Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Deel 3: De zeventiende eeuw (1)

[p. 150]

X. Coster en C^o. Contra Rodenburg.

De aantrekkelijkheid van het tooneel der Academie bestond voor een deel ook daarin, dat er in vele stukken licht vatbare toespelingen voorkwamen op toestanden of personen, die op eene of andere wijze aanstoot gaven. In zijne Polyxena had Coster het gewaagd de Predikanten, die het tooneel in het algemeen en der Academie in het bijzonder niet genegen waren, vrij openlijk over den hekel te halen en hunne veinzerij aan de kaak te stellen. Dat daarbij de Academisten juichten en de toeschouwers in de handen klapten, valt niet te betwijfelen. Men herinnere zich slechts plaatsen als de volgende:

‘Het yv'rich volck dat meent al God en waars,

Wanneer het onder schijn van Godsdienst wort bedrogen.
- Maar als 't een wijs man merct? Wacht u, dat die de loghen
Ontdecken sal, o neen, daar is te veel aan vast:
Want hy soud' worden van de geest'lijckheyt belast,
Gevloeckt gescholden voor een ketter, 't sou niet missen,
Zo ghy 't grover maackten, 't grauw dat soumer wel op hissen.
Daar dwingtmen die luy me.’

Dezelfde uitwerking hadden zeker ook deze woorden uit eene samenspraak tusschen Agamemnon en Ulysses:

Ag. ‘Door reen is staat-sucht niet, noch yver te verwinnen,
Noch 't volk ist inder yl niet weer te slaen uyt 't hooft,
(Ten sy maar met gevaar) daar 't een-maal aan gelooft,
En daar 't al blind'linghs wort Godsdienstich toe gedreven,
Dat dan insonder alst de rug noch wort gesteven
Van een aensienlijck man, deuchtschynend en vol moets.
Ulysses dat zijt ghy. Ghy maeckt het volk so broets.
't Is wraacklust, en wat meer, dat u Godloos doet spreken.
Ul Uyt Gods-dienst ist. Waar heeft mijn wraak-lust oyt gebleken?

[p. 151]

 

Ag. Aan Palamedes, dien ghy maar uyt eyghen haat

 

Noch onlangs 't heucht u wel, beschulden van verraat.

 

Ulysses, vraagt ghy noch waar u wraack-giericheden

 

Oyt bleken: 't hayr my rijst, 'k voel over al mijn leden

 

Een tsiddering, wanneer my 't gruwel noyt gehoord

 

Schiet in den sin. Gedenckt, bedenckt de Vader-moord,

 

Die ghy so listich aen d'Euboeer had besteecken,

 

Doen 't hert u docht van spyt en jalousy te breecken.’ enz.

En als men zoo machtige tegenstanders aandurfde, dan zal het niemand verwonderen, dat het Hoofd der tegenpartij in de Oude Kamer het er nog minder goed afbracht. Hij werd dan ook in het blijspel onderhanden genomen.

Comedie en klucht maakten waarschijnlijk de groote kracht der Academie uit. Nevens Hooft's Warenar trok o.a. de Klucht van Klaes Cloet het publiek. Maar vooral was de toeloop groot bij Bredero's laatste werk, dat gemeenlijk zijn ‘meesterstuk’ genoemd wordt, het blijspel, dat onder den titel van Spaanschen Brabander Jerolimo, den 6^en April 1617 voltooid, weldra op de Academie gespeeld, waarschijnlijk in 't laatst van 1617 gedrukt en in 1618 herdrukt werd. Tot den opgang, dien dit stuk maakte, heeft, buiten de innerlijke voortreffelijkheid, zeker ook meegewerkt, dat daarin een bekend persoon ‘met kleedt, met gang’ werd nagebootst. Vroeger was men van meening, dat Bredero een gelukkig medeminnaar, zekeren ‘bruynen Brabander’ had willen aan de kaak stellen; en toen eindelijk de Heer A.C. Loffelt de juiste opmerking had gemaakt¹⁾, dat Rodenburg bedoeld was, werd deze voor dien medeminnaar gehouden. Wij weten thans beter²⁾. Wel heeft de

1) In De Nederl. Spectator van 1873, no. 25, bl. 197 vlgg.; voorts in zijne Tooneelstudie in De Gids van Juli 1874, bl. 107 vlgg.

2) Omdat Rodenburg's Jalourse Studenten zijn opgedragen aan Maria Steenburen, ‘een naam welks voorletters M.S. overeenstemmen met Bredero's charme’, zou deze des eersten medeminnaar geweest zijn.
Maar tegen deze veronderstelling gelden de volgende bezwaren:
1o. Bredero heeft hoogstwaarschijnlijk Maria Steenburen, die in den Haag woonde, niet gekend.
2o. Tusschen genoemde juffer en den Ridder heeft geen zweem van minnarij bestaan. Hij droeg haar, met wier familie hij in verkeer stond, een stuk op, omdat zij eene liefhebster was van Poëzie, vooral van ‘de zoet-klinckende vaerskens der Fransche Poëten.’ Zoo er eenige sprake van minnarij tusschen hen geweest was, zou hij zeker in het lofdicht, dat achter de opdracht gedrukt is, haar niet hebben herinnerd aan zijne ontrouwe geliefde, om welke hij nog treurde.
Men zou met even veel, of liever met even weinig grond kunnen beweren, dat ‘Joffrou Waelburg van Boshuysen’ aan wie Keyser Otto is opgedragen, de oorzaak van Bredero's wrok tegen Rodenburg was geweest, omdat eene der geliefden van den Schilder-Dichter den naam van Walburg gedragen heeft zooals blijkt uit het lied, dat voorkomt op bl. 63 van het Boertigh Liedt-Boeck, en begint met deze woorden:

‘Wilt aenschouwen met mededogen,
Naer u heusheyts aert bequaem.’

