De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 28]

Op de spie van de taal
(over Edgar Cairo, Kopzorg)

Hoeveel schrijvers zijn er die drie, naar taal compleet van elkaar verschillende versies van hetzelfde verhaal hebben uitgebracht? Mijn geheugen blijft steken op een flink aantal schrijvers dat eenzelfde boek in twee verschillende versies uitbracht - Gustave Flaubert, D.H. Lawrence, Albert Helman, Astrid Roemer - en op enkele schrijvers die hetzelfde boek in twee talen schreven waarbij het meestal eerder om een vertaling van één basistekst dan om twee versies ging. Als ik me niet vergis, voegt Kopzorg, de jongste roman van Edgar Cairo, dit unieke toe aan de literatuurgeschiedenis, dat hij komt met een derde, totaal afwijkende versie van wat in wezen toch hetzelfde verhaal is. In 1969 debuteert hij bij het Bureau Volkslectuur in Paramaribo met Temekoe, 39 pagina's proza in het Sranantongo. In 1979 verschijnt bij In de Knipscheer Temekoe/Kopzorg, 109 pagina's geschreven in Cairo's variant van het Surinaams-Nederlands. En weer tien jaar later brengt Agathon Kopzorg, het verhaal van vader en zoon, 195 pagina's in een Algemeen Nederlands dat in veel woorden en wendingen het onmiskenbare Cairo-stempel draagt. (Als Cairo's werk door de redactie van Van Dale als bron werd genomen, kon ze wel meteen een vierde deel aan haar Groot Woordenboek toevoegen.)

Dat een auteur de moeite neemt om van een verhaal drie versies te schrijven, toont natuurlijk hoezeer het gegeven ervan hem na aan het hart ligt en in het verlengde hiervan: welke waarde hij eraan hecht om dat verhaal onder het publiek te brengen. In het geval van Kopzorg is het evident dat de laatste versie, afgaande op de gehanteerde taal, op het grootste publiek mikt. Daarmee erkent Cairo impliciet ook - met deze nieuwe variant van een oud verhaal sterker

[p. 29]

dan met zijn vorige roman Nyumane/Uit mensennaam - het deficit van zijn Surinaams-Nederlands als literaire communicatietaal. Het is nauwelijks voorstelbaar dat iemand na bijna dertig boeken zijn taal zo'n transformatie laat ondergaan.

Het autobiografische relaas van Kopzorg moet voor Edgar Cairo een sterk emotionele geladenheid bezitten; het gaat bij hem om meer dan een brok jeugdsentiment. Natuurlijk is dit verhaal van vader en zoon een soortgelijk relaas over twee harde koppen als die andere roman ‘van vader op zoon’, de bekendste in zijn soort in de Nederlandse literatuur, Bordewijks Karakter. Maar waar Dreverhaven en Katadreuffe uiteindelijk naar elkaar toegroeien, al is het maar op de smalle richel van het wederzijds respect, daar scheiden zich definitief de wegen van vader Nelis en zijn zoon in Cairo's roman. En juist in deze, door de ik-figuur amper te bevatten splijting, geeft Cairo een persoonlijk ervaren leed als concretisering van het bestaansverdriet van het hele negerdom dat hij in Nyumane/Uit mensennaam schetste. Op pagina 116 van Kopzorg staat dit eeuwige mensenverdriet aldus verwoord: ‘Maar het ongeluk, al was het maar dat mijn bewustzijn van die dag af scheen te zijn ontwaakt met de blik die het inzicht in de ware eenzaamheid verschaft, had alreeds toegeslagen.’ Waarin de oorzaak van die pijn precies schuilt wordt voor verteller noch lezer duidelijk. De geschiedenis herhaalt zich: het wanbegrip dat de vader, het ‘bosbeest uit de Para’, in zijn jeugd als kweekje van zijn tante ondervond, keert terug wanneer zijn panisch-overdreven liefde voor zijn enige zoon omslaat in wanbegrip, overigens van beide zijden even sterk. Dat moet te maken hebben met een soort doem van het negerschap: een gebrek aan zelfrespect en zelfvertrouwen en een levensfatalisme dat mensen doet terugvallen in een afgeslotenheid tegenover alles en iedereen om zich heen, in een pantser dat elke normale communicatie frustreert.

Dat die historische doem zich voortzet in de zoon moge duidelijk

[p. 30]

zijn: ‘Vader, hij piekert. Dus, ik pieker ook.’ De vader die zuchtend in de spiegel kijkt, zoals getekend in de eerste zinnen van het boek, is ook de zuchtende ik. Hoewel het een verhaal van vader en zoon is, een tweeluik met de geboorte van de zoon als scharnier, is het vooral de vader die getekend wordt, al heeft Cairo in Kopzorg sterker dan in Temekoe/Kopzorg ook de ontwikkeling van het eigenzinnige karakter van de zoon willen neerzetten. Maar die zoon moet de lezer toch vooral ontwaren in de spiegel waarvoor de vader staat.

Kopzorg geeft de suggestie dat Cairo eerst later het grotere verband van het ‘negerverdriet’ is gaan zien - wat hem een reden te meer aan de hand heeft gedaan zijn jeugdgeschiedenis opnieuw te vertellen. De verteller is een ik-figuur die terugkijkt op de ik die hij was:

Kind dat ik was! Hoe kon ik bevroeden dat ik het toppunt kende van de angst. Dit was slechts kinderangst! Mijn ziel kon niet het schip zijn dat op de woeste baren van de levenszee verging, maar 'n eenvoudig wasbekkentje, het mijne, dat in de stormvloed deinde, vlakbij huis.

