De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 137]

Het lied van verdriet dat de geschiedenis kan helen
(over Jit Narain, Agni ke yad/Ter herinnering aan Agni)

Hij stak van wal, stootte zijn schip af van de kade, maar gooide de trossen nooit los. Deze zin kan evengoed betrekking hebben op de dichter Jit Narain, als op diens aja, zijn grootvader van vaderskant, over wie Jit Narain inmiddels al zoveel regels geschreven heeft. Narain verliet in 1969 Suriname, opteerde bij de onafhankelijkheid voor het Surinaamse staatsburgerschap en keerde na een reeks zich altijd sneller herhalende bezoeken tenslotte eind 1991 in Suriname terug. Meer dan een halve eeuw eerder was het zijn aja die als Brits-Indisch contractant scheep ging, op zoek naar het beloofde land. Sri Ram Tapu, zo verstonden de contractanten dat vreemde woord ‘Suriname’ uit de mond van de ronselaars: het paradijselijke land van Ram. De realiteit was wat anders dan een paradijs en Bharat, India, wilde maar niet uit de vezels loskomen. Hoe deze hindostanen in de modder van de Surinaamse districten padi zaaiden en uit de bibits een zelfstandig bestaan opbouwden, bezong Jit Narain in de poëzie van zijn vijf vorige bundels. In zijn jongste bundel, Agni ke yad, yad ke rakhi/Ter herinnering aan Agni, de as van de herinnering, geeft hij niet alleen de parallellie van het lot van zijn grootouders en zijn eigen lot aan, hij houdt zich vooral bezig met wat de consequenties daarvan zijn.

Gedicht nummer vi van de cyclus van 22 gedichten is te lezen als een kerngedicht van de nieuwe bundel (zij het dat 't niet zonder gevaar is om van een kerngedicht te spreken bij een reeks die zo'n sterke cyclische samenhang vertoont). Het gedicht luidt zo:

[p. 138]

 

Citá pe paṟle máns dharle

 

jiye hai tu hamre sangh.

 

Bolwár to ná tu, puchi ká ham?

 

Mare tore are, e ájá, ká ná ká bhail bhangh!

 

 

 

Ham katná ham... camṟá apan i kaisan pardá,

 

lukwáil bá i toke bhi katná?

 

Ekar hame hai gaur.

 

 

 

Gáná hamár tu gáwe se pahile,

 

bichaṟ gaile lele maut

 

gáwe meṉ cuk gaili gáná tohár ham

 

aur gáwe-hiṉ ke hai katná saukh.

 

 

 

Sab sabd i sab ke sab sáre torehiṉ den hai.

 

Ehi cinh se cáhi kio rangi tohe,

 

tab kaun se chápá rang ke kahi,

 

ki i sohi, hai sahi,

 

jug-jug rahi sahi.

In de Nederlandse versie:

Met dat je te branden werd gelegd
nestelde zich vlees van jou in mij
Spreken zul je niet, wat kan ik dan vragen?
Wat is er sinds je doodgaan, o aja, zoal niet misgelopen?

Hoeveel ik ben ik, wat voor doek is mijn eigen huid wel niet?
In hoeverre houdt hij ook jou verborgen?
Dat wil ik weten.

Voordat je mijn lied zong, was je al weg

[p. 139]

 

en je hebt de dood meegenomen.

 

In het zingen van jouw lied ben ik tekort geschoten

 

en ik had het zo heel graag gezongen.

 

 

 

Alle woorden, alle, werkelijk allemaal

 

zijn mij door jou gegeven.

 

Met deze tekens moet ik je tekenen.

 

Maar welk portret moet ik maken

 

opdat ik echt zeggen mag dat het past,

 

dat het echt is

 

en door alle tijden echt zal zijn?

Het zal duidelijk zijn dat dit een existentieel gedicht is, waarin de ik-figuur zich bezint op de vraag naar wie hijzelf precies is in verhouding tot zijn grootvader-immigrant. In de poëzie van Jit Narain - en minder abstract: ook in het leven van Narain - is een cruciaal element datgene wat ik zou willen noemen: de breking. Woorden als ‘scheuren’, ‘kloven’, ‘verdreven’, ‘breken’ en ‘wegzakken’ vind je overal in Narains poëzie. Tussen India en Suriname ligt de eerste grote breking, tussen Suriname en Nederland een tweede. In de geografische dubbelheid van zijn grootvader en van hemzelf ziet de ik-figuur dezelfde constanten: schuld en werkkracht: ‘In de scheuren van het denken woekert schuld/in het veld van verlangen maakt werkkracht zich los.’ (viii) Nana en nani, aja en aji, de grootouders van moeders- en vaderskant schiepen zichzelf een nieuw bestaan, maar nieuwe barsten ontstonden. De lijn van de geschiedenis die een koord zou moeten zijn is een verzameling losse eindjes en hoe die aan elkaar te knopen? En zo is er ook deze breking: die van de generaties, van het sterven van de grootouders, de breking die de grens markeert tussen dood en leven. Het geciteerde gedicht opent ermee. Wat na het sterven en de verbranding van de grootvader overblijft is de as en de herinnering (en, zouden we daaraan kunnen

[p. 140]

toevoegen, het ruisen van de oceaan bij de crematieplaats aan de Weg naar Zee, de oceaan die de kleinzoon later zou oversteken: ‘Mijn schip heette geen Lalla Rookh, met de klm vloog ik.’)

