De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 86]

Een buffel eet mijn rozen uit de heg
(over Antoine A.R. de Kom, Tropen)

Vanuit het niets viel hij - pats - op de klep van de poëzie: Antoine A.R. de Kom. En zijn debuutbundel gaf hij een titel mee als een hoogstpersoonlijke poëtica: Tropen. In dat woord combineert hij een essentiële geografische aanduiding met die andere betekenis van tropen: metaforen, de beelden die de klinknagels zijn van de timmerlieden die wij dichters noemen. En in die bundel lijkt het derde gedicht me programmatisch van belang. Het heet ‘Des tijds’ - ja, geschreven in twee woorden, want de dichter zegt hier iets van de tijd, veeleer nog dan iets over indertijd. Het luidt zo:

Zandstraat die een zandstraat kruist;
Huis, lege huls, de kamers kaal, juist
Daarom sta ik in dit huis op de hoek,
Zoek naar wat tijdloos-nooit verhuist.

Ik wacht op de verleden tijd. Eerst
Zit ik in rotan stoelen, spiegel beheerst
Mijzelf in ramen, tuur dan in 't duister nu:
De tand des tijds breekt af, perdu, als eerst.

Gasten gaan het huis in: figuranten,
In 't want van mijn geheugen vastgeklampte
Wassen beelden, smeltend in de tropennacht.
Hun lachen was een voorzaal vol gedaanten.

We hebben hier een heel beheerst en geconcentreerd geschreven gedicht. Het is niet moeilijk je er een Paramaribose buitenwijk met

[p. 87]

zandstraten bij voor te stellen. Waar twee zandstraten elkaar kruisen dwaalt een ik-figuur door een leeg huis en probeert zich het verleden voor de geest te halen. Dat verleden is een beetje schimmig, maar het heden is dat niet minder: 't duister nu kan worden opgevat als dat het donker is geworden, maar de dubbelzinnigheid is er niet per ongeluk in gelegd en zeker wil de dichter met deze woorden ook aanduiden: het duistere heden. Vroeger en nu zijn blijkbaar niet van elkaar los te zien. De gedaanten van weleer zijn de ik-figuur door het hoofd blijven spoken.

In de eerste twee gedichten heeft de dichter de lezer al direct meegevoerd naar de Caraïbische geschiedenis: in het eerste gedicht voert hij Ogier de Gombaud sprekend in, een grenadier die door Lodewijk xviii uitgezonden wordt naar Cayenne. In het tweede identificeert een ik-figuur die een zeereis maakt zich met Sir Walther Raleigh of het bootspersoneel. Als een romanschrijver plaatst de dichter de lezer dus in medias res, direct midden in het Caraïbisch gebied, gezien vanuit de tijd zelf, èn gezien door de ogen van een beschouwer achteraf. Het zijn die twee perspectieven, èn de door de tijd veroorzaakte discrepantie tussen die twee die de dichter fascineren.

Laten we er nu eens wat biografische informatie over de dichter tegenaan gooien. Antoine de Kom werd in 1956 geboren in Den Haag, kleinzoon van de man die elf jaar eerder in een Duits concentratiekamp om het leven kwam: Anton de Kom, Adek. Meer dan dertig jaar nadat zijn beroemde grootvader een vrijwillige heenreis naar Suriname maakte en een onvrijwillige terugreis, steekt de kleinzoon de oceaan over. In september 1966 maakt Antoine de Kom de oversteek per zeeschip; vijf jaar later, in mei 1971, keert hij terug. In een lyrische passage in Wij slaven van Suriname beschrijft Anton de Kom het zilt van de oceaan, de zeevogels en de schepen en hij voert ons mee naar de tijd van de slavenhalers. En in het boek van kleinzoon Antoine de Kom vinden we dezelfde ele-

[p. 88]

menten, al is het opvallend genoeg dat hij de zoutwaternegers ziet in de roeiers van de schepen bij Troje, het gymnasiumonderwijs voert zijn geest van de klassieken naar de slavernij.

