De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 55]

Omdat ik ben wat in mij is
(over Kwame Dandillo, Palito)

In 1970 verscheen er in Paramaribo een dun bundeltje gedichten. Op het omslag: een foto van een vrouw met anyisa en in koto, de creoolse hoofddoek en rok dus. Blijkens de titel moest die koto een palito zijn. Die titel was afgedrukt in letters die nu gedateerd aandoen, eigenlijk ziet het hele bundeltje er nu uit alsof het al veertig jaar oud is. In 1973 kwam er bij de Nederlandse uitgeverij Leopold een herdruk van dat boekje uit, zij het met de gedichten in een andere volgorde: effen geel omslag, strakke letters. De uitgave was voorzien van een begeleidend woord van Dr E.Th. Waaldijk.

Zelden heb ik ervaren hoezeer een voorwoord tot een bundel in je hoofd kan blijven hangen bij het lezen van die bundel, als in dit geval. Normaal zijn voorwoorden aanbevelende babbels, steunen in ruggen van jonge dichters, bliksemafleiders als je een slechte bundel teleurgesteld opzij smijt en je je gram kunt halen bij de voorwoordschrijver die de lezer weer bij de neus genomen heeft. Maar niet zo bij deze bundel, Palito van Kwame Dandillo, de schrijversnaam van Pieter Polanen. Waaldijk schrijft dat de bundel werd uitgebracht na Polanens dood bij een verkeersongeluk op de weg naar Zanderij. Een postume bundel dus, dat wekt bij de lezer een zeker sentiment op dat meestal in het voordeel van de schrijver werkt: minder perfecte gedichten dragen het stigma ‘hij heeft het niet kunnen afmaken’. Die kleine ontsporingen vinden we sporadisch ook in Palito. Bij Kwame Dandillo/Pieter Polanen komt er echter nog iets meer bij kijken - dat ook niet helemaal onbekend is in de letteren; het lijkt alsof zijn poëzie een voorafschaduwing is geweest van het lot dat hem wachtte, alsof hij wist dat een klap hem uit een actief leven zou wegslaan:

[p. 56]

 

Wat is mijn leven

 

onverstaanbaar teer

 

één hartslag en de toekomst

 

vloeit met heden in elkaar

 

één hartslag bij of af

 

bepaalt de afstand

 

tussen wieg en graf

Maar wat het voorwoord tot de herdruk van Palito zo intrigerend maakt is de eerste zin ervan: ‘Weinigen zullen in Humphrey Pieter Polanen, een man die bij zijn leven zeker niet bekend stond als overdreven subtiel, de schrijver vermoeden van dichten zo verfijnd en zo intens doorvoeld, als in deze bundel bijeengebracht.’

Poëzie dus die het verborgene van de mens in zich draagt. Dat is natuurlijk geen onbekend verschijnsel, maar zelden is het zo direct geformuleerd als Waaldijk doet, die een scherp contrast signaleert tussen hoe zijn vrienden en kennissen Polanen tijdens zijn leven gekend hebben en zoals hij na zijn dood uit zijn poëzie naar voren komt.

Dat contrast tussen uiterlijke activiteit, blijmoedigheid en innerlijke bezonkenheid, zo niet somberheid komt heel fraai naar buiten in de wending die de eerste strofe van het gedicht ‘Is God dood?’ neemt:

Zonlicht hemel vol kleuren
mensen bont gekleed en blij
loodzware mengeling van geuren
muziek, groen, bloemen overal
mensen arm als ratten
stompend scheldend klauterend
uit de goot

[p. 57]

Vreugde en verdriet, leven en dood liggen dicht naast elkaar. Vanuit dat eeuwige thema van de vergankelijkheid van het aardse zijn alle gedichten opgebouwd en wie men er ook in zoekt; men vindt er maar moeilijk de Pieter Polanen zoals hij tijdens zijn leven op anderen moet zijn overgekomen. Zoals in boven geciteerde strofe de goedgeklede en blije mensen de armen uit de goot zien klauteren, zo moet Pieter Polanen naast het licht in zijn leven ook altijd het donker gezien hebben. Zo stelt hij in zijn poëzie de prostitutie die ‘gezichten wreed tot maskers lijnt’ tegenover ‘de rust der liefde’. De ongereptheid - dat is evenzeer klassiek - ligt voor Polanen in de jeugd; ‘De God der kinderen is nimmer dood’. Als zodanig is het leven een cirkelgang en 't leven een stap voor stap zichzelf verlossen.

Ook waar Kwame Dandillo geen namen noemt, gaat zijn poëzie onmiskenbaar over Suriname. ‘Tan tiri’ is een van de mooiste klaagliederen ooit om Suriname geschreven.

Ke fu san
kondre fu mi
yu no man
tan tiri?

No geme so
kondre fu mi
kibri yu blo
tan tiri

Figi yu ai
kondre fu mi
sari sa wai
tan tiri
A no lati
kondre fu mi
Gado na y' Mati
tan tiri

Ach waarom
mijn land
blijf je niet
stil?

