onderzoek van den oogbol.

5 ⁺Het vocht uit de voorste oogkamer (oogkamervocht of humor aqueus) bevat normaliter geen gevormde bestanddeelen. Dat L. er eenige partikels in vond, is waarschijnlijk te wijten òf aan afstervingsverschijnselen van de oogen, òf aan een beschadiging van de diepere deelen bij het doorprikken van het hoornvlies. [H.]

+ afb. 15.

[p. 139]

[Delft in Holland, September 7th 1674.

Mr. Oldenburgh

Sir,

As you have not sent for my letter of the 1st of June, entrusted to Mr. Adriaen Boogaert, Seigneur of Belois, I presume that my second letter of July 6th following, forwarded by ordinary post, has not reached you. For which reason I have thought fit to send you a copy of this last letter by a traveller who was anxious to see my observations. I hope it reached you before you receive the present letter. At first I intended to await your reply, informing me of the receipt of my missives and of what I added, but having since made some interesting observations I took the liberty to trouble you once more with their communication. They concern the eye of a cow.]

⁺I took the Eye of a Cow, and having with a great pin pierced the Cornea, I found in the Aqueous humour, which I took out, some few crystalline globuls swimming¹. The dark-brown colour,

+ Examination of the eye-ball.

1 ⁺The fluid in the anterior chamber (aqueous humour) normally contains no solid particles. L's finding some particles in it is probably owing to symptoms of decay in the eyes, or to the damaging of interior parts when the cornea was pierced. [H.]

+ ill. 15.

[p. 140]

Het doncker muskes gecouluert te wesen⁶, ende dat ick int oogh sach, heb ick bevonden te bestaen, uijt muskes gecouleurde clootgens,

⁺Het Cristalijne lichaem⁷ (datmen de cristalijne vocht noemt, ende in hardicheijt bij na over een comt, met een geconfite noote muskaet⁸) heb ick met een scheer-mes onstucken gesneden, ende tselve alsoo aen delen observerende, heb ick het selve bevonden te bestaen, uijt kringhs-gewijse schibbige delen, op malcander leggende die uijt het Centrum haer begin hadden⁹, welcke deeltgens altemael bestonden, uijt cristalijne clootens (!)¹⁰.

Na dat ick de voor verhaelde cristalijne vocht, drie dagen hadde laten droogen, was het selve soo hart geworden, dat het voor het mes onstucken sprongh, als off het hars hadde geweest, dese deeltgens weder observerende, bevonde ick daer inne niet alleen, het vooren verhaelde, krings-gewijse schibachtige wesen¹¹, maer oock

6 Deze zin, die waarschijnlijk ook den Engelschen lezer niet duidelijk was, (zie den brief van 4 December 1674) slaat blijkbaar op de iris en het donkere inwendige vlies van het oog - vaatvlies of chorioidea - waarvan de donkere kleur berust op de aanwezigheid van pigment. [H.]
Men vatte ‘wesen’ op als een infinitief en begrijpe dan den zin als volgt: ‘Het donker muscus gekleurd zijn, wat ik in het oog zag, bleek mij veroorzaakt te worden door muskuskleurige bolletjes.’ Vgl. voor dergelijke zinsconstructies: G.S. Overdiep. Zeventiende eeuwsche syntaxis (1935), blz. 406 e.v.
Voor ‘muskes’ zie aant. 28 bij den brief van 19 October 1674. [M.]

+ De kristallens.

7 Het cristalijne lichaem - de kristallens. Volgens de anatomen van L.'s tijd (zie o.a.H. Regius Fundamenta Physices (1646), blz. 275) zijn er in het oog drie vloeistoffen: de humor aqueus, de humor cristallinus en de humor vitreus. De eerste vloeistof is inderdaad waterachtig, terwijl de lens een veel vastere consistentie heeft, welke door L. zeer juist werd gekarakteriseerd. Echter zijn de buitenlagen veel weeker dan de binnenste kern is. Het glasvocht heeft de consistentie van een weeke gelei, waaruit buiten het lichaam allengs vocht vrijkomt. [H.]

8 Een geconfite noote muskaet - hiermede wordt de geconfijte bolster (foelie) bedoeld, die men destijds (gelijk thans nog in Indië) als lekkernij gebruikte. [H.]

9 ⁺De lens bestaat uit vezelvormige cellen, die in lagen (‘kringhs-gewijse schibbige delen’) tot een regelmatig mozaïek zijn gerangschikt. Dit algemeene bouwplan heeft L. blijkens het nu volgende in principe volkomen goed gezien. Een veel betere beschrijving van de lensvezels wordt nog gegeven in den brief van 14 April 1684. [B. en H.]

+ afb. 16.

10 Op deze plaats blijkt duidelijk, dat de ‘clootgens’, die L. telkens bij het waarnemen van dierlijke weefsels beschrijft, zeker niet altijd met cellen overeenkomen, want de cellen van de lens zijn, afgezien van één enkele laag aan de voor-oppervlakte, geenszins bolvormig, maar lang en smal (z.g. lensvezels). [H.]

11 Wesen - bouw.

[p. 141]

which I saw in this Eye, did consist of dark gray globuls².

⁺The Crystallin Humor³, which in hardness almost resembles a Nutmeg preserv'd⁴, I have with a rasor cut asunder, and observing it in parcels, I found it to be made up of orbicular Scaly parts, lying upon one another, which had their beginning out of the Center⁵, and did all consist of crystallin globuls⁶.

After I had let this Crystallin humor dry for three dayes, it was grown so hard, that, when I put the knife to it, it burst in pieces as if it had been hard rosin. These pieces being by me view'd again, I not only found in them the abovesaid orbicular Scaly substance,

2 Evidently this sentence - which apparently was not clear to the English reader (see letter of December 4th 1674) - refers to the iris and to the dark inner membrane of the eye, the choroid coat, whose dark colour is caused by pigment. Leeuwenhoeck uses in both cases the term ‘musky coloured’; compare wat L. says about this colour in his letter of Dec. 4th 1674. [H.]

+ The crystalline lens.

3 The crystalline humour is the crystalline lens. According to the anatomists of L's days (cf.i.a.H. Regius, Fundamenta Physices, 1646; p. 275) there are three fluids in the eye: humor aqueus, humor crystallinus and humor vitreus. The first fluid is indeed watery, the consistence of the lens being much denser, as aptly characterized by L. However, the outer layers are much softer than the interior nucleus. The vitreous humour has the consistence of a soft jelly, from which, outside the body, a fluid substance escapes. [H.]

4 Preserved mace, the arillode of nutmeg, is meant. It was formerly eaten as a comfit, as it is still in the Dutch Indies. [H.]

5 ⁺The lens consists of fibrous cells, arranged in layers forming a regular mosaic. This fundamental plan L. fully recognized in a general way, as is proved by what follows. There is a much better description of the fibres of the lens in the letter of April 14th 1684. [B.; H.]

+ ill. 16.

6 This place proves that the globules which L. again and again describes when he examines animal tissue, do not always correspond with cells, for the cells of the lens, with the exception of one flat layer of cells at the front surface, are not globules at all, but long and narrow, so-called lenticular fibres. [H.]

[p. 142]

dat ijder schibbe, weder uijt krings-gewijse delen te samen was gestelt, ende dat deselve tweede kringen contrarie de eersten liepen

Als bij voorbeelt een globe¹², wiens superficie, ofte opperste papier, ick voor de buijtenste schibbe stelle, ende dat onder de bovenste superfitie, weder een andere schibbe leijt, ende dat het selvige vervolgens continueert, tot in het Centrum vande globe, het selvige presupponere¹³ ick dan, het eerste Kringhs-gewijse schibachtigh wesen, waer uijt dat het Cristalijn Humuer bestaet, het tweede kringhs-gewijse wesen, waer uijt dat ijder schibbe bestaet, come ick dus te sien, als bij Exempel, op de geseijde globe, sijn doorgaens¹⁴ dicht nevens den anderen¹⁵ linien getrocken, waer van de eerste door beijde de polen gaen, ende de andere linien daer nevens aen, even als off de superfitie vande globe, te samen was geset off gemaect, van sodanige cleijne deeltgens, als de linien op de globe soude connen getrocken werden, ende bevonden dat alle dese geseijde deeltgens bestonden uijt cristalijne clootgens

⁺Jck heb 3. à. 4. stuckjens, van dit cristalijn Humeur, aen naeldens van twee microscope gehecht, die ick onder andere¹⁶ microscope sal laten leggen, om het selvige aen eenige Heeren curiuse lieffhebbers te laten sien, dewijl ick niet genoch en acht, te seggen dat ick het sie, maer ick doe daer van mede seer gaerne communicatie aen andere, hoewel nu al te meermalen ondervonden hebbe, dat bij sommige daer mede haer particulier voordeel gedaen wert; D^or Swammerdam heeft nu laest binnen 14. dagen, mij wederom tweemael wesen besoecken, ende omme een Heer die bij hem was, heb ick hem seer veel laten sien, en daer ick voordesen met hem van gesproocken hadde, hebbe gemerckt, dat sijne speculatien¹⁷ daer

12 Ofschoon de lens bij alle lagere gewervelde dieren bolvormig, daarentegen bij de hoogere en bij den mensch, sterk afgeplat (lensvormig) is, pleegt men nog steeds bij de beschrijving gebruik te maken van de analogie met een globe. Men noemt dan het frontale (= aan de voorzijde evenwijdige) vlak door de grootste afmeting, het aequatorvlak. De lensvezels loopen in het algemeen (zie ook den brief van 14 April 1684, waar L. een afbeelding bijvoegde) van een punt van de voorvlakte naar een punt van de achtervlakte, dus min of meer als groote cirkels van den ‘bol’. Haar laagsgewijze aaneenvoeging veroorzaakt de laagsgewijze splijtbaarheid, die L. heeft waargenomen. [H.]