De aanvangsletters der eerste woorden van de strofen, waaruit het lied bestaat - Wilt, Ach, Laestent, Beeld, Vliet, Ruymt, Coortsen, - vormen juist haar naam. Ja, wie met eenige fantasie bedeeld was, zou, op grond van zekere uitdrukkingen in Keyser Otto, wel op de gedachte kunnen komen, dat Tesseltje onzen Ridder had nageloopen en dat zij daardoor aanleiding tot den strijd had gegeven. In dat stuk dringt eene juffer Thessalia geheeten, dat aan Barlaeus' Tessala doet denken, hare liefde aan Tyter-Rodenburg op. - Maar dat zijn nauwelijks losse gissingen. Vergelijk overigens 't medegedeelde op bl. 88, waardoor al deze en dergelijke gissingen vervallen.

[p. 152]

Dichter Rodenburg tot model genomen, aan wien zeker een ieder moest denken, als hij den snoevenden, ijdelen, berooiden Jonker zag en hoorde, die zich zoo hoog boven de eenvoudige Amsterdammers verheven waande; maar andere redenen dan die men vroeger aannam, hebben Bredero aangezet om de karikatuur van den ‘Ridder’ op de planken te brengen en hem zoodoende belachelijk te maken.

Deze gaf daartoe gereede aanleiding door zijne persoonlijkheid, die zeer stellig eene scherpe tegenstelling opleverde met de manieren en levensvormen van Amsterdamsche ‘geesten’ als Coster en Bredero. Al was Rodenburg een Amsterdammer in zijn hart, zijn voorkomen was, blijkens zijn portret, veel meer dat van een stijven, deftigen Castiliaanschen Hidalgo: zijne afbeelding doet aan de figuren van Velasquez en Van Dijck denken. ‘Zijn verwaande houding grenst aan het hoog-comische’ (Loffelt). Die man bewoog zich voorzeker liever in de hofcirkels dan te midden van die ‘slecht-rechte’ Amsterdamsche burgerjongens, welke grootendeels het personeel der kamerbroeders uitmaakten. De toon, dien hij doorgaans aanslaat, is met dat uiterlijk in volmaakte overeenstemming: altijd even deftig, ‘heroycq’, en uit de hoogte; want

[p. 153]

hij was, gelijk wij reeds zagen, misschien nog trotscher en ijdeler dan zijn portret doet vermoeden. Zou het zoo vreemd zijn, dat deze man, na zijn veeljarig verblijf buiten 's lands, laatstelijk aan het Spaansche Hof, bij zijn terugkeer in den burgerlijken kring, evenals Bredero's Jerolimo, de stad geluk gewenscht had met de ‘grandese van sijn presensy’? Is het ongepast te veronderstellen, dat hij de leiders der letterkundige beweging, die zich zoo verkneukelden in tooneelen, waarin zij het ‘klootjes-volck’ al de eigenaardigheden van hun plat Amsterdamsch konden laten ontplooien, - iets waarvoor hij zich wel wachtte¹⁾ - hield en schold voor ‘huybens en bot-muylen?’ En was het zoo vreemd, dat er waren, die hem daarom belachelijk vonden en niet schroomden dat te toonen? Ja, kon het haast wel anders? Moest die, ‘verwaende hoogh-moedigheydt,’ die ‘ydele grootsheit,’ die Bredero zijnen comischen held te laste legt, moest die snorkerij niet den spotlust zijner kameraden opwekken om dezelfde reden, die, volgens de opmerking van Dr. Jan Ten Brink²⁾ Jerolimo tot eene comische verschijning stempelt, juist omdat ‘zijn trots een uitheemsche, anti-nationale, belachlijk nagebootste trots was’? Dubbel moest dit treffen, daar de Ridder alles behalve in goeden doen verkeerde, misschien wel even berooid was als de Brabantsche Jonker, hetgeen de comische tegenstelling nog scherper moest doen uitkomen.

Bedenkt men dat alles, en herinnert men zich de heftige aanvallen, die Bredero en Coster zich elders op hunnen tegenstander veroorloven, dan is het vermoeden wel gerechtvaardigd, dat de uitgelaten Comicus thans verder ging, en bij het ontwerpen der figuur van Jerolimo, het oog had op zijnen tegenstander in de Kamer, hem tot model koos, hem openlijk heeft willen aan de kaak stellen en hem onder den spot der menigte begraven. Mij schijnt

1) Daarom zegt een zijner bewonderaars in een lofdicht, geplaatst vóór zijn Alexander:

‘Al spreek ghy juist niet plat na d'Amstels volk'rens wijze,
Ghy doet uw zuyv're gheest zo hoogh, en vloeyend ryzen,
Dat yder zegghen moet een Hemelycke geest
U ziel inluystert 't gheen men in uw rymen leest,
Zo dat ghy door uw aanghebooren hoogh vernufte
U haters zeylt voorby, g'lijck of zy drullich zuften.’

2) Gerbrand Adrz. Brederoo, bl. 460.

[p. 154]

het toe, dat onder de overdreven kleuren, waarmee De Spaensche Brabander is aangezet, de grondlijnen van het origineel nog vrij duidelijk te herkennen zijn. Ja, er worden hier bijzonderheden aangetroffen, die nauwelijks op iemand anders kunnen slaan dan op onzen Amsterdamschen burgerjongen, die zich volstrekt de allures van een Edelman wilde geven. Ligt er niet duidelijk eene hatelijke toespeling in dat tooneel, waar de snorkende Jonker zegt te gelooven, dat hij van ‘edelen bloeyen en groote lignagie’ is, al was zijn vader maar een ‘schomele pasta-backer’: zijne moeder kwam immers vaak in aanraking met ‘singjoors’ en groote heeren? Men herinnere zich daarbij, dat er in Amsterdam een Rodenburg woonde, die koekebakker was, dezelfde, die later de stiefvader van Reyer Anslo werd¹⁾. En wie weet, hoe bij de vertooning nog ‘menige karaktertrek en hebbelijkheid van den hoofschen ridder scherp in 't licht werden gesteld, die Bredero later in het gedrukte spel schrapte’²⁾. En alsof door dat alles de man nog niet genoegzaam was aangeduid, is de haat waarschijnlijk nog verder gegaan, en heeft niet geschroomd den Ridder

‘met kleedt, of gang, of woorden te beschrijven.’

