De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 255]

Met je borsten als napi-heuveltjes
(over Dorus Vrede, Otobanda/De andere oever)

Di mundu dee a duumi eti
a yonku, a swaki
di boo f' en buta dee sembe
duumi duumi so
Ma di nakki hanza u di ganya
tya kindi ko
Di bai f' en weki dee sembe

De wereld sluimert
nog jong en broos
en blaast haar slaap-makende
adem over de mensen uit
Maar de vleugelslagen
van de haan brengen warmte
Zijn roep wekt de mensen

Eigenlijk was ik van plan geweest te openen met een beschrijving van het Surinaamse binnenland. Maar als de sfeer van het bos, van de rivieren en kreekjes, en van de dieren en de mensen die die wereld bewonen zo fraai wordt opgeroepen als in de gedichten van Dorus Vrede, dan is het beter eerst de dichter aan het woord te laten. Biten ganyakanda, vroeg in de ochtend: Wie ooit is ontwaakt, schommelend in een hangmat in het binnenland van Suriname, de nevels over de rivier heeft zien glijden en de eerste geluiden van een ontwakend dorp heeft gehoord, herkent natuurlijk meteen wat Dorus Vrede in dit gedichtje oproept. En dat is ook de kracht van poëzie: met een handvol woorden een situatie zo geconcentreerd be-

[p. 256]

schrijven dat er een hele wereld opengaat. Slechte poëzie vervalt in zinloze herhalingen, gebruikt overtollige woorden, is opgebouwd uit taal die geen spanning kent. Het is in het bovenstaande gedichtje zelfs de vraag of de laatste regel wel nodig is, omdat de mededeling dat de haan mensen wekt geen nieuws aandraagt. Maar juist in de zin daarvóór trekt Dorus Vrede iets moois samen: de haan die door het dorp stuift, terwijl de warmte van de dag begint te komen. Zijn vleugelslagen brengen warmte. Zo zegt de dichter het.

Van Dorus Vrede, geboren in 1946 in het inmiddels in het stuwmeer verdronken Saramakaanse dorp Lombe, waren al een aantal gedichten bekend uit de Suriname-nummers van Deus ex Machina (1987) en De Gids (1990) en van de Literaire Pagina van De Ware Tijd. En natuurlijk waren er de mooie verhalen over de transmigratie van de saramakaners en wat die allemaal heeft teweeg heeft gebracht in Vredes bundel Rond het sterfbed van mijn dorp. Maar nu zijn zijn gedichten verzameld in Otobanda/De andere oever, poëzie overwegend in het Saramakaans met vertalingen in het Nederlands, plus een handvol gedichten in het Aukaans en Sranantongo. Na de nieuwe bundels van Frits Wols, Michaël Slory, Antoine de Kom, Shrinivási en Jit Narain is dit de zesde Surinaamse bundel binnen een half jaar tijd die de moeite van het lezen zeker waard is. Van de genoemden is Dorus Vrede misschien de meest traditionele in de bouw van zijn gedichten, maar hij is misschien ook wel de schrijver van de meest klankvolle poëzie - zeker in de oorspronkelijk Saramakaanse en Aukaanse teksten.

Otobanda/De andere oever is niet de eerste bundel met poëzie in een bosnegertaal: Dahwme en Akanamba gingen Dorus Vrede al voor met Saramakaanse gedichten, en Rudi Pinas en André Pakosie schreven in het Aukaans. Prof. Karel Meeuwesse, scherpzinnig poëzieanalyticus van het werk van Nijhoff, Van Ostaijen, Dèr Mouw en anderen, heeft eens geschreven dat het eerste wat je bij poëzie moet doen is de tekst hardop voorlezen. Dat lijkt een lach-

[p. 257]

wekkend simpele stelling, toch is ze voor poëzie heel wezenlijk. De gedichten van Dorus Vrede lijken die stelling te bevestigen. Je moet de klanken horen, aleer ook de betekenis helemaal tot haar recht kan komen. Ik heb eens Kingbotho (Nuki André Mosis) een prachtig gedicht horen voordragen in een Aukaans dat klonk als een kabbelend riviertje en Dorus Vrede zelf kan er ook wat van! In een vertaling is het bijna onmogelijk dat terug te geven. Het kan eigenlijk alleen door iemand die beide talen perfect beheerst, die zelf ook nog dichter is en die de vrijheid heeft om niet woord voor woord aan het origineel vast te zitten. Sommige strofen zijn pure klankpoëzie, zoals die uit ‘Balla hoo’:

Balla hoo
Balla hoo
Balla hoo
Aai baa

Het is toch curieus dat een andere uit Suriname geboortige dichter op duizenden kilometers afstand in een totaal andere poëzietraditie deze regels schreef:

‘Bal’. (say). Zeg
(ball). B/a/l. Zeg
nou eens. Hé, dolfijn.