Zucht toch niet zo
mijn land
houd nu de adem in
zwijg stil

Droog af je tranen
ach mijn land
je droefheid zal vergaan
blijf stil
't Is niet te laat
ach land van mij
God is je vriend
wees stil

[Vertaling: W.]

[p. 58]

Hij lijdt mee met het Surinaamse volk (we zitten trouwens nog ver voor de onafhankelijkheid) en sommige van zijn gedichten behoren zeker tot de strijdpoëzie, zij het de betere soort daarvan:

Verloren loop ik langs
je mooie straten
en zie de krotten
als een reeks van gaten
in een blinkend wit gebit

De mensen schuiven transpirerend
in alverzengend zonlicht rond
en vraag mij vreemd verwonderd af
waarom men lacht
waar vinden zij de kracht
te gaan te staan
terwijl de hitte stijgt
en elk levend wezen hijgt

Ik voel de drang naar vrijheid
wurgend om mij heen

Vergeef mij als ik

[p. 59]

 

in mijn wanhoop meen

 

dat oog om oog tand om tand

 

de wet moet zijn van elk land

 

waar scharen armen eindloos paraderen

 

tussen limousines van

 

de nieuwe heren

Alleen al door die laatste regels wordt dit gedicht naar een plan getild dat uitstijgt boven een momentopname: het gevaar dat de nieuwe machten de mentaliteit van de oude overnemen, ligt altijd op de loer. Hier komt toch iets naar buiten van de angry young man die een zelfgemaakte bom voor Pengel legde. Vaker aan het eind van zijn gedichten kiest hij voor het meest radicale:

Geef mij een wereld
zonder mensen
en noem het paradijs

en zelfs de dood is een reële optie, zoals het eind van het gedicht ‘Kerkhof’ laat zien:

Daar komt het gras aan bod
dit is de wil van God
dat stof tot stof zal wederkeren
Godlof genivelleerd de knechten
en de heren

In feite zit de subtiliteit waar Waaldijk over sprak niet in de boodschap, die is vaak radicaal genoeg. De subtiliteit zit 'm in de taal en dat is een merkwaardige vaststelling voor een poëzie waar geen woord vreemd aan is en die voortdurend erg helder en direct overkomt. ‘Ik voel de drang naar vrijheid/wurgend om mij heen’. Dit is

[p. 60]

taal waarvan de betekenis iedereen helder voor ogen staat en toch verbergt die een mooie schijnbare tegenstelling. Het is poëzie die je blijft lezen en dat is dan toch anders dan bij strijdpoëzie in de traditionele zin des woords die haar boodschap geeft en verder punt uit. Het is alsof het stilstaan bij de taal, het zich bezinnen op zijn poëzie-instrument Pieter Polanen de bezinning bracht waaraan hij in het dagelijks leven niet toe kwam. Daardoor brachten die momenten die we dan de ‘inspiratie’ noemen, lagen in hem boven die in de rush van alledag verborgen bleven. Toch was Kwame Dandillo/Pieter Polanen zich zeer wel bewust van wat er in zijn binnenste omging. Voor hemzelf bestond er niet het contrast waarmee Waaldijk zijn voorwoord opent. Dit moet althans wel zo zijn, als we de geloofwaardigheid van het gedicht ‘Ego’ niet in twijfel trekken - en ook dat is zo'n direct èn subtiel gedicht, zo helemaal Kwame Dandillo, dat er geen enkele reden is om die geloofwaardigheid aan te vechten. De eerste twee strofen:

Mijn ik is mijn bestaan
mijn wezen is mijn leven
niets buiten mij is
waard
geen man geen paard

Mijzelf ben ik altijd
ik heb mijzelf bevrijd
omdat ik ben wat in mij is
de rest is vreemd
ik ben mijzelf ja ik alleen

Voor Kwame Dandillo was er geen sprake van een desintegratie. Als er sprake was van een verscheurdheid, dan was het die van een heel volk dat een eeuwenlange trieste geschiedenis met zich mee-

[p. 61]

draagt. En de veralgemening van dat lot tot een universeel menselijk lot maakte dat dit aardse leven weinig geluksperspectief kon bieden. De desintegratie is gelegen in het leven zelf, maar niet in de persoonlijkheid van Pieter Polanen voorzover buitenkant en binnenkant niet zouden overeenstemmen.

Uiterlijk en innerlijk hadden ieder hun eigen bereik, het uiterlijk het sociale leven, het innerlijk de poëzie. Die twee behoorden als twee helften tot de persoonlijkheid van Kwame Dandillo/Pieter Polanen. Dat zijn dood een helft van die persoonlijkheid wegnam, betekende dat er ruimte werd geschapen voor het naar buiten treden van de andere helft. Dat die zich niet beiden tijdens zijn leven konden manifesteren, bewijst de kracht van zijn sceptische boodschap over dit ondermaanse bestaan. Dat hij wist dat zijn poëzie een onlosmakelijk deel van zijn persoonlijkheid uitmaakte, bewijst dat in hem de ware dichter school.