Ik leid dit althans af uit eene uitdrukking, door Coster een groot jaar later gebezigd, en die wel op den Spaenschen Brabander schijnt te zien³⁾. En als wij weten, dat nog in 1630, bij de vertooning van Coster's Ifigenia ‘men den speelder, die de rol van Euripylus (den priester, die zig meest tegen Agamemnon kantte) speelen zou, zoo had toegemaekt met baerd en kleeren, dat hy

1) Men vergelijke hierbij de bedenkingen door D.C. Meyer Jr. in ‘de Nederl. Spectator,’ 1885 bl. 101 vlg. ingebracht tegen de bewering, dat Bredero in Jerolimo het portret van Rodenburg geleverd heeft.

2) A.C. Loffelt, Eene Tooneelstudie, bl. 132.

3) In het gelegenheidsstuk, ter viering van het tweede jaarfeest der Academie, op 1 Augustus 1619, vertoond, legt Coster der Academie deze woorden in den mond:

‘Voor my, ick weet het wel, hoe qualijcken ghy kondt,
Talia, vrolijck hert, u snaterende mondt
Tot noch toe snoeren, zo dat ghy u onderwonden
Seer menichmalen hebt met woorden ongebonden
Te spotten, en alzo personen op haar seer
Gheraeckt, die 't nemen als gequest te zijn in eer....
Zo geck in 't hondert heen, met niemant in 't byzonder,
Noemt niemants naam tot spot op u tooneel van wonder.
Dat, denck ick, sult ghy wel nalaten, maar ghy moet
Voor alle dingen oock wel letten wat ghy doet,
Niemant met kleedt, of gang, of woorden te beschrijven,
Dat yeder mercke wat ghy seggen wilt.’

Men ziet daaruit, welke dartelheid de Academisten zich wel eens veroorloofd hadden. Verg. de plaats uit het Moortje, boven bl. 81.

[p. 155]

Trigland op een hair geleek, en elk een hem kende’¹⁾, dan zal men 't niet vreemd achten, dat men met een minder geduchten tegenstander op dezelfde wijs vervoer.

Hetgeen het vermoeden versterkt, dat in Jerolimo niemand anders dan Rodenburg bespot werd, is, dat zijne vrienden en waarschijnlijk hij zelf, onmiddellijk tegen het stuk opkwamen²⁾.

Hoe ook begekt en gesmaad, Rodenburg gaf geen kamp, ofschoon hij den strijd geheel alleen te voeren had. Men denke echter niet, dat de Oude Kamer alleen uit ‘schuim’ bestond. Al had zij verscheiden uitstekende leden verloren, zij hield zich staande niet alleen, maar het blijkt ook, dat niet weinig beschaafde Amsterdammers zich onder hare banier bleven scharen. Coster verklaarde immers in 1620 zelf, dat, toen hij de kamer verliet om de Academie te stichten,

‘Ick liet als doe de Kamer wel in handen

Van goede mannen, die 'k vertrouwde dat in schanden
Ter ghener uren die verlaten souden’³⁾.

Zelfs het oude bestuur was niet geheel afgetreden: zooals wij zagen, luidde de opdracht van het Wraeckgierigers treurspel, in 1618 gedrukt, aan ‘Cornelis van Campen, President, Dr. Johan Fonteyn, Factoor, en Mr. Johan Sybrantsz. Bont, Prins van de Kamer.’ En zelfs in 1632 was de Burgemeester Steven Jacobsoon Vennekool nog een harer hoofden. Waren hare poëten ook slechts even noemenswaard geweest! Maar daaraan schortte het. Trouwens, ook

1) Zie de plaats aangehaald bij Dr. G. Penon, Hist. en Bibliogr. Beschouwing van Vondel's Hekeldichten, bl. 178.

2) Unger zegt (Brederoo-album, bl. 100); ‘zoolang niet eenige der gedichten en pamfletten gevonden worden, die stellig tegen den Spaensche Brabander moeten verschenen zijn, is twijfel nog geoorloofd en blijft het gelooven aan de overeenkomst van Jerolimo met Rodenburg eene geheel persoonlijke opinie.’

3) Nederduytsche Academijs Niemant ghenoemt, niemant gheblameert (1620), laatste tooneel.

[p. 156]

in de Academie waren meer nullen dan cijfers, maar Coster stond niet alleen. Het was tegen hem, tegen Hooft en Bredero vooral, dat Rodenburg, ofschoon door niemand geholpen, het durfde opnemen; maar hij voelde, dat hij daartoe zijne beste krachten moest inspannen. Zijne ader was even onuitputtelijk als zijn ijver. Hij had in datzelfde jaar reeds de drama's Cassandra, De Hertoginne Celia, De Jalourse Studenten en het tweede deel van Keyser Otto, in het licht gezonden, en nu volgden de drie deelen van Mellibea: voorts in de eerste maanden, van het volgende jaar, het slot van Keyser Otto, Alexander, Rodomont en 't Quaedt syn meester loondt, benevens eenige andere gedichten. Dan in Mei 1619 het uitvoerige prozawerk Eglentiers Poëtens Borstweringh. In later jaren volgden nog vier stukken.