13 Presupponere ick - neem ik voor.

14 Doorgaens - overal.

15 Den anderen - elkaar.

+ Misbruik van L.'s mededeelzaamheid.

16 De techniek van het monteeren van het object was bij L.'s microscopen nog vrij gebrekkig. Vandaar dat voor ieder te demonstreeren voorwerp gewoonlijk een apart microscoop werd gebruikt. Zie ook aant. 5 bij den brief van 15 Aug. 1673. [H.]

17 Speculatien - onderzoekingen.

[p. 143]

but also, that every scale was composed again of circular parts, and that these circles run contrary to the first; like to a Globe⁷ made up of paper, to the uppermost paper of which may resemble the outermost scale or plate of this Crystallin substance; under which uppermost Superfice there lyes another scale, and so on continually unto the center of the globe: This I take to be like the first orbicular scale substance, of which the Crystallin humour is made up. The other round substance, of which each scale is composed, I see, as if upon the mention'd Globe there were drawn lines close by one another, the first thereof passing through both poles, and the others running along the sides thereof, just as if the superfice of the globe were compounded of such small parts as lines could be drawn upon a globe. And I found all these particles to consist of crystallin globuls.

⁺Two or three small pieces of this Crystallin body I have fixed to several pins of [two Microscopes, which I have put among other microscopes⁸, for showing them to curious Gentlemen]⁹ upon occasion; not being satisfied to see such things myself alone, but very willing to present others with the same view; although I have already found more than once, that some have made their particular advantage by it.

Dr. Swammerdam hath again within this fort-night visited me twice, accompanied with a Gentleman, to both which I have shew'd many of these Microscopical Observations, and of such others as I had formerly spoken to him about; perceiving that his speculations are busy upon this subject, and that probably he will discourse more largely of it than I have done hitherto.

7 Although the lens is globe-shaped only in the case of lower vertebrates, being in the case of higher vertebrates, especially of man, considerably flattened (lenticular), writers in their descriptions still employ analogy with a globe. The frontal (i.e. parallel to the front) plane through the largest dimension is then called the equator-plane. Generally speaking the fibres of the lens run from a point in the frontal plane to a point in the posterior plane, more or less like large circles of the globe. (See also the letter of April 14th 1684, to which L. added a figure.) The fact observed by L. that it is fissile in layers is explained by its layered formation. [H.]

+ Abuse of L's communicativeness.

8 The primitive construction of L's microscopes necessitated the use of a separate instrument for each object, owing to the difficulty of its being mounted. See also note 3 to the letter of Aug. 15th 1673. [H.]

9 The translator of the Phil. Trans. missed the point: he says: ‘my Microscopes, which I have laid by to shew them to the Curious’. [Sw.]

[p. 144]

ontrent nu loopen, ende dat aparent¹⁸, daer van meerder sal comen te seggen, als ick tot noch toe gedaen hebbe; ende off wel ick liberael ben int mede delen, van mijne observatien, soo bevinde ick daeghlijckx meer, en meer, dat eenige haer daer ontrent teenemael binnen houden¹⁹, en niet alleen aen mij egene²⁰ communicatie en doen, van hare consideratien²¹, maer selffs daer ontrent, mijne abuijsen ontsien²² aentewijsen, waer ontrent mij onlanghs, een seer aenstotelijcke bejeginge is ontmoet²³, ick hadde aen eenige getoont de tendo van een muskel, die ick niet beter wist, (als tenemael ontkundich inde ontleet kunst) off het selvige was een senuwe, ende dat tusschen een tendo van een muskel, en een senuwe, geen onderscheijt en was, waer van mij nu de H^r D^or ordinair Annato²⁴: Schravesande, Raat deser Stadt nader onderrecht heeft; doch dit sij ter.²⁵ perentese, ende dat in confidentie.

⁺Waer op nu wederom comende tot de materie, alwaer het hier voren gelaten is, hebbe geobserveert, dat inde glasachtige vochticheijt²⁶, wat dieper in het Oogh waren veel meerder clootgens, dan in het water dat ick boven uijt het oogh nam.

18 Aparent - Waarschijnlijk. Na ‘dat’ denke men ‘hij’ (= Dr. Swammerdam). [M.]

19 Dat eenige haer daer ontrent teenemael binnen houden - dat sommige menschen dienaangaande (over hun observaties) volkomen het stilzwijgen bewaren. [M.]

20 Egene - Waarschijnlijk schrijffout voor ‘negene’ of ‘engene’ (= geen). [M.]

21 Consideratien - waarnemingen.

22 Ontsien - nalaten.

23 Een seer aenstotelijcke bejeginge is ontmoet - een zeer onaangename geschiedenis is overkomen. [M.]

24 Ordinaire geneesheeren - gediplomeerde medici, in tegenstelling met kwakzalvers. Annato - afkorting voor ‘anatomicus’. Cornelis 's-Gravesande gaf als ‘dokter anatomicus’ onderwijs in de ontleed- en heelkunde te Delft. (Beschrijving der Stadt Delft, bij Reinier Boitet. (1729) blz. 528.) [M.]

25 Ter. - Vermoedelijk voor ‘inter’. [W-l.]

+ Vervolg van het onderzoek van den oogbol.

26 Glasachtige vochticheijt - het z.g. glaslichaam, corpus vitreum, dat de holte van het oog achter de lens opvult. In dit glaslichaam vindt men regelmatig eenige, meestal vezelvormige deelen, ook wel enkele cellen. Deze zwevende lichaampjes kunnen tijdens het leven bij vermoeidheid zichtbaar worden als z.g. ‘mouches volantes’. Het is echter niet onmogelijk, dat ook hier weer de door L. waargenomen ‘clootgens’ vermeerderd zijn door afsterving van de omgevende weefsels. [H.]

[p. 145]

[Though I liberally communicate my observations, I daily experience more and more that some are altogether incommunicative as regards their considerations, nay, do not scruple to point out my mistakes. In this respect I lately experienced a very painful treatment. I had shown to some persons the tendon of a muscle which I took for a nerve (not being versed in anatomy), as I did not know that there is a difference between the tendon of a muscle and a nerve. Mr. Schravesande, Ordinary Doctor of Anatomy¹⁰, Councillor of this town, has now instructed me in this matter. But let this be confidential and in parentheses!]

⁺To proceed; having view'd the Vitreous humour¹¹, lying deeper in the Eye, I saw many more globuls than in the Aqueous which I took out from the top of the Eye.

10 Cornelis 's-Gravesande taught anatomy and surgery at Delft. A doctor ordinarius was a qualified physician as distinguished from a quack. [M.]

+ Examination of the eye-ball continued.

11 Vitreous humour. The so-called vitreous humour, corpus vitreum, fills the chamber behind the lens. In this vitreous humour we regularly discover a number of particles, mostly fibrous, and also cells now and then. These floating bodies will become visible in case of fatigue, the so-called ‘mouches volantes’. It is quite possible that here too the ‘globuls’ observed by L. were increased in number by the decay of surrounding fibres. [H.]

[p. 146]

⁺Het doorluchtich²⁷ Hoornvlies, dat voor het gesicht comt, heb ick na dat ick het selve eenige dagen hadde laten drogen, geobserveert, ende bevonden te bestaen, uijt cristalijne clootgens, ende het selve vlies in sijn dickte trachtende te separeren, soo waren de clootgens, soo vast te samen, en aen een gevoecht, dat het selvige scheen te bestaen, uijt veelderleij door malcander lopende senuachtige deeltgens²⁸, ende hoe naeuwkeurich ick oock getracht hebbe, eenige schib-achtige delen te observeren, en heb ick het selve voor alsnoch, niet connen machtich machtich (!) werden, maer remarqueerde daer wel inne alleenlijck de striemen vande scharen van een eerst²⁹ geslepen scheermes, en echter³⁰ scheen dit vlies vochtich sijnde, sich te sullen laten separeren.

⁺Ick heb voordesen aen UEd: geschreven³¹, dat ick tot die tijt hadde geobserveert dat alle doorschijnende, op malcander leggende deeltgens, sich in ons oogh wit vertoonen, soo doet oock het hier vooren verhaelde cristalijne Humeur, als het hart gedroocht is, ende dan onstucken geslagen; maer vochtich sijnde, dat het dan niet wit is, daer van en kan ick mij geen andere reden te binnen brengen, onder verbeteringe als dese, namentlijck, dat de clootgens waer uijt dat het lichaem bestaet; nevens en op malcander leggen, in seer geschickte ordre³², ende dat het licht lijnrecht daer door kan gaen³³.

