De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 193]

Een geval van selectief geheugen
(over Astrid Roemer, Waarom zou je huilen, mijn lieve, lieve...)

Bij goede schrijvers, dat wil zeggen bij schrijvers die werkelijk iets te melden hebben, is elk nieuw boek een nieuw element van een zeggingskracht die pas aan het einde van een schrijverschap op haar precieze merites beoordeeld kan worden. Kan men spreken van een nieuwe kraal in een ketting die pas met de dood van de schrijver voltooid is? Nee, dat kan men niet. Want elk nieuw werk heeft niet alleen uitbreidende kracht, het heeft ook terugwerkende kracht: de eerder verschenen werken blijken in een ander licht te komen staan, soms verhelderend, soms verduisterend. Vroegere werken bleken ‘jeugdwerken’ te zijn, of juist meesterwerken van een niet meer haalbaar niveau. Of: ze bleken veel meer wezenlijks van de auteur te bevatten dan men destijds kon vermoeden.

Dit laatste heb ik sterk ervaren bij de herlezing van Astrid Roemers novelle Waarom zou je huilen mijn lieve, lieve... Die novelle is in 1987 in herdruk uitgekomen bij uitgeverij Conserve, nadat zij oorspronkelijk in 1976 was uitgebracht door uitgeverij Z & Co (volgens het colofon van de nieuwe boekuitgave: in eigen beheer van de auteur, dus: Z & Co = Zamani & Co = Astrid Roemer). Van lezing jaren geleden stond me het verhaal bij van de oude lotexverkoper die voor de trekking met een onverkocht lot blijft zitten, daarmee de 100.000 wint, door familie-tot-in-de-verste-graad gefêteerd wordt, en vervolgens tot de ontdekking komt dat zijn winnend lot door de ratten is opgevreten. Weg dromen, weg genezing van zijn vrouw met haar bubu, haar filariabenen, weg leven: de man verdrinkt zich. Een sterk gegeven met een rake schets van het armoedige erfleven.

Maar sinds 1976 publiceerde Astrid Roemer drie romans en de

[p. 194]

indrukken van haar laatste, Levenslang gedicht, waren nog niet eens bezonken toen ik de herdruk van Waarom zou je huilen mijn lieve, lieve... onder ogen kreeg. Met al de 345 pagina's Roemer-zinnen uit de grote roman herlees ik dan de vroegere novelle en wat blijkt: er is je in feite niet meer bijgebleven van de novelle dan het verhaalskelet. En dan zeg ik het toch niet juist. Want dat verhaalskelet is me niet bijgebleven; toen, bij lezing zoveel jaren geleden, is er een beperkt aantal feiten bij het lezen gedestilleerd uit dat boek. Maar laat ik mezelf niet beter voordoen dan ik ben: bij herlezing stond het voor mij als een paal boven water dat het hier om een herschreven versie ging - ook al stond dat nergens in het boek. De eerste 14 pagina's waren nieuw, dacht ik, de eerste druk begon op pagina 15 waar de lotexverkoper op straat met zijn loten staat te venten. En ik zette ijverig streepjes in de kantlijn bij die passages die, dacht ik, nieuw waren. Eigenlijk twijfelde ik niet eens aan die herschrijving - had Astrid Roemer haar eerste roman Neem mij terug Suriname immers ook niet geheel herschreven? Maar 't zekere voor 't onzekere nemend leek een snelle controle me toch niet slecht. En dan blijkt dus dat er geen letter gewijzigd is in de heruitgave in vergelijking tot de eerste druk. Het aantal pagina's is anders (groter), het omslag is anders (lelijker), het lettertype is anders (mooier), maar de tekst is exact gelijk gebleven.

Heeft het geheugen, die zeef met steeds wijdere mazen, dan zo gefaald? En waarom dan: door balansverstoringen veroorzaakt door Borgu-rum, door de Hollandse kou en door het bekende ‘tussen twee culturen’-verschijnsel, door Jnan Adhin maatschappelijk geduid in de dhobhike kuttá, na ghar ka na ghat ka (zeg maar: vlees noch vis) en psychologisch als sanpke gale men chachundar, na nigala jae na augala jae (er is een rat in de keel van de slang, hij kan noch inslikken noch uitspuwen)?