Mellibea werd in December 1617 onder de hoede gesteld van de ‘Beheerschers en vaderlycke zorgh-dragers van 't oude Mannen ende Vrouwen Aelmis-huys der stede Amstelredam’, ‘om minder onderworpen te zyn quaetwillighe berispers ten aenzien de vruchten van 't Eglentiers bloeyende Liefde.’ Hij gaf met dit stuk ‘een gering proefken van een yverige wil’, overeenkomstig de spreuk van Cornelis van Campen: Elck doet zyn best. Op die wijze beantwoordde hij zijne ‘berispers’, en hij hoopte door zijne werkzaamheid trouw te blijven aan de overlevering der Kamer.

Hij heeft dit drama niet bloot geschreven om te vermaken, maar vooral om te stichten; en daarbij wilde hij stellig een proefje leveren van de letterkundige hoogte, waarop hij stond. Hij laat immers zeven personen van verschillenden landaard elk in zijne taal spreken; een kunststuk, waarop alle lofdichten, die het stuk uitlokte, nadrukkelijk wijzen. Hij is dan ook vol moed en vertrouwen, en in het voorspel doet hij uitkomen, dat, wat er ook gebeurd zij, de Eglentier de toekomst zonder vrees kan tegemoet gaan. Het blazoen zelf der Kamer bevatte te dien opzichte eene ontwijfelbare en geruststellende voorspelling: de woorden In Liefd' bloeyende bevatten het anagram:

Ie blijfd in eele doen.

Maar het is de moeite waard het stuk zelf in te zien. De Genius der Kamer staat op het tooneel en wordt door een Eglentier-Lievert aldus toegesproken:

[p. 157]

 

‘Het schijnt de Kamer treurt, ick moet heur spreken aen;

 

In Liefde bloeyende, hoe zijt ghy dus belaen?

 

In Liefd' bloeyende.

 

Men mompelt yets, het geen met re'en ick mach beklagen.

 

Eglentier-Lievert.

 

Wat is 't?

 

In Liefd' bloeyende.

 

Ey vraeght my niet.

 

Eglentier-Lievert.

 

Mevrou, zoud' ick niet vraghen?

 

Ghy die de lommer zyt waer lievers van de Kunst

 

Gheneugh-lijck onder schuylen, smekende om gunst,

 

Ja heng'len wie de naeste aen myn Vrou ken raken,

 

Om 't lieffelycke zogh uws reden-rijck te smaken.

 

In Liefd' bloeyende.

 

Men zeyt, helaes, dat gantsch myn Eg'lentier verdort,

 

En datter aen myn pruyck het best çieraetzel schort.

 

G'lijck of ick gantsch verdween, en niet in Liefde bloeyden.

 

Eglentier-Lievert.

 

Me-vrouw uw Liefde bloeyd, ghelijk die immer groeyden.

 

In Liefd' bloeyende.

 

Nochtans zo zeydmen dat ick ganschlijck gae te niet.

 

Eglentier-Lievert.

 

Recht anders zo me-vrouw wel op de reghel ziet:

 

ie blijfd in eele doen.’

En als hij dan door verschikking der letters van de spreuk heeft doen zien, dat zij juist het anagram vormen, besluit hij aldus:

‘In spyt van die 't benyt blijfd ghy in Liefde bloeyende,
De glory uwes name nimmer van u scheydt,
Ick blyf als Kamerist ook tot uw dienst bereyt’.

En dan barst de Kamer los in dezen jubeltoon vol zelfvertrouwen:

‘Hoe heugh'lijck is dees maer, luck-sterren my verzellen
Dewijl mijn zinne-koor 't getal myns jaeren tellen¹⁾,
Op deze zilv're haeren, waer liefd tot kunst op vloeydt,
Vermits mijn gryze hooft op nieuws weer jeughdich groeydt,
En queeck myn spruyten op door 't zógh myns redeneringh.
Aentreck'lijck is myn aerdt, vermits ick ben vol leeringh,
Vol stichtelijck vermaen. Ick leyde tot de deughd.

1) Wil dat zeggen, dat er nog omstreeks honderd leden waren? De Kamer was omstreeks eene eeuw oud.

[p. 158]

 

Maer weet ghy wien? alleen die inde deughd verheugd¹⁾.

 

Myn gouden eeuw noch duurt, en duuren moet de tyden,

 

Zo langh ick Poësia heb aen mijne zyde,

 

Minerva en Apollo, met de God Mercuur,

 

En dat Rethorica in 't wezen heurs natuur

 

By my volhert, gelijck zij deed in tydt verleden’.

Dit geeft haar aanleiding om den lof te verkondigen van de beroemde mannen, die haren kring versierd hebben: Egbert Maeynnerzoon, Spieghel, Ketel, Razet, Roemert, Falet, Jakob Egbertzoon,

‘[Die allen] vruchten teelden van reen-rijckheyts aeren,
Verçierend mijn toonneel met stichtelijck ghedicht’.

En die herinnering noopt haar tot dezen uitroep:

‘Ha glorieuze tydt! zo nu als in voorgaende
Verleden eeuw', want, tijdt, ghy hieldt myn glory staende,
Dat stadich weelich bloeyd myn Eglentieren bloem,
Dus ick met re'en my 't puyck van gantsch Batavia noem’.

Ja, ‘'t puyck’; niettegenstaande zooveel roems dit gelukkig Amsterdam omstraalde. En dit tafereel van der stede grootheid schildert zij dan met welbehagen, wel wetende, dat zijzelve daarin niet misplaatst is.

‘Ha ghy vermaerde stadt! hij Amsteldam vol lucken!
Ghy ciert uw pruyck op 't hooghst als ander steden bucken,
En knielen met ontzich, ja zwichten voor u neer.
Zo machtich is uw macht, zo loflijk is uw eer.

1) Dit was de spreuk van zijn oom Spieghel, die menigmaal bij Rodenburg voorkomt, b.v. de laatste regel van Keyser Otto is:

‘En u in deughd verheughdt ghelijck in liefde bloeyende?’

In den Alexander zegt de Keizer (bl. 45):

‘Ter werelt isser niet dat meer als deughd verheughd.’

