De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 197]

Het leven tot op zijn metafoor gepeild
(over Astrid Roemer, Levenslang gedicht)

Het kunstenaarsvolkje, die collectie rare snuiters, zou men als volgt kunnen indelen: er is een groep die zweert dat de waarheid te vinden is in de abstractie, in de metafoor (het beeld) en er is een groep die zweert bij de waarheid van het concrete, in de directe afbeelding. Zo kan men schrijven: ‘Ik dreef weg in de roze welzaligheid van het universeel genieten’ (puur metafoor), of ‘ik besteeg haar en begon verwoed te rijden’ (al heel wat aardser, maar nog steeds metaforisch), of ‘ik spreidde haar benen en drong naar binnen’. De laatste variant kan men banaal vinden, of men kan er van vinden dat die thuishoort in sexboekjes, het is wel de realistische schrijftrant die schrijvers als Henry Miller, Jan Cremer, Jan Wolkers en Erika Jong gebruikten om een nieuwe literatuur vorm te geven.

Astrid Roemer zal het wel niet anders verwacht hebben: haar jongste roman, tevens haar lijvigste tot nu toe, kon geen genade vinden in de ogen van de Hollandse recensenten. De verklaring is simpel: een deel van het recensentendom is te beroerd om overeind te komen uit zijn fauteuil wanneer zich een boek aandient dat valt buiten zijn vastgeroeste, structuralistisch-claustrofobische kadertje.

Maar opvallend was wel dat de critici die zich gespecialiseerd hebben in literatuur uit het Caraïbisch gebied (Jos de Roo, Wim Rutgers, Rose-Marie Tummers) het boek wel bijzonder waarderend hebben besproken. Over de critici straks, eerst het boek.

Een samenvatting ervan geven is niet eenvoudig, omdat spreken over het plot betekent spreken over structuur en stijl. De roman is geschreven als een relaas van een Surinaamse vrouw, gericht tot een gestorven vriendin. Wonend in Nederland als vrouw van een hoog diplomaat in Surinaamse dienst, weet zij zich losgemaakt van

[p. 198]

de verstikkende familiebanden van vroeger. Tegelijkertijd reflecteert zij voortdurend op haar verleden in Suriname en op de banden met de mensen om haar heen: haar huwelijk krijgt een andere belichting wanneer de Jamaicaanse X komt te logeren. In het tweede deel wordt teruggeblikt op jeugd en puberteit in het Suriname van vóór de onafhankelijkheid. Centraal staan de grootmoeder, de wat zonderlinge, ruimhartige peetvader oom Apotheker (die doodgestoken werd door Braziliaanse bijen), haar jeugdliefde Chris en haar vriendinnetje y. In het derde deel bezoekt de ik het Suriname van na de coup van '80, om de bij een auto-ongeluk omgekomen vriendin (de jij-figuur) ten grave te dragen. In de bekentenissen van de ik-figuur aan deze overleden persoon tracht de ik zich voortdurend rekenschap te geven van de paradox dat de dood deel uitmaakt van het leven.

De gestorven jij tegenover de levende ik zijn in meer opzichten elkaars complement. De ik-persoon, de wordende, wordt in het eerste deel met de lente geassocieerd. Dat deel heeft als opschrift ‘zon in stier’ meegekregen. In de astrologie staat de stier voor aards en vast, en zo is de ik ook: voortdurend zoekt zij naar die dingen in het leven die bestendigheid geven en tracht zij een modus te vinden om tot harmonie te komen met het verleden. Het vierde deel kreeg als astrologisch opschrift ‘zon en maagd’ mee. De jij-persoon, de stervende, is een maagd en zij representeert ook de astrologische zin ervan: aards en veranderlijk. Waar de ik het statische is, is zij het dynamische, zich bewegend van leven naar dood, zich afzettend tegen het ouderlijk milieu en als lesbienne tegen het hetero-bestaan.

In de opening van het boek met lente en het einde met herfst en daartussendoor de hoofdstukken in Suriname, benoemd als natte en droge tijd, geeft Roemer invulling aan de poëzieregel van de eerste bladzijde: de jaargetijden verdringen elkaar voortdurend. De vier delen van elk drie hoofdstukken, te zamen 345 (en helaas geen 365) pagina's beslaand, willen niet enkel het cyclische van het leven re-

[p. 199]

presenteren, maar vooral ook de eeuwige beweging ervan (de dans krijgt in dezen een belangrijke symboolfunctie in het boek). Deze universalistische strekking drukt zich ook uit in het praktisch geheel ontbreken van eigennamen: de personen worden in hun functie aangeduid (oom Apotheker, de docent, et cetera) of met initialen als x en y. De kracht van het individu ligt bij Roemer - anders dan bij de realisten! - dus niet in de persoonsnaam.

