De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 232]

Octopus verleidt vrouw
(over Barbara Stephan, Een ruiker in krantenpapier)

Opeens voelde ik iets zachts langs mijn enkel strijken dat op mijn voet bleef hangen. Ik dacht een kwal, maar bleef rustig liggen. Al zou het hele universum op me af komen stormen, ik zou blijven liggen, dan had het zo gemoeten, dan had het zo gehoord. De hele sfeer was van een vreemd gebeuren dat moest plaatsvinden. Daarna werd mijn enkel stevig omklemd en ik richtte me op om te kijken. Ik zag een bleke slang - mijn lichaamskleur ongeveer - om mijn rechterenkel gekronkeld en die slang zat vast aan een grote, ook bleke massa die iets verder in het water dreef. Ik keek en keek en heel langzaam drong het tot me door dat het een reusachtige octopus moest zijn. Het was zo vreemd, zo vreemd en verstild, alsof alles de adem inhield. Ik voelde geen schrik of angst, ik dacht alleen maar, vreemd, vreemd, naakt liggen in het water met een octopus aan je voeten, lief, lief, je bent lief.

Zo begint de beschrijving die een vrouw heeft gegeven van een ontmoeting met een enorme octopus. Hij had meer armen dan ik ooit geleerd heb. Ik weet dat ik ze begon te tellen, vierentwintig, misschien waren er meer of minder. De beschrijving is te vinden in het verhaal dat voorkomt in Een ruiker in krantepapier van Barbara Stephan (pseudoniem van Barbara Zoutendijk). De bundel werd in eigen beheer uitgebracht in 1970, gedrukt bij drukkerij Eldorado. Naast het titelloze verhaal bevat de bundel een vijftigtal korte gedichten.

De beschrijving die hierboven is geciteerd, is overigens niet het begin van het verhaal. Dit opent met de aanspreking van een ‘Lieve vriend’; het verhaal is dus geschreven in de vorm van een brief. De

[p. 233]

vrouwelijke ik begint met te vertellen hoe zij zich voelt en hoe zij eruit ziet. Zij beschrijft zichzelf als iemand met een totaal aangetaste huid. Reconstrueren we de gebeurtenissen, dan komen die in het kort hier op neer: terwijl de vrouw naakt op het strand ligt, op de vloedlijn, komt een reusachtige octopus uit zee. De vrouw schrikt daar niet van, integendeel benadert zij de inktvis met grote tederheid. Zij omstrengelen als twee geliefden, de vrouw gaat zelfs (met haar hoofd) op in de inktvis. Vervolgens verdwijnt het beest in zee. De volgende morgen wordt de vrouw gevonden. Zij blijkt vreselijk toegetakeld te zijn door de zweetafscheiding van de octopus, haar huid is weggebrand, haar arm een klomp vlees. Zij moet voor maanden het ziekenhuis in. De politie en de artsen willen weten wat haar overkomen is, maar zij blijft hardnekkig weigeren iets los te laten. Als zij weer thuis is, heeft zij enkel nog contact met een buurvrouw en met haar huisdieren, maar ook de buurvrouw verdwijnt op een gegeven moment, beledigd omdat de vrouw ook tegenover haar niets loslaat. De huisdieren verdwijnen een voor een uit het huis. De ik-figuur bereidt zich voor om weer naar de octopus te gaan, nu voor definitief. De laatste zin: Ik ga me haasten, de tijd dringt, over een uur is het vloed.

De lezer merkt al aan het citaat waarmee we begonnen dat er iets aparts aan de hand is. Elk ander mens zou de doodsschrik van zijn leven krijgen, als hij opeens een tentakel van een reuzeninktvis zou voelen. Maar deze vrouw ervaart de dingen anders. De sfeer aan het strand is er ook naar: Ik genoot van het mystieke dat dan in de lucht hangt, een soort contact met iets groots. Het dier dat daar uit zee komt, vertegenwoordigt voor de vrouw duidelijk iets puurs, iets zuivers, iets wat alleen in de natuur terug te vinden is. Het is ook niet toevallig dat de vrouw naakt is, dus in een natuurlijke staat verkeert. Het woord ‘mystiek’ heeft in deze samenhang een grote betekenis, want wanneer zij opgaat in de octopus, ervaart de vrouw dat als iets goddelijks: Het was fantastisch; het was of ik een duik nam

[p. 234]

in een zee van licht en muziek. Ik was terecht gekomen in een feeërieke wereld waarvan de hemel koepelvormig moest zijn, want ik zag nergens een horizon. Hier was het oneindige, het onbegrensde. Met name die laatste woorden zijn typerend voor mensen die een mystieke ervaring hebben gehad en die hun opgaan in het goddelijke beschreven hebben. Dat geldt ook voor woorden als ‘niets doen’ en ‘niets zijn’.