Min of meer hangt daarmee samen de spreuk, die op de titelplaat van al zijne werken terugkeert: ‘Nobilitas sola est atque unica virtus’, hetgeen hij in de Poetens Borst-weringh, bl. 287, zelf vertaalt: ‘want deughde edel maeckt’. Over zijn chi sarà sarà spraken wij reeds, bl. 122. In zijne Manuella leest men nog deze regels:

‘Doch chi sarà sarà want Deughden veel vermach,
Dus wenschen wy hun deughd' in vreughd' mach zijn groeyende,
Ghelijck d'herten zijn vereent, uyt yver in Liefd' bloeyende.’

[p. 159]

 

Styght vry uw toor'nen hoogh om uw' naem te vergrooten,

 

Want hoe zeer dat ghy boogt meer is in uw beslooten.

 

Neptuyn brald met zyn treyn op uw Thys-trotze-rugh.

 

Uw houte huyzens drift maeckt zeylens wieken vlugh.

 

De bouw-kunst troffel steets u pruyck zo gaet vereeren,

 

Dat uw buur-vrouwen al van u nu komen leeren.

 

Ong'looflijck waer het geen de drayers beytel doet,

 

Het waer het zien ghebiedt datmen 't ghelooven moet.

 

Steen-houwers hebben nu de steenen beeldt ghegheven,

 

Dat steenen niet ghebreken als het spraecklyck leven.

 

Zoud' Meester Hendrick wezen zo in kunst begaeft,

 

Dat hy in 't steene beeldt een stomme ziel begraeft?

 

Daer moet zyn yets gheheyms, 't welck ick niet ken doorgronden,

 

Want in zyn beelden wert yets levendichs bevonden’.

Daarop volgt de lof van Jan Persyn's schoonschrift, en dan heet het:

‘Waer is Orpheus nu? waer is nu Amphion?
Die steenen door het zoet ghespel beweghen kon.
Waer is Orlando nu? waer is Johan Gabrelli?
Waer is Luca Marens? en Jeronimo Belli?
En veel ontalb're meer, ja Goden in Musijck:
Ick bidd' u noemt mijn eenen die ken zijn ghelijck
Uw' Swelingh, dies ghy mooght rechtvaerdich u beroemen,
En 't puyck van gantsch Euroop u zelfs met reden noemen.
Want niemant overtreft d' uytmuntingh zynes werck,
Doch twijffelt yemandt, zend die slechts in d' oude Kerck.

Wat uw' penzelen doen de daden wel betuyghen:

Ghy Amsterdamme doet Apelles fame buyghen.
't Moet zwichten voor u al 't geen 't was in voor'ghe tijdt,
Want ghy de Paragonne vande wereldt zijt.
Veel eerder zoud' mijn tonghe azems galmt ghebreken,
Eer ick uw' lof volkomen uyt zoud' kunnen spreken.
Indien ghy trotst', al wat zy hadd' of heeft,
In Amstelse tryumph nu wezenlijcke leeft.
Roemt van uw' Langhe Pier, roemt van uw waerde Ketel,
Uw Dieryck Barents lof, men achtent noyt vermetel,
Dat ghy uw heldens faem op uw baeckx-toppe viert,
En uw verleden tijdt met glorien lauriert.
En die ghy hebt als noch: Pinas, uw Lasmans wercken,
Uw Pieter Ysacx, die u roofden Denemercken.
Tengnagel¹⁾ Badens,²⁾ Vinck, vercieren 't Amstellandt,

1) De vader van Mattheus Gansneb Tengnagel, provoost, later 1625-1635, Subst. Amsterdamsch Schout. Zie Unger, (Oud-Holland, I 96).

2) De leermeester van Bredero en doopgetuige van M. Gansneb Tengnagel, als boven.

[p. 160]

 

Uw Poelenburg, Nieu-land, Moeyert en Van Nant,

 

Uw Zav'ry, Vinckeboons, uw waerden Vander Voorden,

 

't Levanten ghy verçiert door uw kunstrijcke Noorden.

 

'k Acht dat ghy zijt verwondert ick dus stout'lijck spreeck,

 

En dat ick mijn ghemoedt vrymoedelijck uyt-breeck.

 

Weet ghy wien dat ick ben? Ick spreeck als deze Kamer’....

Wie zal niet erkennen, dat Rodenburg der Kamer, die hij zoo fier deed optreden, daardoor een hart onder den riem stak! Blies hij haar moed in om den strijd tegen de Academie te volstrijden, hijzelf was daarbij de ijverigste kampioen, en terecht mocht een zijner lofdichters van hem getuigen,

‘Dat hij in Eele doen behiel het Eglentier.’

Hij liet stuk bij stuk vertoonen, en wij zagen, dat ze grooten toeloop hadden en zich lang op het tooneel hielden: sommige werden ook dikwerf herdrukt¹⁾. Terwijl de Academie het publiek opwekte om door trouwe opkomst de kas der Weezen te stijven, dankt Rodenburg de Amsterdamsche burgerij voor hare mild betoonde gunst. In de Voorrede tot zijn spel: 't Quaedt syn meester loondt roept hij met zijne gewone fierheid uit:

‘Het bloeyend Eg'lentier steeds yv'rich na de kunst,
U heuschelijck bedanckt, vermidts ghy uwe gunst
De armen mild betoont: jae doet ons yver groeyen,
En terght ons meer en meerder in de Liefd te bloeyen
Om t'oeffenen de deugd' des eed'le redenrijck.’

Tot dien goeden uitslag werkte zeker niet weinig mede, dat de Kamer over goede tooneelspelers kon beschikken om deze stukken te vertolken²⁾.