+ Hoornvlies.

27 Doorluchtig - doorzichtig. Zie ook aant. 15 bij den brief van 1 Juni 1674.

28 De ‘senuachtige deeltgens’ zijn de collagene vezels.
L. beschrijft hier voor het eerst de substantia propria van het hoornvlies, dat bestaat uit dichte lagen van bindweefselvezels; ofschoon deze lagen niet geheel van elkaar onafhankelijk zijn, is toch de versche cornea gemakkelijk splijtbaar. Dat deze splijting L. niet gelukte bij het gedroogde hoornvlies, is begrijpelijk, als men bedenkt, dat bindweefselstructuren bij indrogen zeer hard worden en vast aaneen kleven. Des te opvallender is het, dat L. toch reeds het grondprincipe van den bouw van het hoornvlies heeft begrepen. De splijting van de cornea is L. later wel gelukt, blijkens zijn brief van 14 April 1684. Evenwel heeft hij toen de bundels bindweefselvezels verward met bloedvaten. [B. en H.]

29 Eerst - pas.

30 En echter - maar toch.

+ Doorzichtigheid van de lens.

31 Zie den brief van 24 April 1674.

32 Geschickte ordre - regelmatige rangschikking.

33 Een veronderstelling die de waarheid zeer nabijkomt: de ‘lensvezels’ liggen keurig aaneengesloten in ‘seer geschickte ordre’. Door het woord ‘lijnrecht’ duidt L. aan, dat er binnen de lens geen diffuse reflectie is. Voor L.'s ideeën omtrent het licht zie ook den brief van 1 Juni 1674. [H.]

[p. 147]

⁺The transparent Cornea, after I had let it dry for several days, I view'd also, and found it likewise to consist of crystallin globuls; and endeavouring to severe the said tunicle in its thickness, I found the globuls thereof united so close and compact, that the same seem'd to consist of manyfold sinewy particles, crossing one another¹²: And how curiously soever I have hitherto endeavour'd to view some of the Scaly parts, yet I have not yet satisfied my self therein; I observ'd only some streaks resembling the scars of a newly whetted rasor. Mean time it seem'd, that this membrane would suffer separation when 'tis moist.

⁺I formerly wrote to you¹³, that till then I had observ'd, that all transparent and such particles, as lye upon one another, appear'd to our Eye white: The same I observe in the above-mention'd Crystallin liquor when dryed hard and then beaten to pieces: But when 'tis moist, 'tis then not white. [I can only account for this, under correction, by assuming that the globules composing this body, are neatly arranged side by side and one above the other and that the light can pass through it straight]¹⁴.

+ The cornea.

12 This is L's first description of the substantia propria of the cornea, which consists of thick layers of the fibres of connective tissue. Although these layers are not altogether self-contained, the fresh cornea can be easily cleft. We can readily understand that L. did not succeed in cleaving a dried cornea if we bear in mind that connective tissue becomes very hard on being dried, and that the fibres stick together; the more we are struck by the fact that L. saw the principle on which the structure of the cornea is based. Afterwards L. succeeded in cleaving the cornea, as appears from his letter of April 14th 1684. However, he then confused the bundles of connective-tissue fibres with bloodvessels. [B.; H.]

+ Transparency of the lens.

13 See letter of April 24th 1674.

14 A very ingenious supposition indeed, which approaches the truth in so far as the fibres of the lens are actually ‘neatly arranged’. By ‘straight’ L. indicates that there is no diffuse reflection inside the lens. For L's opinions concerning the light cf. the letter of June 1st 1674. [H.]

[p. 148]

⁺Op het tweede vlies³⁴ van het Oogh vertoonden haer verscheijde seer schoone schitterende coulueren, en tselve vlies, was inder daet swart en bestont uijt clootgens, en als ick de clootgens seer enckel mijn selven vertoonde, waren de clootgens van couleur doncker muskes, en als ick de vinger over dit couleurde vlies streeck, ende het vliesje droogh sijnde waren de couleuren wegh, ende het vliesje was swart.

⁺Het derde vlies³⁵ dat de gront³⁶ van het tweede vlies bedeckte, was boven maten dun en teder, en tselve observerende, bevonde het mede te bestaen uijt same gevoeghde clootgens.

Ick heb dese mijne observatien ontrent het oogh, aende H^r D^or Annato: Schravesande alhier gecommuniceert, ende den selven⁺ het cristalijn Humeur laten sien³⁷, welcke Heere mij seijde, datter van outs her onder de geleerden een verschil³⁸ is geweest, over de gesicht senuwe, en dat eenige seijden een hollicheijt, inde selve

+ Vaatvlies of chorioidea.

34 Met dit ‘tweede vlies’ is bedoeld het adervlies (tunica chorioidea) van het oog (zie Geerard Blasius Ontleeding des menschelijken lichaems. (1675) blz. 104) dat in het algemeen zwart is door rijkelijk pigment; o.a. bij het rund vertoont het adervlies op den achtergrond van het oog schitterende kleuren, doordat het licht onder interferentie wordt teruggekaatst op in het oppervlak aanwezige kristalletjes (tapetum). Het best bekend is dit verschijnsel bij de oogen van roofdieren (kat, hond), welke in het donker fel opglanzen. De interferentiekleuren van de chorioidea verdwijnen, zooals L. ook opmerkt, bij het opdrogen van het vlies, dat dan zwart wordt. [H.]

+ Netvlies of retina.

35 Het derde vlies is het netvlies (retina), dat den binnenkant van het vaatvlies bedekt. Het is opgebouwd uit zenuwcellen en zenuwvezels. Deze laatste vormen de voortzetting van de vezels der gezichtszenuw. [H.]

36 Gront - achtergrond.

+ Over de holte in de gezichtszenuw.

37 Hier begint het door Leeuwenhoeck geschreven fragment, waarboven staat: ‘Extract. d'H^r Oldenburgh Delff in Hollant den 7^e 7mb^r 1674,’ en dat als volgt aanvangt: ‘Mijn Heer etc. D'H^r Schravensande Anatomicus Ordinair tegens mij seggende datter van Outs Her’, enz. [M.]

38 Verschil - meeningsverschil.

[p. 149]

⁺In the second Tunicle¹⁵ of the Eye, there appear'd divers very fine glittering colours, and it was black, and consisted also of globuls, and viewing the single globuls, I found them dark; and passing my finger over this colour'd membrane, and the same being grown dry, the colours were gone, and the membrane was darker.

⁺The third Tunicle¹⁶ [covering the inside of the second], was exceeding thin and tender, and having viewed it, I found it also to consist of globuls united.

⁺I communicated these Observations to [Schravesande, Doctor Anatomiae]¹⁷, and shew'd him the Crystallin humor¹⁸; and he [mentioned that from ancient times there has been a dissension among the learned about the optic nerve and]¹⁹ that some Anatomists affirm'd the Optic Nerve to be hollow, and that themselves had seen that hollowness, through which they would

+ The choroid coat.

15 It is evident from the description that the choroid coat is meant (cf. Geerard Blasius, Ontleeding des menschelijken lichaems. Amsterdam, 1775; p. 104). Generally it is black owing to much pigmentary matter; in bovines for instance, the venous plexus shows brilliant colours in the background of the eye, owing to the light being reverberated under interference on minute crystals on the surface (tapetum). This phenomenon is best known in the eyes of carnivora (cat, dog), whose eyes flash in the dark. The interference colours of the choroid coat disappear on the membrane drying up, which then becomes black. [H.]

+ The retina.

16 The third tunicle is the retina covering the inside of the choroid. It is composed of nerve cells and nerve fibres. These latter are a continuation of the fibres of the optic nerve. [H.]

+ The cavity in the optic nerve.

17 Phil. Trans.: ‘Doctor Schravesande’.

18 Here begins the autograph fragment headed: ‘Extract. To Mr. Oldenburg, Delft in Holland, 7 Sept. 1674’, and opening as follows: ‘Sir etc. Mr. Schravesande, Ordinary Anatomist observing to me that from an early date’, etc. [M.]

19 Phil. Trans.: ‘mentioning’. [Sw.]

[p. 150]

gesien te hebben, ende dat door deselve hollicheijt de animale geesten³⁹, die de gedaente van het gene int gesicht vertoont wert⁴⁰, overvoert tot de Herssenen⁴¹, in consideratie van het welcke⁴² stelde ick bij mij selven vast, soo het mogelijck waer, dat een holte inde gesicht senuwe gesien ware, dat deselve holte soo groot soude moeten sijn, dat ick die mede⁴³ seer klaer soude connen waernemen, eerstelijck om dat de holte, redelijck groot soude moeten wesen, omme de langhte vande senuwe, ende ten anderen, dat het lichaem dat dese holte soude maken, seer Hoornachtich, ofte van een stijff lichaem⁴⁴ soude moeten sijn, ofte dat het anders, van de om leggende deeltgens, soude werden toegedruckt.