De zeer sterke onderlinge betrokkenheid van al het materiaal dat de roman aanbiedt, naast de eeuwige dynamiek van het leven waarvan het boek ook structureel getuigenis wil afleggen (verleden heeft betrekking op heden, daar op hier, dood op leven, et cetera), heeft een doorbreking van het chronologische tijdsverloop met zich meegebracht. De achtereenvolgende scènes staan betrekkelijk los van elkaar, al suggereren woordjes als ‘maar’, ‘dus’ en ‘toch’ een sterke samenhang. Die scènes worden dan nog afgewisseld met dialogen. In de woorden van de verteller: ‘fragmenten van wat onuitsprekelijk is’.

Door van het al te concrete afstand te doen, willen de figuren in het boek maar moeilijk een scherp omlijnd profiel krijgen. Wil men doordringen tot het essentiële van de mens, dan zal men afstand moeten doen van het zintuiglijk-waarneembare, van sexe en ras. Vandaar ook de prominente plaats van de metafoor in het boek. Wie meer behoefte gevoelt aan het gewaarworden van een exacte invulling van het handelingsgebeuren dan aan het ondergaan van de sfeer van het boek, dringt niet door tot het wezen van deze roman.

Enkele recensenten hadden het daar knap lastig mee. G.F.H. Raat las links en rechts vijf bladzijden uit het boek en had toen zijn oordeel al klaar: ‘Tergende raadseltjes’, schreef hij in De Volkskrant. Het meest tergende raadsel was wel hoe een krant als De Volkskrant die zichzelf zo graag als kwaliteitskrant afficheert, zo'n prulbespreking kon opnemen, of überhaupt een figuur als Gerard Raat zo'n recensie laten maken. Gelukkig kweten andere recensen-

[p. 200]

ten zich beter van hun taak. Zij die begrepen (of minstens: aanvoelden) dat de metafoor bij Roemer wezenlijk is als zijnde een uitdrukking van het universele in de mens, datgene wat zich onttrekt aan tijd en ruimte, gaven de roman enthousiaste kwalificaties mee.

In Levenslang gedicht geeft Roemer een veelheid aan fraaie beelden. (‘En de groep die de zon in de huid droeg mocht geen aanspraak maken op macht.’) Toch lijdt haar taal wel eens aan een teveel aan kunstmatigheid - ‘Want zelfs het uiterlijk van hun vrouwen was een vergezicht van hun moeder’ - maar het leven heeft veel kunstmatigs, zal Astrid Roemer zeggen. Soms zijn de beelden wel erg zwaar - ‘Ik zie ze nog zitten, sacraal als pinkstervisioenen met hun dodelijk hemelvuur.’ - maar het leven is soms pathetisch, zal Astrid Roemer zeggen. Soms stoort de intellectuele ondertoon - ‘(Hij nam) een collega mee naar mij om over vroeger in ons land van herkomst te praten in de lingua franca.’, waarom niet gewoon: in het Sranan - maar intellectualiteit is deel van het leven, zal Astrid Roemer zeggen. Natuurlijk heeft zij gelijk en ik begrijp uitgeverij In de Knipscheer wanneer die met het anti- -stuk van Raat reclame maakt: ‘Droogstoppel oordeelt’.

Multatuli heeft met de Droogstoppel-figuur willen laten zien hoe het gaat wanneer de kunst met een meetlat te lijf wordt gegaan, maar zijn Max Havelaar toont ook hoe ongelooflijk sterk de kracht van de alledaagse taal kan zijn; het is niet voor niets de meest vertaalde roman uit het Nederlandse taalgebied.

Roemer gaar haar eigen weg, dat is eerder de weg van de beeldenrijke Latijnsamerikaanse auteurs dan die van Multatuli. Beeld en object lijken in haar taal soms eigen levens te gaan leiden, dat is de prijs die zij blijkbaar over heeft voor het doorbreken van de taalconventionaliteit. Dat mag, zeker als het zo'n gedurfde gooi is als Levenslang gedicht, een roman over het hele leven. Maar het hele leven is ook de hele natuur en natuurlijkheid en daar valt er van grote schrijvers en zeker ook van Multatuli altijd wat te leren.