De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 167]

Een nieuwe Johanna Schouten-Elsenhout?
(over Celestine Raalte, Akwenda/Streven)

Heeft zich met de bundel Akwenda/Streven van Celestine Raalte een nieuwe Johanna Schouten-Elsenhout aangediend? Dat is de intrigerende vraag die om beantwoording vraagt na lezing van de poëzie van Celestine Raalte. Helemaal fair is die vraag misschien niet: een debutant toetsen aan het werk van een topper uit de Surinaamse poëzie, dat moet wel in het nadeel van de debutant uitvallen. Maar anderzijds: waarom zouden we niet het beste als criterium nemen, vooral als sommige gedichten van Celestine Raalte alle aanleiding geven om een vergelijking te maken? En deze opmerking is bedoeld als een geweldig compliment aan de nieuwe dichteres.

Met haar twee poëziebenen staat Celestine Raalte stevig verankerd in de Afro-Surinaamse traditie zoals die in een inmiddels indrukwekkend groot aantal gedichten haar gezicht heeft laten zien. Haar eerste gedicht, ‘Mama Sranan’ uit 1974, is er een uit de lange reeks van gelijknamige gedichten. Zo uiteenlopende figuren als Thea Doelwijt en Luciën Pinas, Kwaku Montri en Albert Helman, Rudolf Isselt en Flos Rustveld, André Pakosie en S. Sombra, Dew Rambocus en Albert Mungroo, Nellius Sedoc en Guillaume Pool hebben Moeder Suriname bezongen en Celestine Raalte schaart zich graag in deze rij, om haar verbondenheid met de Surinaamse grond te betuigen. Het beeld van de moeder is een echt Afrikaans beeld en met de opkomst van de négritude-beweging (Senghor, Césaire, Damas, Maran, Roumain, Guillén) is de metafoor ‘Mama Afrika’ nieuw leven ingeblazen in de internationale poëzie.

Dat de bundel van Celestine Raalte thuis hoort en gelezen moet worden binnen de grote negertraditie, bleek ook uit het programma bij de presentatie van haar bundel op 17 december 1989 in Utrecht.

[p. 168]

Het gehele poëzie-gebeuren was in handen van krioro-puwemaman als Polly Levens, Oni, Jules Niemel, Djinti, Mavis Klaverweide, Claudia Nelstein, Zapata Jaw met zijn conga's natuurlijk en bovendien was de kawina-groep Apinti aanwezig. De titel van Raaltes bundel maakt daarenboven duidelijk, dat de dichteres zich bijzonder betrokken voelt bij het historisch wel en (vooral) wee van de Afro-Surinaamse groep. Zoals zij in een persbericht liet weten verwijst Akwenda naar de zwarte slavenvrouw die veel met kinderen omgaat en hun vertelt van het land waar hun ouders en voorouders vandaan komen. Haar meesters zijn daar niet erg gelukkig mee en verbieden haar de kinderen te vertellen over hun eigen geschiedenis en cultuur. Dat Raalte zich met deze vrouw geëngageerd voelt, behoeft geen betoog; haar bundel is natuurlijk een eerbetoon aan dit type vrouw, maar wil ook zelf doen wat Akwenda deed: historie en cultuur voortdragen.

Qua gedachtengoed is de bundel Akwenda/Streven een traditionele bundel. Motieven als de verdeeldheid van Suriname, idealisme in het denken over het land (‘Wi sa meki yu fesi krin baka/tyari ala pikin kon na wan/strei makandra’) en de zelfbewustheid van de Surinaamse vrouw vinden we ook in veel andere poëzie. Wat Raaltes poëzie bijzonder maakt, is de aandacht die zij besteed heeft aan de taal. Zij neemt niet gauw haar toevlucht tot leenwoorden, maar probeert een zo puur mogelijk Sranan te schrijven. In het algemeen geven de gedichten er blijk van dat er is nagedacht over de verdeling van de woorden over de versregels (al zou het gedicht ‘Manboi’ er bij winnen wanneer de woorden sterker tot groepen op een regel geconcentreerd werden). Bovendien is de poëzie van Raalte bijzonder welluidend. Zo weet zij in haar beste gedichten tot een hoog niveau te reiken. Het titelgedicht doet mijns inziens niet veel voor Johanna Schouten-Elsenhout onder:

[p. 169]

Akwenda

 

Te mi fadon

 

ini wan peti

 

dipi dungru

 

so pikapika

 

wan tapu

 

mi no abi

 

fu no fadon

 

den kabra fu mi

 

e opo mi baka

 

 