⁺Omme waer omtrent mij te voldoen, hebbe ick drie gesicht senuwe van een Koebeest, seer naeuwkuerich geobserveert, en hebbe daer inne geen hollicheijt gevonden, maer geremarqueert, deselve te bestaen uijt veel draat achtige deeltgens, van seer

39 De klassieke physiologie onderscheidt drie differentiaties van den levensgeest n.l. den spiritus naturalis, op te vatten als het onbewuste leven, den spiritus vitalis of sensitivus, op te vatten als een leven, dat gevoel en beweging vertoont en den spiritus animalis, een bewust levensbeginsel. De planten zijn alleen in het bezit van het eerste, de dieren onderscheiden zich door het tweede, de mensch onderscheidt zich door het derde, waarbij echter dient te worden aangenomen, dat bij dieren zoowel de spiritus vitalis als naturalis aanwezig is, bij den mensch alle drie de vormen voorkomen.
De spiritus naturalis vormt zich bij den mensch in de lever en verspreidt zich door middel van de aderen door het geheele lichaam; de spiritus vitalis vormt zich in het hart en volgt den weg der slagaderen; voor den spiritus animalis, uit het fijnste en substielste deel van het bloed gevormd, dienen de zenuwen ter verspreiding.
De oude theorie die de zenuwen beschouwt als holle buizen, waardoor de spiritus animales door het geheele lichaam circuleeren, werd o.a. nog verdedigd door Vesling (1598-1649), hoogleeraar in de anatomie te Padua. Na de ontdekking der lymphe meenden sommigen, dat een dergelijke vloeistof door de hersenen in de holle zenuwen werd afgescheiden. De anatomische aanleiding tot het opmerken van een holte in de gezichtszenuw was de arteria centralis retinae, die als het kanaal werd beschouwd, waardoor de spiritus visorius, de gezichtsindruk, welke een materieel karakter draagt, naar de hersenen werd vervoerd en daar bewust werd. Berengarius a Carpi en Vesalius echter verklaarden, nooit een holte te hebben gezien, terwijl Puteus volhield, deze bij het rund te kunnen aantoonen. Waarschijnlijk is dit het ‘verschil’ waar L. op doelt. [v.A.]

40 In het fragment is ‘wert’ weggelaten.

41 Zie den brief van 4 December 1674.

42 In consideratie van het welcke - dit overdenkende, naar aanleiding hiervan.

43 Fragment: oock mede.

44 Stijff lichaem - harde, stevige substantie.

+ Onderzoek gezichtszenuw.

[p. 151]

have the Animal spirits²⁰, that convey the visible species, represented in the eye, pass into the Brain²¹; I thereupon concluded with my self, that, if there were such a cavity visible in that Nerve, that it might also be seen by me, [first, since the cavity must be pretty big on account of the length of the nerve, and secondly that the body forming this cavity must be very horny or stiff]²², or else the circumjacent parts would press it together.

⁺And in order to this discovery, I sollicitously view'd three Optic Nerves of Cows; but I could find no hollowness in them; I only took notice, that they were made up of many filamentous particles,

20 Classic physiology distinguishes three differentiations of the vital spirit, viz. the spiritus naturalis, which we must understand as unconscious life; the spiritus vitalis or sensitivus, which we must understand as a life displaying feeling and motion; and the spiritus animalis, which is a conscious life. Plants possess only the first, animals are distinguished by the second, and man is characterized by the third: however, we must assume that animals have both the spiritus vitalis and naturalis, and that man possesses all three. In human beings the spiritus naturalis is formed in the liver and spreads through the whole body by means of the veins; the spiritus vitalis is formed in the heart and finds its way through the arteries; the spiritus animalis, formed from the most delicate and subtle part of the blood is spread by the nerves. The old theory which regards nerves as hollow tubes through which the spiritus animales circulate, permeating the whole body, was still defended, for instance by Vesling (1598-1649), professor of anatomy at Padua. After the lymph had been discovered, some thought that a similar fluid was secreted by the brain into the hollow nerves. Anatomically the cause of observing a cavity in the optic nerve must have been the arteria centralis retinae, which was considered to be the canal through which the spiritus visorius carries the visional impression, material in character, to the brain. Berengario a Carpi and Vesalius, however, declared that they had never seen a cavity, while Puteus maintained that he could demonstrate it in a cow. Probably this is the ‘dissension’ to which L. refers. [v.A.]

21 See letter of December 4th 1674.

22 Phil. Trans.: ‘especially since, if it be so, it must be pretty bigg, and the body of it pretty stiff’. [Sw.]

+ The optic nerve

[p. 152]

sachte substantie, als off deselve maer te samen waren gevoeght vande Harssenen⁴⁵, want de draatgens waren seer sacht⁴⁶ en onstarck, en bestaende uijt same gevoeghde clootgens, en dese draatgens waren weder omwonden, met deeltgens, bestaende uijt doorschijnender clootgens⁴⁷, ende ick en kan het wesen van dese senuwe, mij niet nader voorbeelden, als bij een Zee strant, daer een plas is, daer ontrent een halff, off een voet, diep, stilstaende water op staet, dat alleen door een weijnich wint kabbelt, en kleijne golffjens maeckt, na dat dit water verlopen is, sal de gront het golffachtich wesen (dat de Superfitie van het water hadde) behouden, dese puttgens vande gront stel ick voor de draatgens, die inde Senuwe sijn, ende de verheveltheden, rontom de puttgens, stel ick voor de plaets inde senuwe, die met deeltgens bestaende uijt doorschijnender clootgens, sijn versien, en waer in de draatgens als ingewonden leggen, en seer na aent oogh loopt door de senuwe, een wesen⁴⁸, aders gewijs, van swartachtige clootgens⁴⁹.

45 L. beschrijft hier de merghoudende zenuwvezels, die den nervus opticus samenstellen, en hij vergelijkt reeds deze vezels met de substantie van de hersenen. Het netvlies van het oog en de gezichtszenuw zijn inderdaad blijkens de ontwikkeling, een gedeelte van de hersenen. [H.]
In 1739 werd de nauwe samenhang van de oogen met de hersenen zeer beslist verdedigd door Claude Nicolas le Cat. Reeds in 1619 had Scheiner in zijn Fundamentum opticum de retina als het orgaan genoemd, waar de lichtperceptie plaats vindt, in tegenstelling met de klassieke theorieën, die meenden dat dit in de lens of het glasvocht geschiedde. Uit Mariotte's Lettre à Mr. Pecquet (Oeuvres de Mariotte, Leiden 1717) blijkt dat Pecquet de retina als de directe voortzetting van de uit de hersenen ontspringende oogzenuw beschouwt. [v.A.]
⁺De hier volgende vergelijking met een zeestrand is niet onaardig: in een dwarsdoorsnede van een zenuw ziet men veelvormige veldjes van bundels doorgesneden zenuwvezels, gescheiden door tusschenschotten van bindweefsel; doordat de zenuwsubstantie wat in de diepte zakt, ontstaat een hobbelig oppervlak. [H.]

+ afb. 17 a en b.

46 Fragment: waren sacht.

47 Misschien bedoelt L. hiermee de fijne, vezelachtige steunsubstantie. [H.]

48 Een wesen - iets.

49 Dicht bij het oog vertoont de zenuw aan de onderzijde een licht gootvormige inzakking van het oppervlak, waarin in de diepte een bloedvat loopt en waarin vlak bij den oogbol wat pigment van uit het adervlies zich uitbreidt en dit gootje zwart kleurt. [H.]

[p. 153]

of a very soft substance, as if they only consisted of the corpuscles of the Brain joined together²³, the threds were so very soft and loose²⁴: They were composed of conjoined globuls, and wound about again with particles consisting of other transparent globuls²⁵. [I cannot better represent the nature of these nerves than by comparing them to a pool on the sea-shore with about half a foot or a foot of stagnant water in it, rippled by a light wind, which forms wavelets on its surface. When the water runs out, the bottom will retain the wavy character of the surface of the water. These slight furrows in the soil I take to be the threads in the nerve, and the ridges round the furrows represent the parts of the nerve provided with particles consisting of transparent globules, in which the threads lie entwined. Quite close to the eye there runs through the nerve a vein-like matter of blackish globules²⁶. Seeing this nerve,

23 L. here describes the medullary fibres of the optic nerve, which he compares with the cerebral matter. As a matter of fact the retina and the optic nerve are part of the brain, as is proved by their development. [H.]
In 1739 the close connexion between the eyes and the brain was defended peremptorily by Cl. N. le Cat. As early as 1619 Scheiner (Fundamentum opticum) had called the retina the organ where the perception of light takes place, in opposition to the classical theories, according to which this happens in the lens or in the vitreous humour. It is evident from Mariotte's letter to Mr. Pecquet (Oeuvres de Mariotte, Leiden 1717) that Pecquet considers the retina to be the direct continuation of the optic nerve that takes its origin in the brain. [v.A.]
⁺The comparison with a beach is rather good; in a transverse section of a nerve multiform shreds are visible of the severed bundles of nervous fibres, separated by septa of connective tissue. Because the nervous matter subsides slightly there is an uneven surface. [H.]