1) Volgens de lijst bij Wybrands, bl. 2.6 vlgg. werd van Rodenburg op den Schouwburg nog gespeeld, in 1638 het Batavierse Vryagie-spel; in 1642 Cassandra; in 1643 Rodomont en Isabella; in 1644 De Jalourse Studenten; in 1645 't Quaedt syn meester loondt; in 1650 Wraeckgierigers treurspel; in 1658 Alexander en Celia en Prospero.
Cassandra werd herdrukt in 1632, 1642 (4e druk), 1663; Hertoginne Celia in 1645, 1666; De Jalourse Studenten in 1644; Rodomont in 1633; 't Quaedt syn meester loondt in 1631; Sigismund en Manuella in 1636.
Doorgaans zijn die stukken in die jaren ook weder vertoond.

2) In Rodenburg's Poëtens Borst-weringh heet het, bl. 188-189:
Wederomme komende op myn voorgaende voorstel nopende de hoedaenicheyt des spelende reden-rijckerts, welcker volkomentheydt schaers is te vinden, dies niet tegenstaende mach de Kamer In Liefd bloeyende met reden bogen, van zo treffelijcke jonghe mannen verzien te zyn, als immer op Toneel ghezien zijn gheweest, zonder eenichzins te misdoen den Italiaen, Spangiaert, Vranck oft Enghelsman. Ghelijck die Brabantsche helden oock uytmunten, desghelijckx de lof-waerde Academie, na ick onderricht ben (want ick niet kan spreken van ghezien, maer gehoort te hebben), wenschende daerin te moghen volherden’.
En Commelin zegt in zijne Beschrijvinge van Amsterdam, II², bl. 695, van de Academie en de Oude Kamer: ‘Dese twee Camers waeren gestadig besig, om elkanderen ondersteek te doen, door beloften en gaven, de beste Toneel-speelders malkander onttrekkende, soo dat nu d'een, dan d' ander, met braaf te speelen, onder en boven lag, dat grooten twist tusschen de Regenten van dese twee Godshuysen veroorzaakte: soodat er de Heeren Burgemeesteren dikwils mede gemoeyt werden’.

[p. 161]

Rodenburg liet, zooals men begrijpen kan, ook niet na zijne aanranders te beantwoorden, maar bepaalde er zich toe om hen met minachtende voornaamheid uit de hoogte te behandelen. Dit blijkt b.v. uit het voorspel van zijn Wraeck-gierigers Treurspel, dat in 't begin van 1618 het licht zag, aan de bestuurders der Kamer was opgedragen, en gedicht op de spreuk:

‘De dulle woeste mensch // die al zijn leet wil wreken,
Blijft in de nickers wensch // ellendelijcke steken.’

Het voorspel heeft niets uit te staan met het stuk zelf, dat eene vertaling is uit het Engelsch van Cyril Tourneur's Revengers Tragedy, naar de opmerking van Loffelt²) ‘misschien opzettelijk bewerkt, om de aanleiding, die het hem gaf, zijne persoonlijke veete ter sprake te brengen.’ Zekere Horatius beklaagt zich daarin, dat hij is gehoond, en zweert, dat zijn belager daarvoor zal worden getuchtigd.

‘Herroepen zal hy 't geen hy van my heeft ghezeyt:
En 't geen hy my onrecht'lijck heeft te last gheleyt,
'k Zal 't wreken.’

En wel met den degen! De Schermmeester Adolf zet hem ter neer: men maakt het onrecht door wraak niet goed. Dan vraagt Horatius:

[p. 162]

 

‘Waerom is 't, Meester dan dat wy de scherm-kunst leeren?

 

Mr. Adolf.

 

Maer om voor ongheval u zelven te verweeren,

 

Doch niemandt schaden.

 

Horatius.

 

Niemand? dat 's te veel gezeyt.

 

Zo dezen fielt nu laghen na mijn eere leyt,

 

Hoe? zoud' ik dat niet wreken?

 

Mr. Adolf.

 

Neen, maer duldich lyden.

 

Horatius.

 

Ick lyden?

 

Mr. Adolf.

 

Lyden, want ghy door 't beloop des tijden

 

Zult zien doch, by aldien ghy gantsch onschuldich bent,

 

Dat die d'on-eer u op-zeydt, zelfs zijn schuldt bekent.

 

Is dat niet wraecks ghenoech, dat ghy door stil te zwyghen

 

Van uwe vyandt, zonder wreken, wraeck kundt kryghen?

 

Hij zelven voor u wreeckt, wat kundt ghy wenschen meer,

 

Als dat hy blijft on-eerlijck, en ghy met de eer.....

 

Best is 't dat ghy u deucht teghen zijn on-deucht stelden;

 

En zo ghy zulcks oock doet, in 't eyndt ghy wel bevindt,

 

Dat uwe deughden zijn gekakel overwindt.

 

Horatius.

 

't Is wel te zegghen, Meester.

 

Mr. Adolf.

 

Noch moet ick u zegghen,

 

Hoe dat men my, onlanghs verleen, te last gingh legghen,

 

Dat ick in myne kunst was een A.B.C. klerck,

 

En dat ick voet noch maet en hadd' in al mijn werck.

 

Horatius.

 

Hoe? zeyt men dat van u?

 

Mr. Adolf.

 

Ja, dursten 't oock wel schryven,

 

Op dat het immer in gheheugenis mocht blyven,

 

Ghelijck 't oock blyven zal, want ick vergheet niet haest;

 

Doch die 't my schreef, zo 't schijnt, die reutelt of die raest.

 

En dunckt u niet, als ick dit zegghen dus most hooren,

 

Dat hy wel waerdich was dit lemmet om zijn ooren

 

Te hebben?

 

Horatius.

 

Dubbel over.

 

Mr. Adolf.

 

En 't is niet gheschiet,

 

Vermits het moed'ghe paert en acht de keffingh niet

 

Van blaffers, want de blaffers eynd'lijck moede werden,

 

En 't paert in moedicheyt ken hun wel overherden.

[p. 163]

 

Maer weet ghy wel waerom de blaffert duerich keft?