Bal, dolfijn. Bal, ‘Bal’. (Bal).

Ja, regels van Hans Faverey, waar meer woorden over te zeggen zijn dan deze regels tellen. Overigens kan Dorus Vrede ook goed met het Nederlands uit de voeten: ‘De nacht op komst’:

[p. 258]

 

De vertrouwde stemmen

 

van het dorp

 

de laatste regendruppels

 

op het zand

 

brengen de vrede van weleer

 

en zoals ze vroeger zongen

 

zingen de vogels en de krekels

 

de duizendvoudige geluiden

 

aan de bosrand

 

en in de spelonken van de schemering

 

verkondigen zij de nacht die

 

in aantocht is

Juist het woordje ‘weleer’ geeft dit gedicht een veel dieper perspectief, en - ook omdat het om het openingsgedicht van de bundel gaat - tegelijk ook het perspectief voor de hele bundel. Dorus Vrede schrijft vanuit een diep gevoeld heimwee. In Otobanda staan gedichten over een tijd toen het bos nog het bos was, het water nog niet tot aan de voeten was gestegen en de kreek van zijn jeugd nog niet in de grote waterplas van het stuwmeer was opgegaan. Hij heeft altijd de intense verbondenheid met het binnenland behouden en zijn beeldspraak is vaak heel aards: Gunsi Andolé/Met je borsten/als napi-heuveltjes. Hij heeft in zijn eerste dichtbundel ook een afdeling ‘Folklore’ opgenomen (waarin dan merkwaardig genoeg niet is opgenomen een gedicht in het Kromanti - de religieuze geheimtaal van de negers). Toch is ook de stadswereld zijn poëzie binnengeslopen, vermoedelijk ongemerkt: Groenhartbloemen langs de rivier/heldergeel als stadse lichten.

Otobanda geeft poëzie die dan wel gesproten moge zijn uit een gebied waar zich een van de grote drama's in de Surinaamse geschiedenis heeft afgespeeld, door de wijze van verwoorden tilt Dorus Vrede die tragedie moeiteloos heen over vele grenzen. Juist in

[p. 259]

al zijn eenvoud lijken mij de volgende slotstrofen uit een van zijn gedichten aangrijpend voor een ieder die wat menselijk gevoel in zijn bast heeft:

Een jongetje
dat me gezelschap hield
is gaan slapen
en droomt zijn eigen droom

Zie hoe ik eenzaam
achterblijf
Zie wat de muziek
met een man kan doen

Een van de minder sterke gedichten vond ik het Aukaanse ‘Efu na aleke dôn/Als de aleketrom’, dat met een nogal afgezaagde parallellie is opgebouwd. Tot ik het door Felix Burleson hoorde voordragen en de klanken hoorde en eindelijk verstond wat buiten de vertaling was gebleven:

Efu na aleke dôn
na e piki
eke fa a fiti
meke Sa Lomenti
seki en sikin
fu tapu tee a ondo
mi a poi dansi

Als de aleketrom
niet klinkt
op een manier
zodat Sa Lomenti
siddert van boven
naar onder,
kan ik niet dansen

[p. 260]

 

Efu a no massi

 

na apodo

 

tee a dee so tililiii so

 

dansi tyai en gi mi

 

ini wan kabasi

 

ala di a dôn

 

a pele moi moi

 

mi a poi diingi en

 

 

 

fu mi oso

 

no taanpu

 

see Cotticaliba

 

lonboto anga

 

pinabon

 

anga de bonsu

 

fu den

 

so giligili so

 

 

 

Efu mi boto

 

no maiki

 

anga din moi klolu

 

mi a poi tyai a nen

 

fu Okanisi môô

Als zij de apodo
niet bereidt totdat
het romig is
en zij het mij
dansend toedient
in een kalebas
terwijl de trom mijn
oren streelt,
kan ik niet drinken

Als mijn hut niet
langs de Cottica staat,
omringd door pinapalmen
met hun gitzwarte trossen

Als mijn korjaal
niet geschilderd is
in de mooiste kleuren
kan ik niet meer
de naam Aukaner dragen