De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 143]

Het vergeelde wit van stapels nooit gebruikt linnengoed
(over Ellen Ombre, Maalstroom)

Pas het twaalfde stuk uit het eerste boek van Ellen Ombre geeft wat de titelpagina belooft: een echt verhaal. En een goed verhaal ook! Het is getiteld ‘De jongen Winter en het meisje’ en het is de ingehouden vertelling van een jeugdgenegenheid. Liefde is misschien net een te groot woord voor wat een klein, verlegen meisje voelt wanneer zij op de Paramaribose Koningin Julianaschool tijdens haar eerste schoolweken getroost wordt door de jongen Ludwig Winter. Het meisje komt uit de stad, de jongen van ver, van ‘voorbij Onverwacht’. Maar op een dag verschijnt hij niet, twee vrouwen in witte katoenen jurken komen zijn verdrinkingsdood melden. Bijna overkomt het meisje na een jaar hetzelfde, zij wordt nog net op tijd uit het water getrokken door klasgenoot Wim Portielje: Het meisje heeft na dit voorval nooit meer met de kinderen buiten gespeeld. Nu ze de dood ontmoet had, was ze in tweeën uiteengevallen. Met één deel stond ze in het leven met regels en levenswetten en mensenredders als Wim Portielje. Een ander deel bleef onder water in de bescherming van Ludwig Winter. Door de maximale soberheid van vertellen krijgt dit verhaal een even ontroerende als bijwijlen beklemmende sfeer. En juist de slotzinnen die het hele levenslot van het meisje kernachtig neerzetten, tillen het verhaal tot meer dan een goed uitgewerkte anekdote.

De elf stukken die aan het verhaal voorafgaan zijn van een heel andere aard. Het zijn reisreportages, columns, memoires, commentaren, het zijn in ieder geval geen verhalen. Na ‘De jongen Winter en het meisje’ volgen nog wel enkele vertellingen en het titelverhaal ‘Maalstroom’ springt daarvan als veruit sterkste in het oog. Het is het relaas van de Surinamer Ewald die met de bijeengeschraapte

[p. 144]

spaarcenten van zijn moeder in Holland gaat studeren en zich daar in een baantje als directeur van de Stichting Tenadero (Terug naar de roots) weet te wringen. Hij houdt zowel zijn moeder als zichzelf jarenlang voor de gek met beloftes dat hij zal repatriëren, tot hij dan eindelijk terugkeert - om zijn moeder te begraven. In het lot van de hardwerkende moeder en de willoze zoon schetst Ellen Ombre met prachtig gekozen details de wezensproblematiek van een hele generatie. Het verhaal is ook qua structuur een van de interessantste bijdragen aan de bundel: de hele voorgeschiedenis wordt in een flashback verteld vanuit het moment dat Ewald in de voorkamer van zijn moeders woning zit om de nalatenschap te regelen. Dat moment is gesitueerd in een tijd dat de stad Paramaribo al veel in rook en verval heeft zien opgaan. In allerlei kleine ergernissen om zijn Hollandse vrouw tekent Ombre hoe Ewald zich realiseert dat zijn leven bijna inhoudsloos aan hem is voorbijgeslipt: ‘Veel dingen weet ik niet. Heb ik nooit geweten. Veel van wat ik wel wist is in rook opgegaan of verrot.’ Tot aan de laatste observatie toe - het vergeelde wit van nooit gebruikte stapels linnengoed in moeders kast - blijft het verhaal een indringende schets van een bestaan dat kracht en krachteloosheid nooit in evenwicht wist te brengen.

In de maalstroom van de boekproduktie lanceren de grote uitgeverijen heel af en toe een nieuw talent van Surinaamse herkomst. Ellen Ombre (1948) had zich reeds enige naam verworven met haar geregelde stukken in Intermagazine en voorts met verspreide bijdragen aan Maatstaf, De Gids, De Groene, nrc Handelsblad en verhalencollecties als Verhalen van Surinaamse schrijvers en Hoor die tori!. Op het eerste gezicht zou het kunnen lijken alsof zij haar werk nu heeft bijeengebracht in haar debuutboek Maalstroom, maar dat is toch niet het geval. Langere stukken als ‘De prijs van hulp’ uit Verhalen van Surinaamse schrijvers of de reportages over de Bijlmer en de pakkettenzendingen-richting-Suriname uit Intermagazine zijn niet in Ombres eerste bundel opgenomen. Met Maalstroom wil El-