 

Om dat hy 't peerdens moed tot tooren niet verheft,

 

En brinzen doet van spijt, mits hy 't paert tracht te byten.

 

Maer 't stil-staen van het paert ken't blaffen wel verslyten.

 

Horatius zo heb ick oock met hem ghedaen,

 

En treck my zijn ghekakel oock in 't minst niet aen.

 

Zo veel mijn kunst belanght, dat ken een yder weten....’

Toch wil Horatius van de wraak niet afzien; maar Mr. Adolf noodigt hem uit om met hem naar de Kamer In Liefd' Bloeyende te gaan, waar ‘al wed'rom een nieuw spel’ gespeeld werd, hetwelk hem zou overtuigen, dat het beter was van de wraak af te staan.

De eenige genoegdoening, die de Ridder zich eigenlijk veroorloofde, bestond daarin, dat hij zijne meerderheid boven zijne tegenstanders trachtte te bewijzen door stuk op stuk te doen vertoonen. In de opdracht van het Treur-bly-einde-spel van Alexander aan zijn neef, den Prins der Kamer, Mr. Johan Sybrz. de Bont, gedagteekend 16 Maart 1618, zegt hij onomwonden, dat hij dit stuk geeft ‘ten eynde de edele, oude, achtbaere en deftighe bloem, door quaedaerdige lanter-fanten, waen-wijze goed-dunckende en bitzighe Zoylisten met reden niet berispt werde, ledich te wezen van stich-tighe, tot deughd-porrende en Godzalighe verheughelijcke spelen.’ Een lofdichter zei hem te dier gelegenheid:

‘Ick merck en zie van u een zeer verscheyden oordeel,
'k Hoor tot uw nadeel veel, maar zie meer tot uw voordeel:
En die uw rymeryen oock en achten niet,
Ick zweer dat u van hun groot ongelyck gheschiet.’

En der tegenpartij riep hij toe:

‘O hatert! die hem haet,

Wijckt hem, wijckt Rodenburgh, die u te boven gaet.
Wijckt voor zyn Doornenburgh, en laet het schempich spreken
Op zyne Eglentier, heur doorens mochten steken.
Veer best is 't, Ridder, dat ghy zwijghend' alles lijdt,
Vermits het niet-weer-spreken is de grootste spijt.’

Mag men uit deze woorden niet opmaken, dat Rodenburg's vijanden door ‘schempich spreken’ den Eglentier voortdurend in minachting trachtten te brengen? Maar hij liet hen ‘kakelen.’

[p. 164]

In de allereerste maanden van hetzelfde jaar werd ‘al wed'rom een nieuw spel’ gedrukt, dat dus blijkbaar al in het vorige was gedicht: het treurspel Rodomont en Isabella, aan Ariosto's Orlando Furioso ontleend, en waarvan hem de stof was aangewezen door Reynier Ewoutsz, Bewindhebber der Kamer, aan wien hij het ook opdroeg. Het stuk bespreken wij later: thans zij alleen opgemerkt dat er een slottooneel aangelapt is, dat met het treurspel zelf niets te maken heeft. De verpersoonlijkte Vrese-Gods wordt op eens twee vrouwen gewaar en vraagt, wie ze zijn? waarop zij ten antwoordt krijgt:

‘'t Is Uyt Levender Jonst

En In Liefd' Bloeyende, die stichtich, en de kunst
Van redens-rijckheydt, weet, zeer leerelijcke pleghen.

In Liefd. bl. en Uyt Lev. J.

Ha heylighe Vreeze Gods, wy bidden om uw zeghen.

Vrese G.

Hoe? zijt ghy beyde een?

In Liefd.

In liefde zijn wy een:

Ons liefd', helacy, trachten haters te vertreen,
Mits wy u achten 't waerdichst' onz's Toonneels cieraten.

Vrese G.

Ken nijdt en afgunst u, vermits uw deughden, haten?

Uyt Lev. J.

Zo boos de wereld is, wy werden gantsch bespot,
Zo vinnich heeft goed-duncken d'herzenen verzot.

Vrese G.

Zo ghy verheugh'lijck sticht, zo ken haet u niet deeren.

In Liefd. bl. en Uyt Lev. J.

Wy trachten anders niet als yeder een te leeren
Uw eyghen aerdt.

Vrese G.

Mijn aerdt? Godt u zijn zegen geeft,

Op dat Uyt levender jonst, In liefde bloeyend' leeft.
Verzeld ghy beyd' ghelijck?

In Liefd bl.

Ick lief heur als mijn eygen.

Uyt Lev. J.

En uyt levender Jonst zo moet ick tot heur neyghen,
Mits liefde tot de kunst, als myne naghebuur.

Vrese G.

[p. 165]

 

Den hemel zy uw hoeder, en uwen wille stuur.

 

Laet ick als Vreze Gods beyd' u ghemoeden leyden.

 

In Liefd bl.

 

En willens nimmer wy van vreze Gods en scheyden.

 

Vrese G.

 

Mijn kracht uw willen stuur, en zo ghy my bemickt,

 

Uw wille nimmer voor uw haters schreumt, noch schrickt:

 

't Is glory dat ghy zijt ghehaet, vermits uw deughde,

 

En dat ghy immer in deughds oeffeningh verheughde:

 

Dit zal vermeeren doen de haet van die u haet:

 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

Hout zeker dat zo ghy deughd niet had aan uw zijden,

 

Dat niemant u zoud' haten, schempen, noch benijden.

 

De beste proef die ghy ter wereld hebben kundt,

 

Is dat de nickers haet u uwe deughd misgunt.

 

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

Sticht ghy steets met uw kunst op 't Reden-rijck toonneel,

 

En maeckt van uw theatrum gheen kuf noch bordeel.

 

Uw oude redeneringhs wetten wilt niet breken,

 

Maer spreeckt zo heusch'lijck dat elck een u na mach spreken.