Hoezeer de natuur een sleutelrol speelt in de ervaringen van de vrouw, blijkt uit verschillende andere gegevens. De eerste pagina's van het verhaal gaan over het afschrikwekkende uiterlijk van de vrouw (met andere woorden: net zo als een octopus!). 's Avonds in een park jaagt zij een paar jongens de schrik op het lijf door een zaklantaarn in haar mond te steken en het licht te laten schijnen uit twee gaatjes in haar wang. Alsof ze een yorka zien, slaan de jongens op de vlucht. Het uiterlijk van de vrouw is wel de duidelijkste lijn die haar scheidt van de andere mensen. Zij schrikt af, maar haar isolement wordt vooral veroorzaakt door het feit dat zij niet wil spreken over de oorzaak van haar geschonden uiterlijk. Eerst keren de artsen zich van haar af, later haar medepatiënten, nog later haar buurvrouw. Bij thuiskomst uit het ziekenhuis is ze alleen voor haar hond hetzelfde gebleven. De vrouw ziet haar ontmoeting met de octopus dus als een geheim dat geschonden zou worden als zij er met iemand over zou praten. Het is te puur, te zuiver om het met mensen in aanraking te brengen.

Dat wordt tenslotte ook duidelijk gemaakt aan het gedrag van haar huisdieren. Ook die blijken te ver afgeraakt te zijn van een natuurlijke staat om nog in haar omgeving te kunnen verwijlen. Haar hond gaat er vandoor met het hondje van de buurvrouw, een beest met een strikje op de kop, ruikend naar lavendel en weinig of niets van een hond hebbend. Juist met dat ‘tegen-natuurlijke’ beest gaat haar eigen hond aan de haal. De kater verdwijnt vervolgens over de daken. Het beest dat het dichtst bij zijn natuurlijke staat is geble-

[p. 235]

ven, een bruin vogeltje, vliegt tenslotte weg. De ik schrijft dan:

Er is niets en niemand meer die me nog echt nodig heeft en ik kan nu toegeven aan het grote verlangen dat al die tijd in me heeft gesluimerd. Dat verlangen om terug te gaan naar het strand op een maannacht, weer op de vloedlijn te gaan liggen en te wachten of hij misschien weer komen zal, mijn vreemde geliefde van een onwezenlijke nacht.

Ook hier weer de mystieke bewoording: het grote verlangen.

Het verhaal van Barbara Stephan is een verbeelding van het zoeken naar een staat van harmonie, een staat van eenheid van alle dingen, een kosmische eenheid. De vrouw is exemplarisch voor de zoekers naar een nieuwe, ideale wereld. En zoals bij alle zoekers naar het goddelijke, zal het ideaal ideaal blijven zolang wij vastzitten aan onze menselijke grenzen.

Het ideaal ligt zo ver weg, dat alleen al het respecteren dat iemand anders zo'n ideaal koestert, moeilijk voor de gewone mensen is. (Dat Barbara Stephan hierin dus ook de houding van mensen ten opzichte van elkaar en vooral ten opzichte van ‘vreemde mensen’ kritiseert, is duidelijk).

Ook in de gedichten uit Een ruiker in krantepapier komt hetzelfde verlangen naar een harmonie aller dingen tot uiting. We kunnen daarover kort zijn. Veel gedichten worden gedragen door de idee van een mystieke eenwording en de natuur schept daarvoor het decor. Duidelijk is dat in dit korte gedicht:

zonder zintuigen
dwalen in een nevelbos
overvloeien
in zachte wolken
geluk

[p. 236]

 

een met jou

 

en alles

 

en god

Een aantal gedichten speelt zich af aan het strand. Maar ook elders spreekt de identificatie met de natuur, het opgaan in de natuur:

ik zou zo graag
een beek willen zijn
een lieve
ruisende beek
maar ik zou ook
een rivier willen
worden
met ijsschotsen
en stroomversnellingen (enzovoort)

Hoe treffend is dan ook de titel van deze bundel gekozen: de bloemenruiker die recht uit de natuur, omgeven wordt door het papier waarop wij al het menselijk lijden en wrochten afdrukken, het krantepapier. Hoe brengen wij de tegenstellingen tot harmonie?