Wel, ik dacht toch weinig problemen met de spijsvertering te hebben, maar de vraag is hoe goed de zelfkennis is. Of zou het toch

[p. 195]

meer een kwestie zijn van een toenmalige oppervlakkige lezing, vertekend door de eisen van het leraarschap en de mondelinge examens: thema: de onontkoombaarheid van het armoede-lot; motieven: godsdiensttegenstelling, hypocrisie, filaria, ratten; verteltijd: ... et cetera.

Of zat 't hem in Roemers gebrek aan kracht om het niet-elementaire neer te zetten, zodat alleen de hoofdlijn is blijven beklijven? Dat kan het niet zijn, want eerder dan de hoofdlijn, valt nu juist op hoe rijk aan details Waarom zou je huilen mijn lieve, lieve... is. Waar het om draait is dat nu eerst valt te onderkennen dat datgene wat typisch des Roemers is, bij eerste lezing uit de zeef is gevallen, toen waarschijnlijk ook niet te herkennen was en pas met de jaren, met het aanwassen van het proza van Astrid Roemer scherper omlijnd is geworden. Gevolg: een veel rijkere lezing nu, een herwaardering, een retrospectieve opwaardering. En daardoor hopelijk ook een beter recht doen aan Roemers schrijverschap, want niet in de feiten ligt haar verdienste, maar in de wijze waarop die feiten ingekaderd worden in de novelle.

Herlezing maakt duidelijk hoe hecht de structuur in elkaar steekt. Als de lotexman met zijn vrouw in bed ligt en hij het fysieke verval van zijn vrouw (‘haar verzogen borsten’) optelt bij zijn eigen angst voor zijn krachteloze lichaam, wordt er genoteerd: Maar de ratten knaagden de kwelling kapot aan de houten poten van het bed. Dezelfde ondieren die hem later ongeluk zullen brengen, laten hem niet eens toe zijn ellende te overdenken. En een tweede vooruitwijzing van de verwoestende kracht van de knaagdieren komt als alle foto's van vroeger in de schoenendoos tot miljarden papiersnippers verkruimeld blijken te zijn.

Het contrast tussen christelijke religie en ‘heidense’ winti-godsdienst blijkt veel sterker aanwezig te zijn dan het geheugenarchief weet te melden en de subtiele wijze waarop dat contrast wordt gehanteerd, behoort zeker tot de ontdekkingen-met-terugwerkende-

[p. 196]

-kracht, waarvoor Roemers latere proza ons de ogen heeft geopend. De vage neef uit de Para is voor de wintipré en de tafra (ritueel spel en maaltijd) gekomen: Christelijk leidde hij het gesprek in. Hij moet wel zijn beste beentje voorzetten om de roomse afgedwaalden de noodzaak van het winti-ritueel te doen inzien: De pastoor zorgt voor een goede plaats in de hemel. Ik wil u op aarde een goede tijd bezorgen... begrijpt u... En als het drama zich voltrokken heeft en de lotexman zich aan het water van de rivier heeft toevertrouwd, moet die winti-godsdienst het ontgelden en wordt God om vergiffenis gesmeekt door de weduwe van de man die met zijn eerste naam niet toevallig ‘Christiaan’ heette. Er zijn veel subtiele momenten in deze novelle. Hoe fraai is de vervreemding van de lotexman tegenover zijn omgeving niet getekend (behalve door de vervanging van zijn vertrouwde stoel - de zeef van de tijd had dat nog gehandhaafd), wanneer hij een glimp opvangt van zijn vergeten kleinkind: Hij wil net wuiven als een vlugge buurvrouw het kind wegpakt en het huis in draagt. En hoeveel zinnen lijken niet uit Levenslang gedicht te komen, al is dat boek dan ook vijftien jaar later geschreven. Je leest er gemakkelijk overheen, als je Roemers latere proza niet kent, maar ken je dat wel, dan pik je ze er zo uit: Ik bedoelde, blijf bij me. Ik zal je alles geven. En: Wie laat alles zo zijn, mama', vroeg hij terwijl hij wolken voorbij zag glijden.

De roman heeft retrospectief duidelijk gemaakt hoezeer ‘Roemer’ de novelle uit 1976 (en al zes jaar eerder geschreven) was en de novelle maakt duidelijk dat de roman van 1987 een logische stap is in de ontwikkeling van het schrijverschap van Astrid Roemer. In dubbel opzicht dus een bijzonder belangrijke heruitgave. Het selectieve geheugen valt niets te verwijten. De historie zet de zaken recht.