De geest van Waraku

Kritieken over Surinaamse literatuur

[p. 22]

Het eeuwige bestaansverdriet
(over Edgar Cairo, Nyumane)

Het is een nieuwe weg in zijn oeuvre en toch lag het welbeschouwd in de lijn der verwachting: een roman van Edgar Cairo over Afrika. Want er was nauwelijks nog een aspect van geschiedenis, leven en verwachting van de (Surinaamse) creool dat hij nog niet aan de orde had gesteld en met de roman Dat vuur der grote drama's (1982) en in het toneelstuk Dagrati! Dagrati! Verovering van de dageraat (1984) had hij de grenzen al verlegd naar het Caraïbisch Gebied buiten Suriname. De vraag was alleen maar: wanneer zal die roman er komen en hoe zal die uitpakken?

In 1986 kwam die roman er: Nyumane, het verhaal van de geschiedenis van Afrika en tegelijkertijd een boek over de geschiedenis van de mensheid. Want als er iets dwingend uit het boek naar voren komt, dan is het wel dat de geschiedenis van de negers geen geïsoleerde geschiedenis is, en dit dan niet bedoeld in historisch-maatschappelijke zin, maar in mythische zin: de tragiek van de mens is niet de tragiek van één volk, één continent of één ras, maar het drama van de mensheid in haar totaliteit.

Edgar Cairo schrijft over de neger, voor de neger, vanuit een negeroptiek, in een negerse vorm, maar wie in dat negerelement uitsluitend het particuliere en momentane ziet, mist de kern van Cairo's fascinatie. Hoe is de historie in staat telkens weer zichzelf te herhalen in een bewegingsmechaniek van lijden? Wat is het systeem dat de geschiedenis heeft ontwikkeld om altijd opnieuw grote delen van de mensheid te elimineren, af te snijden van het recht op een menselijk bestaan? In de slavernij evengoed als in de concentratiekampen, in de Trojaanse oorlog evenzeer als in de islamitische oorlog van ayatollahs, in genocides door alle eeuwen heen, die van

[p. 23]

indianen, van Colombiaanse en Paraguese boeren, van Goelag Archipel, jodenvervolging en Palestijnenverdrukking, heeft zich een dehumanisering van de mens getoond waarvan de wortels diep verborgen zijn gebleven, ook al benoemen we die met ‘erfzonde’, ‘Kumburuwa-droom’ of ‘condition humaine’. Het is hierin dat de fascinatie van Edgar Cairo's Nyumane/Uit mensennaam is gelegen en zijn keuze voor het geteisterde Afrika als object is vanuit dit gezichtspunt bezien exemplarisch voor alle aardvolkeren. Zo, hoewel geheel op negerleest geschoeid, mist het boek de simplificerende zwart-wit-schildering die nogal wat roots-literatuur aankleeft. De zin waarmee de Neanderthaler op een vergadering van alle ‘oeroude gelederen’ (indianen, negers, eskimo's, enzovoorts) een volstrekt stilzwijgen inroept, is duidelijk genoeg: ‘Het is de ontketende dierlijkheid van ons allen die in de nieuwe werelden de mens doet razen.’

Centraal in de roman staat het levenslot van Nduma (mensenkind), de immer ontheemde. Nog voor zijn geboorte wordt zijn moeder, het Nteke-meisje N'ptilamah, op een rooftocht van de Ngo-Ngo meegevoerd. Deze roversstam is een verbond aangegaan met de Ba Portu (de Portugese veroveraars). De tweeling die N'ptilamah baart, zal geofferd worden. Het eerste kind wordt onthoofd door de medicijnman Bantagwobo (die een schitterende tirade afsteekt tegen het christendom). Het tweede kind, Nduma, overleeft op wonderbare wijze: de reuzenslang wurgt het niet en, nadat de moeder is doodgespiest en de vader doodgemarteld, verschijnt plots de mythische oerman Ndu-tata op het toneel en zorgt ervoor dat het hoog in de lucht geworpen kind veilig landt.

Tijdens de tocht van het binnenland naar de kust wordt Nduma ontvoerd door de stam van de Nzi-Ng'ga, bij wie hij vijftien jaar later, na een duel met de mulat-verrader Obanya, de koninginnedochter zal mogen huwen. Voor het zover komt, raakt hij echter opnieuw ontheemd, nu als slaaf in handen van de Portugezen. Bij

[p. 24]

een opstand wurgt hij de conquistador Pedro Gonçalves Saavedra, zonder dat diens soldaten kunnen ingrijpen, want Nduma verandert in een slang. Dat is het mythische einde van het mensenkind, dat natuurlijk evenzeer als het Mensenkind uit de gelijknamige roman van Augusto Roa Bastos symbool staat voor de mens en diens levensgang.

Het bovenstaande is de reconstructie van het met veel mythen omweven, niet-chronologisch vertelde verhaal, waartussendoor nog heel wat meer verteld wordt. Een aantal van de dertig hoofdstukken geeft vertellingen die wel afwijken van de Nduma-lijn, maar die ondersteunend werken voor de hoofdthematiek: de ontworteling en het lijden van de volkeren. Zo ontvouwt zich de verovering van Afrika door de Portugese conquistadores die gedreven door armoede en frustraties, met katholieke ondersteuning van padres en freires, de verschillende stammen paaien met geschenken en mooie beloften, tot slavernij brengen of uitmoorden. We zien hun grenzeloze hebzucht die hun alle middelen doet hanteren om zich de Afrikaanse rijkdommen toe te eigenen en zich te weer te stellen tegen andere Europese veroveraars. De negers vechten vaak terug met inzet van al hun krachten en gebruiken: als antichristelijke verzetsdaad wordt hun kannibalisme tot in details beschreven (de Portugezen doen daar echter weinig voor onder, wanneer zij het bloed van gemartelde Vlamingen drinken!). Maar we zien ook hoe zich hun tragische verdeeldheid onontkoombaar voltrekt in het prachtig vertelde hoofdstuk over de stammenoorlog die uitbarst bij het Shona-volk. Hoe schril steekt deze negerrassehaat niet af tegen de imposante oergeschiedenis van duizend jaren die in Nyumane in de schildering van de Bantoe-volkeren tastbaar wordt gemaakt. Meer dan twintig miljoen negers werden geknecht en op slavenschepen de oceaan over gestuurd, zonder dat zij zich in eenheid konden te weer stellen: ook hun sloeg het lot van de onderlinge naijver en versplintering.