Veel van het waargenomene wordt indringend geobserveerd. Maar in afwijking van de vorige versies heeft de ik-van-nu (de verteller dus) een sterk net van beschouwelijk commentaar over de handelingen heengespannen

Donkere angst! Het wolkige bestaan raast voort! De kilste winden blazen aan en slaan hun vleugels uit, die klapperen als kouwe lappenzeilen van het gehavend zieleschip tijdens de stormreis over de onbekendste oceanen. Dit lijkt zowaar het vaarwater van de heimelijkst geweende mensentranen! En hoe verbijsterend de kreet vanuit de bodem der gekwelde harten!

[p. 31]

Hoe lyrisch verwoord ook, in wezen voegen deze ‘beschouwingen’ een rationalistisch commentaar toe aan de handelingen. Het perspectief ligt bij de ik die jaren ouder is geworden en niet bij de jeugdige ik die met zijn visie meeging met die van de mensen om hem heen:

Je hoorde ze vallen 's nachts, bam! babambam! en mensen dachten natuurlijk dat het Bakroe's, van die kwelgeesten, waren die met stenen gooiden om het mensdom uit z'n slaap te halen.

Dat perspectief-achteraf dat de dingen enerzijds van ontnuchterend commentaar voorziet (‘kijk hoeveel bijgeloof er was’) en anderzijds in een wijdere horizont zet (‘dit is deel van het verdriet van de neger van alle tijden’) heeft voor de vaart van het verhaal nogal wat consequenties gehad. Temekoe/Kopzorg van 1979 spatte bijna uiteen van energie en nodigde gemakkelijk uit tot inleving, zeker voor wie de Surinaamse samenleving een beetje kent. Ook Kopzorg laat op veel plaatsen zien met hoeveel intense betrokkenheid, meeverdriet en humor, Cairo die wereld heeft geobserveerd. Hij schildert het generatieconflict tegen de achtergrond van het armoedige erfleven in een samenleving op de grens van koloniale en nieuwe tijd en de types die hij neerzet zijn van eenzelfde schilderachtige kracht als de nationalist R. Dobru in de jaren zestig in zijn prozastukken wist op te roepen. De twee reuzen uit Dobru's schets ‘Manfeti: wan foe wan’ (kort vertaald: Titanengevecht) zijn bij Cairo twee kanjers van medicijnmannen die elkaar exact in evenwicht houden. Je merkt dat Cairo heeft gestaan tussen de tierende Mis' Sjako en haar echtgenoot, dat hij zelf bijna is verpletterd tussen de boezem van Reuzentiet, Mjana Mena.

Wat Kopzorg - helaas - sterker dan de vroegere versies ook duidelijk maakt is het enorme dilemma waarvoor Cairo zich geplaatst heeft gezien. De wereld die hij schetst is zijn wereld, een wereld van ‘ons’, ‘wij’, ‘in woorden als de onze’. Hij wil die wereld voor

[p. 32]

de lezer levend maken en dat doen met de middelen die bij die tijd en sfeer horen: het echte vertellen - ‘Blijf goed en luister verder maar!’ Maar in al de jaren die hem nu van die wereld scheiden is er ook een afstand gekomen die de reflectie heeft meegebracht. Die reflectie doorkruist de stroom van beelden uit die tijd.

Die Surinaamse wereld leeft voor Cairo dan nog in een specifieke taal waarvan hij zich door de afstand steeds sterker bewust is geworden. Zonder die specifieke taal, of: uitgedrukt in een andere taal (het Algemeen Nederlands) wordt die wereld slechts onvolkomen opgeroepen. De Surinaamse wereld in de Surinaamse taal dringt zich zo sterk op, dat Cairo voor een onmogelijke keuze geplaatst wordt. Wat hij dan doet, is dat taalverschil analyseren en verantwoorden tegenover de lezers. Dit wordt nog versterkt waar de verteller zich realiseert dat hij zich richt tot een publiek dat die wereld niet kent: ‘Dit mompelt hij, meestal staand voor 't raam (wij zeggen: achter 't raam).’ Maar prijs van al die verduidelijkingen is wel een verstoring van de mogelijkheid om zich te kunnen inleven in de handelingen. Al die vermoeiende toevoegingen zijn voor taalgeïnteresseerden heel interessant, maar irritant voor de romanlezer.

Als dan de vraag beantwoord moet worden wat Cairo met deze versie van Kopzorg bereikt, dan moet vastgesteld worden dat zich een schrijver laat zien die zijn onmiskenbaar grote vertellerstalent en zijn binnen de Nederlandse letteren unieke thematiek, uiteen ziet vallen op de spie van de taal: achter zich een taal die bij uitsluiting een wereld adequaat kan oproepen maar die het publiek voorbijschiet, vóór zich een taal die het publiek verstaat maar die niet toereikend is om op te roepen wat de schrijver onder zijn schedeldak bewaart. Voilà het resultaat: een taal die in zich bergt de gespletenheid van een taalkunstenaar als migrant, of een migrant als taalkunstenaar, een metataal tegen wil en dank.