 

safu anu

 

den no abi

 

ma tranga wroko-uma

 

wrokoman anu

 

di prani pranasi

 

fala someni bon

 

 

 

switi watra

 

den no abi

 

ma watra-ai

 

di den e trowe gi mi

 

na ini lobi

 

e wasi mi skin

 

fri fu tokotoko

 

 

 

safu duku

 

no de

 

fu drei mi buba

 

den waran suktu

 

di de te now

[p. 170]

 

fu di kondre no man seti

 

e drei mi

 

 

 

nanga lobi

 

den e seni mi

 

fu go doro

 

nanga wroko

 

di no kaba ete

 

grontapu gudu

 

mi no de weri

 

na mi ede tapu

 

 

 

mi wan pikin fu gron

 

sa tan pikin fu doti

 

mi futu mus beti

 

noso mi no man

 

de

Een bijzonder mooi gedicht is dit, met die kabra, die vooroudergeesten die de vallende ik-persoon opvangen en op handen dragen. Dat zich-beschut-weten door de traditie is de ik genoeg, zij vraagt niet om weelde, voelt zich gelukkig genoeg wanneer zij met beide benen op de aarde staat.

Ik wil ook de Nederlandse vertaling geven, maar dan moet me toch eerst een opmerking in algemene zin van het hart. Terwijl er zoveel taalliefde schuilt in de Sranan-gedichten (waarvan ‘Akwenda’ en ‘libi’ de absolute uitschieters zijn), is de auteur er niet in geslaagd adequate vertalingen af te leveren. Natuurlijk is het niet eenvoudig om heel de diepte van de creoolse belevingswereld en mythologie in Nederlandse woorden om te zetten, maar er zijn toch voorbeelden genoeg van gevallen waarin dat wel gelukt is - denk maar aan de vertalingen die Jan Voorhoeve maakte van de gedich-

[p. 171]

ten van Schouten-Elsenhout. Heel veel van wat het Sranan zo mooi maakt bij Celestine Raalte, blijkt vervlogen te zijn in de Nederlandse vertaling. Van het (voor de Surinaamse en Nederlandse televisie voorgedragen) gedicht ‘py 764’ zijn maar twee van de zeven strofen vertaald. Het gedicht ‘Mama Sranan’ telt 83 regels, daarvan zijn er nog 38 over in de Nederlandse vertaling - alsof de dichteres alleen maar even de kern wilde parafraseren. Bovendien zullen lezers die het Sranan niet verstaan, terugschrikken van de povere kwaliteit van een cliché als ‘prins door mijn hart uitverkoren’ dat in het origineel helemaal nergens staat! Vergelijk wat op pagina 10 staat: de mannen die met hun mooie praatjes de vrouwen weten te verleiden ‘saka safri/go na ondro yu kunba’, met de vertaling speciaal vervaardigd voor preutse Hollanders: ‘de grootste ijsberg/zelfs ontdooit’! Met de opmerking dat de vertaling het niet haalt bij het origineel, geef ik dan nu ‘Akwenda’ in de Nederlandse versie:

Hoe donker en diep
het dal ook mag zijn
mijn val
wordt niet
onderbroken

in de bodemloze put
word ik door vereelte handen
omhoog getild

geen geparfumeerde baden
die mij reinigen
kracht
schenken

[p. 172]

 

maar...

 

de liefdevolle tranen

 

van mijn oergeesten vloeien

 

totdat de modder

 

is weggespoeld

 

 

 

geen fijne katoen

 

om mij te omhullen

 

een lapjesdeken

 

met liefde

 

aan elkaar genaaid

 

 

 

in rijkdom en weelde

 

behoef ik niet te baden

 

ik ben en blijf een kind

 

van moeder aarde

 

zonder grond

 

onder mijn voeten

 

kan ik niet zijn

Akwenda/Streven is vooral vanwege de Sranan gedichten een debuut dat er wezen mag. Het is te hopen dat Celestine Raalte het niveau van haar beste gedichten kan handhaven, dan is zij een poëet om nauwlettend te blijven volgen. In het Sranan zitten hier en daar wat foutjes, mogelijk veroorzaakt door zetfouten (dongru, rosu, mannegre-krakti, vergiti, siksi yuru: niet aan elkaar geschreven). Die zijn gemakkelijk recht te zetten. Belangrijker is dat met meer aandacht voor de vertalingen, de Sranan gedichten het ruimere publiek krijgen dat ze verdienen, liefst zelfs met een herziene druk. Nu al kunnen de Surinaamse vrouwen putten uit de kracht van de Sranan gedichten.