In de wijze waarop Edgar Cairo dit hele drama neerzet engageert

[p. 25]

hij zich - het zal niet verrassen - expliciet met de neger. Zijn taal is een consequente uitbouw en vernieuwing van de taal die hij in vroeger proza hanteerde. Het Nederlands dat veel van zijn structuur ontleent aan het Sranantongo (verdubbelingen, samenstellingen, weglating van lidwoorden, zelfstandige naamwoorden die tot werkwoord worden omgebouwd) is nu veel sterker een Afrikaans gekleurd Nederlands geworden. Het is Nederlands gebleven, maar een dat wortelt in de negertalen (waarvan Sranantongo en Bantoe er twee zijn). Onomatopeeën (klanknabootsingen) en veel woorden en frasen in een soort aspecifiek Afrikaans maken er nadrukkelijk deel van uit. Zijn stijl opteert vaak voor de breedheid van de vertellers van grote epen (die ook als zodanig geregeld worden opgevoerd, al te beginnen met de ‘grijsbaardige verteller Nt'ta Baluba’ op de eerste bladzijde). Cairo schrikt niet terug voor alinealange aansprekingen, pagina's lange opsommingen - met de weergave van de visionaire kracht van het mensenkind als hoogtepunt - en beschrijvingen die beeld op beeld stapelen. Om iets van de kracht van die stijl te laten zien volgt hier de passage waarin hij datgene beschrijft wat toch al honderd keer beschreven is in romans, de opkomende zon:

Op de gansgrote dag van de waarzwarte heerser over de heerscharen der Ngo-Ngo-landwoners, verscheen de zon, me neger, verscheen ochtend, badend in de ochtendzon met niets anders dan de gouden schijn van het aangezicht dat licht uitstraalt in wereldweelden. Hij was zó rood, zó intens rood, dat de ogen der zieners van verrukkingen weenden. Dit was de ware hofdag van de koning van de Ngolezen! Dat deze schepping van de godskracht zo verblindend mooi kon zijn! Vol van licht, vol van licht, vol van het alzijnde licht, o, de zon als een krijger verschenen: in zijn hand de speer met de eeuwige worp! In zijn ogen de vuurbal die rondwaart in ziel! Zijn aanschijn onwezenlijk schoon, zijn gangen ongrijpbaar verheven!

[p. 26]

Men kan Edgar Cairo niet verwijten dat hij concessies doet aan de oorspronkelijkheid van zijn stijl. Dat betekent in dit geval ook dat hij geen concessies doet aan de lezer, die weer een lange adem moet hebben. Met het inbedden van verschillende vertellingen binnen één groot geheel, met het inlassen van liederen en dat alles bovendien nog in een Afrikaans gekleurde stijl wil de roman niet vertellen over Afrika, maar Afrika in de vorm oproepen. Daarmee stelt de roman zijn eigen criteria: wie niet wil meegaan met zoveel pagina's Afrikaans-Nederlands (dat natuurlijk geen ‘objectieve’ taal is, maar de subjectief-creatieve van Cairo) kan het negeren, maar niet verwerpen op grond van criteria die wezensvreemd zijn aan het werk (‘er zit vaak geen actie in’ et cetera).

De vraag is wel of de breedvoerig-grootse vorm die Cairo kiest, in een idioom dat hoge eisen stelt aan de lezer (met veel storende verduidelijkingen tussen haken) de beste vorm is om een negervisie op Afrika uit te dragen. Edgar Cairo zal het een onontkoombare vorm vinden (alhoewel: er is nu ook een versie in ‘normaal’ Nederlands van de Surinaams-Nederlandse novelle Kopzorg verschenen). De prijs van de vorm die Cairo heeft gekozen voor Nyumane, hoe uitzonderlijk het experiment van die vorm in het Nederlandse taalgebied ook is, zou wel eens kunnen zijn dat de belangwekkendheid van de optiek alleen maar uitgedragen wordt aan de kleine schare vasthoudende lezers die in feite niet meer gewonnen hoeven te worden voor wat hier wordt uitgezegd.

Die optiek tenslotte is een van de merkwaardigste die ik ooit in een roman heb aangetroffen. Ik zou geen ander boek weten waarin het perspectief bij een boom ligt! Wortelend in de aarde, reikend naar de hemel, stervend en herrijzend, eeuwig in beweging is de boom symbool bij uitstek voor het mensdom. Hier is het de mythische Wonderboom die telkens een andere gedaante aanneemt als verteller: nu eens die van een echte negerverteller, dan een van de protagonisten, soms een Portugees of indiaan (die echter ook in

[p. 27]

negerstijl vertellen...), soms ook een dier of een boom die waarnemen. Zo wervelt het perspectief van hier naar daar, jubel gaat over in klaagzang, flitsende handelingen in uitvoerige beschouwingen. Dit mythische polyperspectief van de Wonderboom benadrukt eens te meer het universele noodlot dat zich aan de mensheid voltrekt en dat uiteindelijk buiten het bereik blijft van onze beperkte rationaliteit. Het bestaansverdriet zal nooit verdwijnen.