[p. 145]

len Ombre klaarblijkelijk laten zien wat zij met de pen kan. Niet alleen geeft zij een staalkaart van verschillende prozagenres, de stukken zijn ook geografisch gedifferentieerd: ze spelen zich af in Suriname en Nederland, maar ook in Afrika, de V.S. en Zuid-Amerika, al ligt het zwaartepunt duidelijk op die plaatsen waar de Surinamers zijn neergestreken.

Dat die mix van zovele genres de bundel een meerwaarde verleent, kan ik helaas niet zeggen. Sommige van Ombres verhalen zijn zo sterk, dat andere stukken wel móeten tegenvallen. Haar reisverslagen - met de Saramacca naar Suriname; een bootreis naar Valparaiso - schetsen heel goed de sfeer aan boord van de zeeschepen en Ellen Ombre weet er oudere ervaringen soms voortreffelijk in te verwerken. Maar reisreportages zijn nu eenmaal van een totaal andere orde dan fictieve verhalen. Storender echter vind ik dat ook een aantal column-achtige tekstjes is opgenomen die broodmager afsteken bij de langere stukken. Een schets van een sportschool is leuk, maar verstoort ernstig de sfeer van de eraan voorafgaande stukken die zich in de tropen afspelen. ‘Alles heeft zijn prijs’ is een ander kort stukje, een flard bijna, deze keer over de schaarste in Suriname, maar de schrijfster brengt niets te berde wat niet al uit en te na in kranten en weekbladen aan de orde is geweest en haar stijl is niet van dien aard dat haar stukje enig opzien kan baren. Nogal wat stukken - met name in de eerste helft van haar boek - geven de hinderlijke indruk onaf te zijn. Een weinig opvallende reportage over Surinamers in de V.S. kabbelt door, om opeens te worden afgebroken met de (op zich sterke) zin: ‘Ontheemd maar gerieflijk grieven we voort.’ Alsof die zin er al was en de reportage er nog bij geschreven moest worden. Een reisverslag over Benin gaat plots over in het tragische relaas van een man die zijn zoon verloor - boeiend genoeg om te lezen, maar als compositie is zo'n stuk volstrekt onevenwichtig.

Waarin naar mijn idee het grootste belang van Ellen Ombres

[p. 146]

Maalstroom gelegen is, is de wijze waarop zij beschrijft wat er gebeurt wanneer iemand van het ene continent wordt overgeplant naar het andere, terechtkomt in de ene cultuur vanuit een fundamenteel andere (het treffend uitgetekend godsdienstige milieu van de Surinaamse creoolse upper class). Zij doet dat vanuit een ‘meisjesoptiek’ en ook dat geeft aan de observaties een specifieke charme. Pijnlijk zijn sommige ervaringen van een zwart meisje in het witte Europa, maar uit dat meisje is geen gefrustreerd wicht gegroeid - dat laat het stuk ‘Zieldoorborend’ zien, een commentaar op de tentoonstelling Wit over zwart, een van de best leesbare van alle commentaren op die expositie, omdat Ombre zich strikt onafhankelijk opstelt: ‘Ben ik om een goede neger te zijn ook verplicht tot al die verontwaardiging, of maar een dolende in de woestenij van het Alras?’

De vraag is alleen of de kwaliteiten van Ellen Ombre niet veel beter tot hun recht waren gekomen in een wat zorgvuldiger samengestelde bundel. Hoofdredacteur Martin Ros van De Arbeiderspers heeft blijkbaar vliegende haast gehad om alweer een goed ogende schrijfster aan zijn stal toe te voegen, maar het ware in het belang van de auteur geweest wanneer hij haar de tijd gegund had nog een paar interessante reizen met dito verslagen te laten maken. Dan was er ook de tijd geweest om het al te magere werk uit te zeven en nog enkele verhalen te schrijven - goede wijn moet rijpen - zoals de paar die nu getuigen van Ellen Ombres onmiskenbare schrijftalent.