Aja, de grootvader, wordt gecremeerd, maar leeft voort in de kleinzoon. De nauwe betrekking tussen grootvader en kleinzoon wordt hier niet uitgedrukt als de ziel die in de kleinzoon voortleeft, maar als ‘vlees dat zich in hem nestelde’. Het ‘vlees’ uit het geciteerde gedicht keert terug in het voorlaatste gedicht, waar de ik-figuur zwartgalliger spreekt van een kanker, het gezwel dat contractant heet, de voortwoekerende ontheemding. Als de grootvader, zwevend tussen India en Suriname, zich niet scherp laat tekenen, zo realiseert de ik-figuur zich, hoe kan ik mijzelf dan scherp zien?

De hechte samenhang van de gedichten in Agni ke yad blijkt als we de verschillende woordvelden door de cyclus heen volgen. Zo wordt ook de vergelijking van de eigen huid met een doek die veel verborgen houdt, elders opgepakt - door de grootvader zelf, wanneer die zegt: ‘Het verstand zegt je dit: als het doek opengaat,/begint het toneel./Maar als het doek van de ogen opengaat, laat dat toneel zich dan werkelijk zien?’ Een omkering als een oosterse wijsheid.

Het zal inmiddels duidelijk zijn dat deze poëzie een migrantenpoëzie bij uitstek is en het kale feit dat de dichter zich inmiddels in Saramacca heeft gevestigd lijkt voor nu of voor de toekomst daaraan ook weinig te veranderen. Juist vanwege zijn eigen migratie - de ‘dubbele emigratie’ van de hindostanen - is Narain in staat zich voor te stellen wat er in zijn grootvader moet zijn omgegaan. Het accent in deze poëzie is daardoor komen te liggen op het lijden van zijn bevolkingsgroep (waarvan de gemiddelde hindostaan in Suriname overigens weinig last lijkt te hebben zolang de roti goed gevuld is - doelt Narain eigenlijk ook niet op deze soort maagaanbidders als hij spreekt over ‘sommigen doordrenkt, alsof ze in water gezwollen waren’?). En al weet de ik-figuur dat de hindostanen deel

[p. 141]

zijn geworden van een nieuw land, voor hemzelf is het niet de trots op eigen werkkracht en grootse resultaten die telt. Als ik gedicht xviii goed lees, dan lijkt hij ook te spotten met de zelfgenoegzaamheid van sommige hindostanen: jij bent uitgegroeid van bamboespruit tot bamboestoel, spreekt hij de hindostaan toe: Toen woei er een lap, nu zijn er groene bamboebladeren,/alle waaiend in de wind,/gelukkig en blind. En in de volgende regels laakt hij dat de hindostaan eerst zijn staat van landbouwer moest opgeven om voor volwaardig te worden aangezien: ‘naast bewoner van het district, werd de koelie pas inwoner/door stedelijk te gaan wonen.’ (lelijke regels trouwens, maar dit terzijde).

Er is natuurlijk nog een breking en die springt direct in het oog als de bundel Agni ke yad openvalt: de taal. Van een directe communicatie tussen grootvader en kleinzoon, het spreken waarin de geest zich uitdrukt, is blijkbaar geen sprake geweest, maar de kleinzoon heeft wel de taal van zijn grootvader geërfd. En natuurlijk is dat het Sarnami, voor de dichter Jit Narain zo ongeveer het meest wezenlijke van zijn bestaan, want die taal is datgene wat in staat is knopen te leggen in het aan flarden geknipte koord van de geschiedenis. In gedicht vii zegt hij dat zo: ‘Weloverwogen roert de geschiedenis de pen/in de inkt van het verdriet.//Alsof het lied van het verdriet/de geschiedenis kan helen.’ Maar de bundel valt open en links staat het Sarnami, rechts het Nederlands. Of het de dichter ooit gelukt is werkelijk in de laatste taal te wonen, is maar sterk de vraag. Mij lijken de Sarnami versies soepeler in elkaar te steken, dan de Nederlandse die vaak een proza-weergave zijn van een veel poëtischer Sarnami. Het Nederlands balanceert soms op het randje van de pathetiek en maakt hier en daar een nogal bedachte indruk: ‘Zij die de Surinaamse grond koesterden,/werden als koelies veracht, /als plattelanders Niet-surinamer genaamd.’ Het laatste woord heeft een bijzondere dimensie door de notie van ‘een naam geven aan’, maar er had natuurlijk ‘genoemd’ moeten staan, waarbij dan

[p. 142]

ook nog komt dat de nadrukkelijke lange aa de slotregel loodzwaar maakt.

Er staan overigens meer dan genoeg bijzonder fraaie formuleringen in de vertalingen en in combinatie met het diepe peilen naar een bestaan tussen de continenten, maakt dat glashelder dat Jit Narain veruit de belangwekkendste Sarnami dichter is (terwijl deze taal met dichters als Chitra Gajadin, Cándani en Rahi toch al niet slecht voor de dag komt). Het Sarnami, dat is de vaste grond onder Narains voeten, ook als hij zijn twijfels verwoordt, zoals in de openingsstrofe van het twaalfde gedicht die ik hier tenslotte (in vertaling) wil weergeven:

Gelegen in de hangmat, ogen open dan weer dicht,
lijkt het of hij denkt te gaan spreken.
Wie wie is bereikt hem niet meer.
Of wéét hij wat hij doet, rest hem niets meer te zeggen?
Wie weet niet dat hier gewacht moet worden,
dat de dood veel tijd heeft,
veel meer tijd dan de tijd.