+ ills. 17 a and b.

24 Fragment: were soft.

25 Perhaps L. means the subtle sustentacular tissue. [H.]

26 Near the eye the nerve has on its lower side a depression slightly like a gutter in form, at the bottom of which there is a blood-vessel; quite close to the eye some pigment spreads into it from the choroid and gives it a black colour. [H.]

[p. 154]

Dese Senuwe dus siende, heb ick gedachten gehadt, off deselve alleenlijck geschapen was, omme het oogh continuelijcken nieuw voetsel uijt de Harssenen toe te senden⁵⁰.

Dese mijne observatien weder communicerende aende gemelte Heere Schravesande heeft den selven mij geanimeert; omme in consideratie van⁵¹ het voor S^e verschil, mijne speculatien nader te laten gaen, over de senuwen, waer op dan genomen hebbe, de⁺ senuwe van het wijt verspreijde seste paer, ontrent de longe pijp⁵² afgesneden, van een Koebeest, ende deselve bevonden te bestaen, uijt seer weijnige draatachtige deeltgens, bestaende uijt 't same gevoeghde clootgens, welcke draatachtige deeltgens seer starck sijn, en in geen delen van starckte te vergelijcken, bij de draatgens vande gesicht senuwe, ende lagen als omwonden, in een materie bestaende uijt doorschijnender clootgens als daer de draatgens, uijt waren bestaende, vorders was de senuwe van binnen, op t merendeel vervult met clootgens, die wel duijsent mael grooter waren, als de clootgens, waer uijt dat de senuwige delen bestonden, dewelcke ick voor geen andere delen en kan oordelen als voor Vett: ende tusschen dit vet, ende de senuwige draatgens, heb ick somtijts,⁺ int eerst eenige hollicheden gesien, welcke hollicheden, ick was oordelende, off wel door het mes mochten veroorsaeckt sijn; Ick heb naeuw kuerich dit nader ondersocht, en bevonden niet alleen, eene hollicheijt, maer hoe menichmael ick de senuwe onstucken snede, bleeff echter de hollicheijt inde Senuwe continueren, en bevonde op eenige plaetsen, niet alleen eene hollicheijt, maar twee à. drie hollicheden bij een, ende daer de hollicheijt inde senuwe wat groot was, daer was deselve als met vliesjens beseth⁵³, even

50 In zeker opzicht is deze hypothese van L. omtrent de functie van de gezichtszenuw, berustend op de oude voorstelling van de spiritus animales, welke van de hersenen uit via de holle zenuwen door het lichaam zouden worden gevoerd, geen vooruitgang, vergeleken bij de gangbare meening van dien tijd. (Zie echter den brief van 14 April 1684.) [H.]

51 In consideratie van - naar aanleiding van.

+ Onderzoek van den nervus vagus.

52 Het ‘wijt verspreijde seste paer’ is de nervus vagus, die zich uitbreidt van af het verlengde merg tot in borst- en buikholte. (Longe pijp - luchtpijp, trachea.) De tijdgenooten van L. kenden in het geheel 8 hersenzenuwen n.l. 1 en 2 ‘Gesichtssenuwen, Oog-beweegende senuwen’, 3 en 4 ‘de Smaeck-senuwen’, 5, 6, 7 en 8 ‘de Gehoor-spieren, het Dwaelende paer, de Beweegh-senuwen van de Tonge en de Reuck-senuwen’. (Geerard Blasius Ontleeding des Menschelijken lichaems (1675) blz. 89 e.v.) Wij tellen 12 hersenzenuwen, waarvan de vagus de 10de is. [H.]

+ Nog eens de holte in de zenuwen.

53 Wanneer men een zenuw uitpluist, komen er uit de mantels of scheeden, die de afzonderlijke zenuwdraadjes omgeven, een groot aantal vetdruppeltjes vrij (myeline). De zenuwvezels loopen in bundels samen, van elkaar gescheiden en omgeven door bindweefselvliezen. [H.]

[p. 155]

the thought struck me that it might be created exclusively to send fresh food to the eye from the brain, without interruption²⁷.]

These observations I likewise imparted to the lately named Doctor, who thereupon encouraged me to proceed to others; which⁺ made me to attempt a view of the sixt pair of Nerves²⁸, cutting it off about the pipe in the Lung²⁹ of a Cow, and finding it to consist of a very few filamentous particles, composed of globuls joined together, which threddy parts are very strong, (to which those of the Optic Nerve, as to strength, are not at all to be compared,) and they lay as wound about with a matter made up of pellucid globuls, of which the small threds were composed. Further, that Nerve within was for the greatest part filled with globuls [a thousand times]³⁰ bigger than those, of which the Nervous parts were made up; which filling globuls I can judge to be⁺ nothing else but Fatt. And betwixt this Fatt and the Nervous filaments I at first saw now and then some hollowness, which I esteem'd might have been caused by the knife. This I did with much sollicitude further inquire into; whereupon I found not only one hollowness, but as often as I cut the Nerve asunder, the hollowness still continued therein, and I found in some places not only one cavity, but two or three cavities at once; and where the cavity of the nerve was any thing bigg, it was lined about with filmes³¹, as if [meant, in that place]³² to keep open those

27 This hypothesis of L. was based on the old idea that the spiritus animales were carried from the brain through the body by way of the hollow nerves, but in some respects it is not an advance, compared with the current opinion of his day (cf. however, the letter of April 14th 1684). [H.]

+ Nervus vagus.

28 The translator of the Phil. Trans. adds: ‘(call'd par vagum)’. [Sw.]
The nervus vagus is meant. It spreads from the medulla oblongata to the pectoral and abdominal cavities. L's contemporaries knew altogether eight cerebral nerves, viz.: 1 and 2 ‘optic nerves, motor nerves of the eye’, 3 and 4 ‘the gustatory nerves’, 5, 6, 7 and 8 ‘the auditory nerves, the vagi (par vagum), the motor nerves of the tongue and the olfactory nerves’ (G. Blasius, Ontleeding des menschelijken lichaems. Amsterdam 1675; pp. 89 ff.). We recognize twelve nerves of which the vagus is the tenth. [H.]

29 The trachea. [H.]

30 Phil. Trans.: ‘far’. [Sw.]

+ Once more the cavity in the optic nerve.

31 When one picks a nerve, a great number of fatty drops are detached from the sheath of the nerve fibres (myelin). The nerve fibres are bound together into bundles, separated, and surrounded by connective tissue. [H.]

32 Phil. Trans.: ‘they had been purposely contrived there’. In the fragment the words ‘to keep open those cavitys and to keep them’ are omitted; what remains would only mean: ‘as if they had been purposely contrived there for compressing the surrounding parts’. [Sw.]

[p. 156]

als off die daer gedestineert waren, omme de hollicheden open te houden; ende te bewaren⁵⁴, voor de toedruckinge vande om leggende partijen⁵⁵.

Dese Hollicheijt inde senuwe, was oock versien met een rock⁵⁶, als off het een groote aire (naer advenant⁵⁷ de senuwe) hadde geweest: jnde selve senuwe, heb ick oock verscheijde seer kleijne airtgens sien doorloopen. Dese senuwe scheen oock weijnich starckte te hebben, ende niet geconditioneert, om starcke beweginge te doen⁵⁸, alsoo deselve remarqueerde dat behalven sijn rock, maer op eenige plaetsen⁵⁹ was versien, met twee à. drie dratgens, ende vorders was die vervult met Vet, ende de hier vooren gementioneerde hollicheijt.

Eenige van dese deeltgens vande senuwe, heb ick mede voor microscope gestelt; omme deselve ondervindingen⁶⁰, aen anderen te connen mede deijlen⁶¹.

⁺Omme de deeltgens van het Sout te observeren, soo veel jmmers⁶² voor als noch in mijn vermogen is, hebbe ick verscheijde malen, eenich Sout genomen, ende dat op de rant van een tinne schotel geleijt, ende alsoo tselve in mijn Kelder laten smelten, sodanige peeckel heb ick inde warme lucht, off door het Vuijer, weder in Sout laten veranderen, ende daer op bevonden, dat eenige Sout deeltgens bestonden uijt clootgens, andere uijt conos⁶³ gewijse deeltgens, van t same gevoeghde clootgens; als mede conos gewijse

54 In het fragment is de tusschenzin ‘om de hollicheden...... te bewaren’ weggelaten.

55 Partijen - deelen.

56 Rock - vlies.

57 Naer advenant - in verhouding tot.

58 Deze opmerking en wat volgt, schijnt door L. bedoeld als een weerlegging van zijn eigen vergissing (zie begin van dezen brief) en om uitdrukkelijk verwarring van een zenuw met een tendo (pees) uit te sluiten. (Zie boven blz. 144.) [H.]

59 Alsoo deselve remarqueerde dat behalven sijn rock, maer op eenige plaatsen... - aangezien ik waarnam, dat, behalve het omgevend vlies, de zenuw slechts op enkele plaatsen...... [M.]

60 Ondervindingen - bevindingen, uitkomsten van onderzoek.

61 Hier eindigt het fragment. [M.]

+ Keukenzout.

