De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 66]

Kotsen op de landgenoten
(over Rabin Gangadin, Landgenoten)

Landgenoten: het zou een titel kunnen zijn van een verzameling zachtmoedige, licht-ironische stukjes van Coen Ooft, de auteur van Spanhoek (1958). Of van een collectie columns van Edgar Cairo, bijtender dan Ooft, maar toch vooral meelevend. Rappa zou er een reeks portretten van zwaarbeborste vrouwen en zwaarbebalde mannen onder hebben laten vallen. Bij de bundel die Rabin Gangadin uitbracht, moet Landgenoten uitgesproken worden alsof het woord je strot uitkomt, met veel nadruk op de L en met een nogal holle a, zoals in het woord walging.

Uit eigen literaire kring hebben de Surinamers het bij tijd en wijle hard te verduren gekregen. En daar is niets op tegen: als het nodig is, dan moeten er schrijvers zijn, om een volk op zijn donder te geven, zo heeft Engeland zijn Evelyn Waugh, Spanje zijn Cervantes, Ortega y Gasset en Martín Santos, België zijn weverbergh (zonder hoofdletter!) en Tom Lanoye, Nederland Gerrit Komrij en Hugo Brandt Corstius etc. Als je leest hoe Bea Vianen de Surinamers in Nederland neerzet in de roman Het paradijs van Oranje, dan lijkt alleen het woord ‘onbarmhartig’ geschikt voor een karakteristiek. René de Rooy moet zijn maagsap hebben voelen opborrelen als hij aan de Surinamers in het thuisland dacht, als we althans afgaan op zijn boek Verworpen vaderland dat in 1979 bij Meulenhoff verscheen.

Het is nogal wat om Rabin Gangadin in de traditie van Cervantes en Ortega y Gasset te zetten, maar wat zeker is, is dat hij zich schaart in de vomatie-traditie met zijn bundel schetsen (episodische verhalen, zegt de flaptekst) over zijn landgenoten. Op één punt onderscheidt hij zich klaar van Vianen en De Rooy: van zelfs maar

[p. 67]

een greintje liefde voor Suriname en de Surinamers, al is het ergens in een verleden, ergens als ideaal gezien in een visioen misschien, is bij hem geen sprake.

Hèt stijlmiddel van Gangadin is de groteske, de grillige uittekening en uitvergroting tot in het absurde en het is de vraag of hij zich daar bewust van is. Is het hem bloedige ernst of ziet hij zelf nog de humor van zijn vertekening in? Hoe dan ook, wat hij neerzet doet niet veel onder voor een wereld zoals Jeroen Bosch die eeuwen geleden schilderde: een wereld van gedrochten, van misvormden, van duivelsgebroed. Twee weken voor ik Gangadins boek las, zag ik in het Prado in Madrid Jeroen Bosch' De tuin der lusten en de absurde beelden van dat schilderstuk lieten me bij lezing van Landgenoten niet los. Waar Surinamers zijn, daar is ontucht, daar zijn hoeren en pooiers, daar is het geweld, daar is de grootheidswaanzin en de domheid ad absurdum. Aldus Rabin Gangadin. Met veel wapengekletter gaat in zijn boekje De Surinaamse literatuur zowat de hele Surinaamse letterkundige wereld voor de bijl, in Landgenoten moet de rest van het volk het ontgelden. Maar zijn boekje over de literatuur is als beschouwing gemakkelijk zakelijk te beoordelen. Met zijn proza ligt dat wat moeilijker: het soms zo verraderlijke element ‘fictie’ gaat dan een rol spelen. We kunnen ons dan twee vragen stellen, die ten nauwste met elkaar samenhangen: past Gangadin de literaire middelen consequent toe, en: overtuigt zijn proza?