Vijf jaar bracht Antoine de Kom in Suriname door, van zijn tiende tot zijn vijftiende, juist die jaren die in elk mensenleven de cruciale parallellie markeren van de groei van het taalvermogen en de ontwikkeling van het eigen denken. Zelf zegt hij van die vijf jaar: ‘in mijn belevenis vijftig jaar’, en dat lijkt niet overdreven. In één oogopslag geeft de bundel Tropen te zien hoe fundamenteel de invloed van die vijf jaren op de jonge Antoine de Kom geweest moet zijn. De Caraïbische passaat doorstroomt de hele bundel, rode ibissen schikken er hun veren, zeeschildpadden kruipen aan land, palmen wuiven bruine tantes koelte toe, de warmte en de groenheid van het bos omvatten de lezer. De loomheid van de tropen betekenen voor de ik-figuur uit de poëzie klaarblijkelijk de rust die in de ook bijna altijd aanwezige ‘rest van de wereld’ zelden gevonden wordt, of het zou moeten zijn in de warmte van de Hortus botanicus met een besneeuwde buitenwereld achter het glas. In de tropen, daar is de ik-figuur met weinig tevreden:

Ik neem plaats op een rotan stoel.
Nu: warm, middag, windstil, zwoel.
De vitrage voor de openstaande ramen
Hangt bewegingloos - heeft dit 'n doel?

Mijn stoel kraakt. Op het erf blaft de hond.
Buurman oefent op zijn cello, ooit vond
Ik dat mooi, thans wuif ik een zwerm
Fruitvliegjes weg van mijn knie, van een wond.

[p. 89]

 

Het valt mij op - voor de heg op de weg

 

Verschijnt een donkere gedaante. Ik zeg

 

Niets. Ik kom volmaakt tot niets. Niets.

 

Een buffel eet mijn rozen uit de heg.

Ook in deze drie strofen zien we een tijdsspanning tussen wat de ik-figuur ooit vond en hoe hij de dingen nu waarneemt. Maar wat een schitterend slotbeeld hier! Die verontrustende gedaante van dat grote beest dat die rozen uit de heg opsmikkelt en de ik-figuur die dat in een totale rust aanziet, niet lethargisch, nee, volkomen bewust van zijn rust!

Antoine de Kom debuteerde in 1989 in het tijdschrift De Gids met de cyclus ‘Palmen’ - zes gedichten lang - die nu ook in Tropen is opgenomen. Hij hanteerde daarvoor de naam Raymond Sarucco. Daarna volgden meer gedichten in De Revisor en Dietsche Warande & Belfort - hij is inmiddels een vaste verschijning in die tijdschriften geworden. Verder is werk van hem geselecteerd voor de bloemlezingen Grote Verzenboek (Lannoo) en de zesde druk van Hans Warrens Spiegel van de Nederlandse poëzie (Meulenhoff). De Kom heeft inmiddels een tweede bundel voltooid.

Antoine de Kom schrijft de prachtigste gedichten als hij de lyricus in hemzelf vrij baan geeft. Zijn werk is niettemin altijd beheerst en zorgvuldig van compositie en wat De Kom zo bereikt is een combinatie van grote gevoeligheid, een onnadrukkelijk maar helder aanwezig politiek-sociaal statement in een esthetische vorm die er wezen mag. In een enkele regel wil hij misschien iets te nadrukkelijk laten merken dat hij niet van de straat is en onder de snelbinders van zijn bagagedrager ook de klassieken heeft gebonden, maar De Koms verrassende associaties verhinderen dat hem een soort verzen-met-gesteven-boord uit de pen vloeien. De Kom beschikt over veel speelsheid - soms als een Caraïbische Paul van Ostaijen - en veel humor. Dat zijn belangrijke kwaliteiten waarvan

[p. 90]

men zou wensen dat die in nogal wat meer poëziebundels zich zouden doen gelden (de loodzware last van het lezen van die boeken weegt soms nauwelijks minder dan de slavenketenen die erin worden genoemd). Om ook deze laatste zijde van Antoine de Kom te demonstreren het voorlaatste gedicht van de prachtige cyclus ‘Palmen’:

Regen is een ramp voor bruine tantes:

regen gaat met wind gepaard,

voor mij een zegen, liefst namen zij de benen

maar waarheen?

als vastgeklonken zijn zij

op de plek waar verweekte voeten al wortel schieten; hun

met veel moeite platgestreken

haar, dat krimpt en kroest naar ware aard.

Dit is plusminus het ergste

dat een bruine tante

overkomen kan, een kapsel
als 'n palmboom schrompelt, o wordt afrikaantje -