62 Jmmers - althans.

63 Conos (voor ‘conus’) - kegel.

[p. 157]

cavitys, and to keep them from being compressed by the surrounding parts. This cavity in the Nerve was also furnisht with a Tunicle, as if it had been a great Artery (in proportion to the Nerve.) In the same Nerve I also saw several little [veins]³³ running through. But as to its strength, that was but very slender, not fit for any strong motion³⁴, forasmuch as I observ'd, that, besides the Tunicle, it was [only in some places provided]³⁵ with two or three threds; and it was moreover filled with fatt, and had the before-mention'd hollowness.

[I have also put some of these parts of the nerve before my microscope in order to enable others to participate in these experiences.]³⁶

⁺To pass on to other objects; I have observed somewhat about Salt, of which I took a little and put it on the brim of a Tin dish, and so let it melt in my celler, and having exposed that Brim to the hot Air, or the Fire, I had it turn'd into Salt again; and then found, that some of those Saline parts consisted of globuls, others of [conical particles, aggregations of connected globules; some

33 Phil. Trans.: ‘Arteries’. [Sw.]

34 This remark and what follows is apparently meant to refute his own mistake (see opening part of this letter) and to exclude explicitly any confusion between a nerve and a tendon (see p. 145). [H.]

35 Phil. Trans.: ‘in some places provided only’. [Sw.]

36 The fragment ends here. [M.]

+ Common salt.

[p. 158]

gladde⁶⁴ deeltgens, andere waren piramidaels gewijse gladde deeltgens, als oock mede volmaeckte gladde vierkantgens⁶⁵, ende langh werpige viercantgens, in welcke beijde viercantgens ick weder eenige kleijne vierkantige figuertgens sach.

⁺Ontrent ses jaer geleden uijt curiusiteit in Engelant sijnde, ende tot Gravesant, Rochester, etc. siende de groote Krijtbergen, ende Krijtachtige landen⁶⁶, heeft mij te meermalen, daer aen doen gedencken, ende hebbe te gelijck oock getracht, de delen van het Krijt te penetreren⁶⁷, eijntelijck hebbe geobserveert, dat het Krijt bestaet, uijt seer kleijne doorschijnende clootgens, ende dese doorschijnende deeltgens, op malcanderen leggende, is mijns bedunckens alsnoch⁶⁸, de reden dat het krijt wit is⁶⁹,

64 L. doelt hier op de effen zijvlakken der kristalnaalden. Uit het feit, dat hij meedeelt, dat zijn keukenzout in den kelder ‘vervloeit’, blijkt duidelijk dat hij een magnesium-chloride-houdend zout (hygroscopisch) gebezigd heeft. Waarschijnlijk, - aantasting van het tin van den schotel door het zoutmengsel uitsluitend - zijn de door hem als pyramiden en als in kegelvormige aggregaten kritalliseerende stoffen, aan deze onzuiverheden toe te schrijven; keukenzout kristalliseert nooit in zulke vormen. (Verontreinigingen kunnen hier ook Na₂SO₄,1OH₂O (monoklien) en MgSO₄,1H₃O (kieseriet; monoklien) zijn. Ook MgSO₄,4H₂O is monoklien; al deze zouten kristalliseeren in prismatische kristallen, die bij scheef-afsnijdende eindvlakken een gerekt-pyramidaal aanzien kunnen hebben.) De door L. beschreven vierkanten en rechthoeken met vierkantjes in het midden, zijn waarschijnlijk keukenzoutkristallen. Deze kristalliseeren in kuben of in, uit kleine kuben opgebouwde, holle octaëders, die in doorsnee evenzeer vierkanten zijn. [J.]

65 Volmaeckte gladde vierkantgens - lees: gladde volmaeckte (= volkomen, zuivere) vierkantgens. [M.]

+ Krijt.

66 Landen - aarde.

67 De beteekenis van dezen zin is: ‘Nadat ik ongeveer 6 jaar geleden voor mijn plezier in Engeland was en te Gravesend, enz. het krijt heb gezien, heb ik (later) meermalen daaraan gedacht en dan tevens geprobeerd, de deelen van het krijt te onderzoeken. Tenslotte heb ik gezien, dat......’ enz. [M.]
Dobell (Antony van Leeuwenhoek and his ‘little Animals’ (1932) blz. 51) meent uit deze passage te kunnen besluiten, dat L. reeds in 1668 microscopiseerde met zelf gemaakte microscopen. Hiertegen is op te merken, dat L. niet schrijft, dat hij toen direct het krijt onderzocht, maar dat hij meermalen aan zijn bezoek gedacht heeft, zoodat hij het krijt ook later heeft kunnen onderzoeken, evenals de ‘Engelsche aarde’. Vgl. A. Schierbeek, Neues aus dem Leben Leeuwenhoeks. (VI. Congr. Intern. Hist. Méd. 1927. blz. 82) en A. Schierbeek, Leven en werken van Antony van Leeuwenhoek. (Ned. Tschr. v. Geneesk. 1932. blz. 211.) [S.]

68 Alsnoch - (ook) nu nog.

69 Zie den brief van 1 Juni 1674.

[p. 159]

of conically arranged smooth particles³⁷; others were pyramidal, smooth particles, and also perfect, smooth squares or quadrangularly prolonged squares; in both kinds I saw again some small square figures.]³⁸

⁺[About six years ago, being in England (which I was eager to see) and beholding the chalk cliffs and chalky lands at Gravesend, Rochester, etc.) I often reflected on these and tried to discover the component parts of this chalk³⁹. At last I found that it consists of very small transparent globules. As these transparent globules cover each other, I consider this to be the reason of the white colour of chalk⁴⁰.]

37 From the fact that L's common salt deliquesced in his cellar, it is evident that he used a salt containing magnesium-chloride (hygroscopic). Excluding corrosion of the pewter of the dish by the salty mixture, the substances described by him as pyramids and as crystallizing in conical aggregates, must be such impurities. Common salt never crystallizes in such shapes (in this case the impurities may be Na₂SO₄,1OH₂O (monoclinic) and MgSO₄,1H₃O (kieserite; monoclinic), MgSO₄,4H₂O is also monoclinic. All of these salts crystallize in prismatic crystals, having an elongated pyramidal aspect with an obliquely truncating terminal face. The squares and rectangles showing squares in their centres probably are crystals of common salt. These crytallize in cubes or in hollow octahedra, built up of small cubes which in transverse section usually appear also as squares. [J.]

38 Phil. Trans.: Conical smooth particles, others were pyramidal and Smooth, some were perfectly quadrangular, and smooth, some long-ways quadrangular; in both of which latter I saw again some very small squares. [Sw.]

+ Chalk.

39 Dobell (Antony van Leeuwenhoek and his ‘little animals’. 1932; p. 51) believes that it can be inferred from this passage that as early as 1668 L. engaged in microscopic studies and brought a microscope with him. Against this we can object that L. does not say, that he at once examined the chalk, but that he often thought of his visit; so he may have examined the chalk afterwards, like the English Earth, which he ‘found to be made up of......’ Cf. A. Schierbeek. Neues aus dem Leben Leeuwenhoeks. VI. Congr. Int. Hist. Méd. 1927; p. 82, and A. Schierbeek. Leven en werken van Antony van Leeuwenhoek. Ned. Tijdschr. voor Geneesk. 1932; p. 211. [S.]

40 See letter of June 1st 1674.

[p. 160]

⁺Vorders heb ick geobserveert de Engelsche aerde, die uijt den geele van couleur is⁷⁰, en hoger geel is, dan de aerde, die ick aldaer tusschen Harwits en Londen gesien heb, ende daer mede eenige landen, maer als⁷¹ bedeckt waren, welcke geelachtige aerde, onse porceleijn backers alhier (bij gebreck van Vlaemse aerde die ontrent de Stadt Doornick valt)⁷² gebruijcken; de voorS^e Engelsche aerde bevinde ick te bestaen uijt seer subtijle clootgens, welcke clootgens, ick na mijn gesicht oordeelde, wel thien hondert duijsent mael cleijnder te sijn; als een gemeen sant correltge, (deselve proportie namentlijck genomen na de meet-const) en oordeel de axe van een santge, wel hondert mael grooter, als de axe van een deeltge, waer uijt dat de Engelsche aerde bestaet.

Ende hebbe mede geobserveert de boven verhaelde Vlaemse aerde, die mede bestaet uijt ronde clootgens, ende die een weijnich kleijnder sijn, dan de Clootgens vande Engelsche aerde,

Ick heb mede geobserveert, de aerde die bij ons kleij genaemt wert, ende ontrent dese Stadt, ende elders hier ontrent valt⁷²; dese aerde bestaet uijt noch kleijnder clootgens, dan beijde de voorS^e soorten van aerde, ende wort alhier bij de porceleijn backers, swarte aerde genoemt, om dat uijt den doncker graeuwe van couluer is, de clootgens van dese aerde en sijn soo stoffswaer⁷³ niet, dan de clootgens vande geseijde Engelsche ende Vlaemse aerde, en laet sich oock seer licht in glas veranderen, ende daer worden oock seer starcke potten van gebacken, maer gebacken sijnde, is root van couleur, ende daeromme soo bequaem niet tot het porcelein, maer wort onder de Engelsche, en Vlaemsche aerde vermenght, om aen het porceleijn een starckte, ende goede klanck toe te brengen, doch dese swarte aerde, en bevonde soo suijver niet, dan de andere aerde, en was vermenght, met andere deeltgens, die ick voor geen aerde en oordeelde, maer sach het voor verrot hout aen, vermenght met

+ Aarde, klei, enz.