Hoofdpersoon van Landgenoten is Georgie, een figuur die niet goed uit de verf komt en die - hij is schrijver - naar het model van Gangadin zelf gemodelleerd lijkt. Deze Georgie staat praktisch volstrekt geïsoleerd ten opzichte van de wereld die hij met zoveel afschuw en afstandelijkheid beschrijft. Maar wie nou precies de waarnemer is, Georgie of de verteller, is vaak niet duidelijk. De verteller grijpt vaak in met nogal hinderlijk commentaar, alsof het beschrevene in al zijn afschrikwekkendheid nog commentaar zou be-

[p. 68]

hoeven! De wereld zien we echter niet alleen vanuit het gezichtspunt van de verteller en Georgie, ook de personen geven boosaardig commentaar op elkaar en op hun landgenoten. Zo lijkt het alsof het hele Surinamerschap tot in de derde macht platgeslagen moet worden. Alle personen blijven ook zo vlak als een dubbeltje en dat dubbeltje breidt zich uit tot de oppervlakte van een circusring, maar het dubbeltje wordt nooit een kwartje. Als Georgie wordt ingerekend staat niet één agent klaar, maar twintig dienders met getrokken pistolen. Dat is de methode-Gangadin. Dan ontstaat het moker- -effect waaronder ook Gangadins stukken over literatuur lijden. Het ligt er allemaal zo dik bovenop, dat de karikatuur zichzelf opblaast en tot machteloosheid vervalt. Bij zoveel gebrek aan subtiliteit, aan contrastwerking, kan de reactie nog slechts een schouderophalen zijn. Je blijft je natuurlijk wel afvragen voor wiens rekening dan allerlei kenschetsen komen: ‘zijn domme Surinaamse manier’, ‘tropische aap’, ‘het platteland straalt van hem af’, ‘de loempia’ (als aanduiding van een persoon) enzovoorts.

Het is dan verbazingwekkend om te zien hoezeer Rabin Gangadins proza alle feilen vertoont die hij zelf in de Surinaamse romans ontwaart (men zie zijn De Surinaamse literatuur, pagina 7): wijdlopigheid, gerommel met de vertelinstantie, moraliserend commentaar, en teveel willen beschrijven en ook teveel beschrijven van buitenaf, zodat identificatie voor de lezer nauwelijks mogelijk is. Als het Rabin Gangadin geen ernst is, geldt voor hemzelf bovendien nog het laatste verwijt: het gebrek aan innerlijke noodzaak van de uiting. Ik durf in zijn geval niet te beweren dat dat zo is. Woede lijkt Gangadins voornaamste drijfveer geweest te zijn en die woede heeft blijkbaar elke bezinning op het hanteren van de literaire middelen opzij gedrukt. Wat er mogelijk gebeurd zou zijn, wanneer de stoom wat van de ketel was genomen, laten de pagina's 59 tot en met 65 zien. Daar staat plotseling een heel rake schets van een ontmoeting van Georgie met een dronken landgenoot. Dit fragment

[p. 69]

kent net datgene wat zoveel bladzijden van dit boek missen en daardoor onverteerbaar zwaar maken: humor, esprit, een spitsvondige pointe.

Een laatste intrigerende vraag die nog beantwoording behoeft is: waarom houdt iemand die zoveel uit te kotsen heeft over zijn landgenoten zich überhaupt nog met hen bezig? De laatste zinnen van het boek lossen iets van deze mist op:

Van minuut tot minuut wordt de lucht donkerder, en als Georgie begint te schrijven is de hemel bijna helemaal zwart. Zijn roman is een vreemde mengeling van tederheid en wreedheid, omdat hij net zo'n grote hekel heeft aan onderdrukkers als aan hun te klagerige slachtoffers. Hij bewaart zijn sympathie alleen voor díe mensen die tenminste een persoonlijke uitweg zoeken in de literatuur, de kunst, verdovende middelen en misdaad. Liever nog dan het geluk.

Als Georgie inderdaad het alter ego van Rabin Gangadin is, dan moet de schrijver iemand zijn die zo volslagen compromisloos op vriend en vijand afgaat, dat niets meer de wild zwaaiende zeis ontkomt, zelfs niet het geluk. Het valt voor Gangadin te hopen dat het tabula rasa dat dan ontstaat, hem de rust en bezinning zal brengen om op die lege wereld met zijn pen ooit iets van schoonheid en harmonie op te richten.