70 Uijt den geele van couleur - geelachtig van kleur. Vgl. L.L. de Bo West-Vlaamsch Idioticon (1892), die echter een combinatie van twee kleuren opgeeft, als: ‘uit den witten peers’, voor: witachtig paars. Zie ook enkele regels lager in L.'s brief, waar van deze zelfde aarde wordt gezegd, dat ze ‘geelachtig’ is, en waar wordt gesproken van ‘aerde, die uijt den doncker graeuwe van couluer is.’ [M.]

71 Maer als - alleen maar, a.h.w. [M.]

72 Valt - voorkomt.

72 Valt - voorkomt.

73 Stoffswaer - soortelijk zwaar.

[p. 161]

⁺Moreover, I have also viewed some of the English Earth which is yellowish, and⁴¹ of a deeper yellow than that, which is found between Harwich and London, and wherewith some Land is⁴² as 'twere cover'd; Which yellowish Earth our Potters of Porcelan-ware make use of, when they want that Flamish Earth that is got about Tournay. This English Earth I found to be made up of very fine globuls, which by my estimate I judged to be [a hundred]⁴³ thousand times smaller than a common grain of Sand, after a Geometrical computation, by which the axis of a grain of Sand is many hundred times bigger than the axis of one of the particles which compose the said English Earth.

I have likewise examin'd the lately mention'd Flamish Earth, which I found to consist of globuls, yet somewhat smaller than those of the English Earth.

Again, viewing that sort of Earth, which we call Clay, of which there is great store about this Town of Delft, and elsewhere in this Country, that is made up of yet smaller globuls than both the foregoing sorts, and 'tis by our Porcelan-makers call'd Black Earth, being of a dark gray colour. The globuls of the Earth are not so heavy as those of the described English and Flamish Earth; and 'tis easily changed into Glass; and they make strong Pots of the same: But being baked, 'tis red, and therefore not fit for Porcelan, but 'tis blended with the English and Flamish Earth, to give a strong and good sound to our Porcelan. Mean while I did not find this black Earth so pure as the other, it being mixt with other particles which I did not think to be Earth, but rather esteem'd them to be rotten wood, mixed with sand and sandy

+ Earth, clay, etc.

41 The translator adds: ‘some that is’. [Sw.]

42 The translator adds: ‘only’. [Sw.]

43 Phil. Trans.: ‘many’. [Sw.]

[p. 162]

sant, en santachtige deeltgens, die wel hondert mael kleijnder waren als het sant is⁷⁴.

⁺Ontrent twee uren gaens van dese Stadt, leijt een binnelantse⁷⁵ meer, de Berckelse meer genaemt, wiens gront op veele plaetsen seer moerich, off moerassich is, dit water is des swinters seer klaer, ende int begin, ofte int midden vande somer, wort het Witachtich, ende daer drijven groene wolckjens door, twelck volgens het seggen, vande Huijsluijden daer ontrent woonende, veroorsaect wert door de Douw, die alsdan comt te vallen, en die sij den honich douw⁷⁶ noemen, dit water is seer Visrijck, ende de Vis is seer goet en smakelijck, ende nu laest inde voornoemde meer varende, op die tijt, als de wint redelijck hart waeijde, ende het water als boven verhaelt, siende, nam ick in een glase flesje, een weijnich water mede, dit des anderen daeghs observerende, bevonde ick daer in te drijven, verscheijde aertsche deeltgens, ende eenige groene

74 L.'s opmerkingen over de kleisoorten betreffen klaarblijkelijk de vervaardiging van Delftsch ‘aardewerk’. De benaming ‘porceleijn’ had n.l. ten tijde van L. een ruimere beteekenis dan heden ten dage. Thans verstaat men daaronder een keramisch product, waarvan kaolin het hoofdbestanddeel is, dat altijd min of meer transparant en op de breuk (onder de glazuurlaag) niet poreus is. De benaming ‘aardewerk’ omvat een verscheidenheid van fijnere of grovere keramische producten, uit verschillende kleisoorten samengesteld, waarvan de scherf poreus is. In algemeenen zin is L.'s opmerking, dat kleideeltjes aanzienlijk fijner zijn dan zanddeeltjes (in zijn brief van 4 Nov. 1681 komt L. hierop terug), zeer zeker juist, en ook kent hij aan het verschil in fijnheid der klei- resp. zanddeeltjes terecht de beteekenis toe, dat dit mede de structuur van het gebakken voorwerp bepaalt. Zulks geldt voor ieder keramisch product, doch de bepaalde kleisoorten die L. in zijn brief noemt, zijn voor het huidige Delftsch aardewerk van geen belang meer, daar men thans geheel andere, zuiverder kleisoorten gebruikt, die bij de bakking wit worden, terwijl het oud-Delftsch een grijsachtig of geel- tot bruinachtig gekleurde scherf had.
L.'s veronderstelling, dat de Hollandsche klei organische verontreinigingen bevat, is juist. Zijn opmerking over de sterkte en den goeden klank van het product, waaraan Hollandsche klei is toegevoegd, ziet klaarblijkelijk op het feit, dat Hollandsche klei bij de bakking gemakkelijker sintert dan vele uitheemsche soorten. De sintering verleent inderdaad aan het product meer hardheid en een hoogeren klank en dit verklaart, waarom niet alleen in de dagen van L., doch ook thans nog menigmaal aan bepaalde kleiën, die minder gemakkelijk sinteren, doch andere goede eigenschappen hebben, een lichter sinterende klei wordt toegevoegd. [Ad.]

+ Onderzoek ‘honichdouw’ in de Berckelse meer.
afb. 18.

75 Binnelants - in het binnenland liggend, niet langs de kust.

76 Honichdouw - De beteekenis die het woord hier heeft, wordt door het Nl. Wdb. (VI. 932) niet opgegeven, noch ook werd zij gevonden in de dialect- en andere woordenboeken. Gewoonlijk noemt men het door L. beschreven verschijnsel ‘waterbloei’. [M. en S.]

[p. 163]

particles, that were above a hundred times smaller than sand⁴⁴.

⁺About two Leagues from this Town there lyes an Inland-Sea, called [Berkelse-Lake]⁴⁵, whose bottom in many places is very moorish. This water is in Winter very clear, but about [the] beginning or in the midst of Summer it grows whitish, and there are then small green clouds permeating it, which the Country-men, dwelling near it, say is caused from the Dews then falling, and call it Hony-dew⁴⁶. This water is abounding in Fish, which is very good and savoury. Passing lately over this Sea at a time, when it blew a fresh gale of wind, and observing the water as above-described, I took up some of it in a Glass-vessel which having view'd the next day, I found moving in it several Earthy particles, and some green streaks, spirally ranged, after the manner of the Copper or Tin-worms, used by Distillers to cool their distilled waters; and the whole compass of each of these

44 L's remarks concerning different kinds of clay evidently apply to their use in making Delf pottery, for the name of ‘porcelain’ had a wider meaning in the days of L. than it has now. At the present time it denotes a ceramic product mainly consisting of kaolin (of a non-porous body) and more or less transparent. The name of earthenware comprises a variety of more or less coarse or fine pottery, composed of various kinds of clay, the body being porous. In a general sense L's remark that particles of clay are considerably finer than particles of sand (in his letter of Nov. 4th 1681 L. returns to this subject) is most certainly correct and he also recognizes the importance of the difference in fineness as determining the structure of the pottery. This applies to every ceramic product, but the clays mentioned in L's letter, are no longer of any importance in the manufacture of modern Delf pottery, totally different, purer clays now being used, which turn white when being baked. The body of the old Delf had a greyish, yellowish colour at a crack, sometimes shading off to brownish. L's supposition that Dutch clay contained organic impurities, is correct. His remark about the strength and clear sound of a product with an admixture of Dutch clay evidently refers to the fact that Dutch clay, on being baked, sinters more easily than many exotic sorts. The sintering actually produces a greater hardness in the product and gives it a clearer sound, which explains why, not only in L's time but down to the present day, a clay which easily sinters is added to other sorts which are less apt to sinter but have other good qualities. [Ad.]

+ Mantling water in the Berkelse lake.
ill. 18.

45 Phil. Trans.: ‘Berkelse-Sea’; this is a wrong translation. [Sw.]

46 The phenomenon, described by L., is commonly called ‘mantling water’. [S.]

[p. 164]

ranckjens, in geschickte ordre⁷⁷ slanghs gewijse omgekrult, op gelijcke manier, als de copere off tinne slangen sijn, die de distelatuers gebruijcken, omme haer over gehaelde wateren⁷⁸ te verkoelen, ende de gantsche circumferentie, van jder van dese ranckjens, hadt ontrent de dickte van een haer van ons hooft⁷⁹; andere deeltgens hadden maer een begin, van het boven verhaelde ranckje, alle bestaende uijt seer kleijne groene same gevoeghde clootgens, als mede seer veel kleijne groene clootgens, ende daer beneffens, seer veel⁺kleijne diertgens⁸⁰, daer van eenige waren rontachtich, die een weijnich grooter waren, bestonden uijt een eijront; aen dese laeste heb ick twee beentgens gesien, ontrent het hooft, ende aen het achterste van het lichaem, twee vinnetgens⁸¹, andere waren wat langer als een eijront, en dese waren seer traegh int bewegen, en weijnich in getal⁸²; dese voor verhaelde diertgens bestonden uijt verscheijde couleuren, als eenige witachtich ende doorschijnende andere uijt groene seer glinsterende schibbetgens⁸³, andere weder int midden groen, en voor en achter wit⁸⁴, andere uijt asgraeuw; ende de bewegingh van meest dese diertgens, was soo snel int water, ende met soo veel verscheijde bewegingen, soo om hoogh, als na om laegh, ende inde ronte, dat het verwonderens waerdich was om sien, en ick oordele dat eenige van dese diertgens, meer als duijsent mael kleijnder waren, als de kleijnste diertgens, dat ick tot noch toe, op de korst vande kaes int tarwen meel, in Schimmel, ende etc. heb gesien.

Mijn Heer ick soude mijne observatien, soo ontrent verscheijde gallen, als anders hier wel bij voegen, maer ick ben becommert⁸⁵,

77 In geschickte ordre - op regelmatige wijze.

78 Overgehaelde wateren - gedestilleerde vloeistoffen.

79 ⁺Dobell (l.c. blz. 110, noot 2) wijst er op, dat L. hier de eerste beschrijving van een tot het zoo algemeen voorkomende geslacht Spirogyra behoorende groenwier geeft. [K.]

+ afb. 19.

+ Eerste mededeeling over infusoriën

80 Dobell (l.c. blz. 110, noot 3) besluit terecht, - men vergelijke hetgeen L. aan het einde van den brief omtrent de afmetingen dezer ‘diertgens’ zegt - dat het nauwelijks aan twijfel onderhevig is, dat althans een deel dezer ‘diertgens’ protozoa waren. De sobere passage in L.'s brief beteekent dus niet minder dan: de ontdekking der microscopische wezens. [K.]

81 Dobell (l.c. blz. 110, noot 4) acht het waarschijnlijk, dat deze beschrijving op Rotiferen betrekking heeft.[K.]

82 Dobell (l.c. blz. 110, noot 5) veronderstelt, dat dit Ciliaten waren.[K.]

83 Schibbetgens - hier: schubbetjes? [M.]

84 Dobell (l.c. blz. 111, noot 1) betoogt, dat deze beschrijving nauwelijks anders betrekking kan hebben dan op Euglena viridis. De ontdekking van deze flagellaat wordt doorgaans aan Harris (1696) toegeschreven. [K.]

85 Ick ben becommert - ik vrees.

[p. 165]

streaks was about the thickness of a [man's hair]⁴⁷ on his head⁴⁸: Other particles had but the beginning of the said streak; all consisting of small green globuls interspersed; among all⁺ which there crawled abundance of little animals⁴⁹, some of which were roundish; those that were somewhat bigger than others, were of an Oval figure: On these latter I saw two leggs near the head, and two little fins⁵⁰ on the other end of their body: Others were somewhat larger than an Oval, and these were very slow in their motion, and few in number⁵¹. These animalcula had divers colours, some being whitish, others pellucid; others had green and very shining little scales: others again were green in the middle, and before and behind white⁵², others grayish. And the motion of most of them in the water was so swift, and so various, upwards, downwards, and round about, that I confess I could not but wonder at it. I judge, that some of these little creatures were above a thousand times smaller than the smallest ones, which I have hitherto seen in [the rind of] chees, wheaten flower, mould, and the like.

[Sir, I would add to this my observations on various galls and other things, but I am afraid a too lengthy letter might displease

47 Phil. Trans.: ‘man-hair’. [Sw.]

48 Dobell (ibid., p. 110, note 2) points to the fact that L. here gives the ⁺first description of a green alga belonging to the widely spread genus Spirogyra. [K.]

+ ill. 19.

+ First communication about infusoria.

49 Dobell (ibid., p. 110, note 3) rightly concludes that it can hardly be doubted that at least part of these animalcules were protozoa (cf. what L. says at the end of this letter about the size of these animalcules). The soberly-worded passage in L's letter, therefore, means nothing less than the discovery of microscopic beings. [K.]

50 Dobell (ibid., p. 110, note 4) thinks it probable that this description refers to Rotifers. [K.]

51 Dobell (ibid., p. 110, note 5) thinks these were Ciliates. [K.]

52 Dobell (ibid., p. 111, not 1) thinks that his description almost certainly refers to Euglena viridis. The discovery of this flagellate is usually attributed to Harris (1696). [K.]

[p. 166]

dat de groote van mijn missive onsmakelijck⁸⁶, voor uE^dt ende de Heeren curiuse Lieffhebbers soude sijn, ick heb voorgenomen, eenige weijnige dagen daer mede te supersederen⁸⁷, ende alsdan U.E^d mijne observatien, ontrent de gal toe te voegen, gelieft ondertusschen dese mijne vrijmoedige communicatien, voor aengenaem te houden⁸⁸, ende naer de gewoonlijcke bescheijdenheijt⁸⁹, van UE^d ten besten te duijden, altijt daer ontrent indachtich sijnde, dat ick tot mijn leetwesen, de gelegentheijt, off liever in mijn onbedachte⁹⁰ jeucht, de lust niet en hebbe gehadt, omme mij inde studien te oeffenen⁹¹, waer mede desen besluijtende blijve na mijne schuldige⁹² dienst presentatie, ende genege groetenisse, soo aen UE^d als mede d'Heere Boile, mitsgaders de verdere Heeren Curiuse Lieffhebberen⁹³.

Mijn Heer.

U:E^dts ten Hooghsten Verobligeerden Dienaer

antonj Leeuwenhoeck

A: Monsieur

Monsieur Grubendol

a. Londres.

86 Onsmakelijck - onaangenaam, vervelend.

87 Supersederen - wachten.

88 Dergelijke beleefdheids-‘verontschuldigingen’ schrijft L. dikwijls, vooral in het begin van zijn correspondentie met de Royal Society. Vgl. o.a. het slot van den brief van 16 April 1674: ‘Mijn Heer neemt dese vrijmoedicheijt mij weder ten goede’. [M.]

89 Bescheijdenheijt - redelijkheid.

90 Onbedacht - onbezonnen.

91 Omme mij inde studien te oeffenen - om te studeeren. (Zie voor den meervoudsvorm ‘studien’: Nl. Wdb. XVI. 262.) [M.]

92 Schuldig - verschuldigd.

93 Deze geheele brief maakt den indruk in een wat gedeprimeerde stemming geschreven te zijn. De klacht in den aanvang over zijn vergissing met de tendo en deze uitdrukkelijke onderstreping van zijn onbevoegdheid, wijzen beide wel in die richting.
Deze indruk wordt bevestigd door de zinsnede in den volgenden brief van 4 Dec. 1674, waar L. schrijft: ‘Ick was al van voornemen omme mijne observatien voor een tijt te staken, maer UE^dts aengenamen heeft mij wed^r nieuwen moet gegeven, ende alsnu voorgenomen te continueren.’
⁺Wellicht zou een grapholoog geneigd zijn veel te hechten aan het feit, dat het handschrift van dezen brief veel fijner en kriebeliger is dan dat der vorige epistels. [H.]

+ afb. 20 a en b.

[p. 167]

you and the Curious. So I intend to wait a few days, after which I hope to send you my observations about the gall. Meanwhile excuse my boldness in sending you these observations and please to remember that in my inconsiderate youth I did not feel inclined or eager to apply myself to studies. Begging you to give my compliments to Mr. Boile and the other Curious⁵³, I am

Your obedient Servant

Antonj Leeuwenhoeck.

A: Monsieur

Monsieur Grubendol

a. Londres.]

53 The entire letter leaves the impression of having been written in a depressed mood. His complaint in the opening part about his mistake in the case of the tendon and his insistence on his incompetence point in that direction. This impression is confirmed by a passage in his next letter, dated Dec. 4th 1674, where L. writes: ‘I had already intended to stop my observations for some time, but your kind letter has given me new courage and so I intend⁺ to continue them’. Perhaps a graphologist might be inclined to ascribe weight to the fact that the handwriting of this letter is much smaller and more of a scribble than that of previous letters. [H.]

+ ills. 20 a and b.

+ afb. 15.

+ ill. 15.

+ afb. 16.

+ ill. 16.

+ afb. 17 a en b.

+ ills. 17 a and b.

+ afb. 19.

+ ill. 19.

+ afb. 20 a en b.

+ ills. 20 a and b.