 

Dus zo ghy Vreze Gods altijdt voor ooghen hout,

 

Ghy Vrye-Kamers zijt ghewis, en vast vertrouwt,

 

Dat die u haeten zelfs hun zelven wel verdrijven,

 

En ghy ghelijck ghy zijt, in stant en plaets zult blijven.

 

Lijd al hun schemp en spot, het zy hoe vuyl, hoe snood,

 

Want haet in 't eynd ghewis die loopt heur zelven dood.

 

De heylheydt mijnes aerts ken u schoot-vry borst-weren,

 

Ja dat de haet en nijd in 't minst u niet kan deeren,

 

Laet strijven hem die tracht uw eer mocht zijn gherooft,

 

Want d'eerverliezingh hanght hem zelven boven 't hooft.

 

Bedaerdelijcke zwyght, en toont u niet spraeck-vaerdich,

 

Want een vermeet'le zot en is gheen antwoord waerdich.

 

Maer onder mijne lommer duldelijcke schuyldt,

 

Dewijl de waen-wijs boert en met zich zelven tuylt.

 

Queeckt op uw' Eglentieren, die In Liefde bloeyen,

 

En Uut Levender Jonst, laet uw Lavendel groeyen.’

 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

Ontrusticht niet uw' gheest, mits deughde-haters-menschen

 

Met eere-roof-beleyd uw onderganghe wenschen:

 

Maer yvert ghy na deughd, hoe zeer ghy zyt benijt.

 

Laet kaeckelen 't ghespuys, en toont ghy wie ghy zyt:

 

En laet de proeven in uw deughdens wercken legghen,

 

Doet ghy 't gheen my behaeght, en laet niet-doenders zegghen.

 

Het zegghen is hun licht, ghelijck men daaghlijcx ziet,

 

De honden die meest keffen die en byten niet.’ enz.

De lengte dezer aanhaling wordt ongetwijfeld door den merk-

[p. 166]

waardigen inhoud gerechtvaardigd. Wij leeren er vooreerst uit, hoe Rodenburg zijne vijanden uit de hoogte blijft behandelen: hij laat het ‘gespuys kaeckelen’. Hij meende dat te kunnen doen, als hij zich boven de Poëten der Academie verhief door de zedelijke richting van zijn streven: door te stichten, in stee van het tooneel tot ‘kuf of bordeel’ te maken, zooals men op de Keizersgracht, volgens zijn zeggen, deed. Maar hij zag tevens in, dat hij in samenwerking met de Brabantsche Kamer kracht moest putten tegen den gemeenschappelijken vijand. Die toenadering werd mogelijk door de vriendschapsbetrekking met De Koningh, en zij had ten gevolge, dat sommige stukken van het repertoire van den Eglentier ook door de Lavendel werden gespeeld. Later, toen Rodenburg zich tijdelijk aan de Kamer had onttrokken, werd dat anders. Toen werden de stukken der Academie op het tooneel der Brabantsche Kamer gespeeld. B.v. in 1627 Coster's Teeuwis en in 1629 Biestkens' Klaes Cloet. En weldra ging de Lavendel geheel in de Academie op.

Het schijnt, dat de Rodomont, ondanks zijne wezenlijke gebreken, een opgang maakte, groot genoeg om de tegenpartij te nopen hetzelfde onderwerp ook op haar tooneel te brengen. Althans wij zien weldra Hooft een begin maken om eene Isabella te berijmen, aan dezelfde bron ontleend. Hij bracht het evenwel niet verder dan de inleiding en het eerste tooneel¹⁾, en liet de verdere bewerking aan zijn vriend Coster over, die er bij de uitgave zijn naam en eene merkwaardige voorrede vóór plaatste²⁾. Op den

1) Zie de Gedichten van P.Cz. Hooft, uitgegeven door Leendertz, II D., bl. 395 vlgg.

2) Leendertz zegt in zijne inleiding op de Gedichten van Hooft, bl. LX-LXI: ‘Ik vermoed dat de zaak zich zoo heeft toegedragen. Hooft verwachtte in 1618 Prins Maurits te Muiden. Hij wenschte zijnen aanzienlijken gast zoo goed mogelijk te onthalen en onder anderen ook in de groote zaal van het slot een nieuw stuk te doen vertoonen. Hij koos daartoe Ariostoos Isabella, die hij zelve zou vertalen. Hij begon daar ook mede, doch, zoo het schijnt, ontbrak het hem aan den noodigen tijd. Daarom verzocht hij zijnen vriend Coster het stuk af te werken.’
Ik merk op, dat er van eene tragedie Isabella van Ariosto, zoover ik weet, geen spoor bestaat. Hij schreef de vijf tooneelstukken: La Cassaria, I Supposti, Il Negromante, La Lena en La Scolastica. Het stuk was aan den Orlando Furioso ontleend. Dat dit onderwerp hier op het tooneel gebracht werd, vindt wellicht zijne verklaring daarin, dat in 1615 te Antwerpen een in-8o boekdeeltje het licht zag, getiteld: ‘Il divino Ariosto oft Orlando Furioso. Hoogste voorbeeldt van oprecht Ridderschap. Oock claren Spieghel van beleeftheyt voor alle welgeboorne vrouwen: begrijpende over hondert nieuwe historien. Overgeset wyt Italiaensche veersen in Nederlantsche Rijmen door Everart Siceram van Brussel.’ In dit zeer zeldzame deeltje, zoover ik weet, door geen tweede gevolgd, komen echter alleen de 23 eerste zangen van het gedicht voor, en wel in ottave-rime overgebracht. De geschiedenis van Isabella wordt in den 24en, 28en en 29en zang aangetroffen. Men zij er op verdacht, merkt dr. Kollewijn terecht op, dat de verdeeling in zangen niet in alle uitgaven van den Orlando Furioso dezelfde is.
Van Lennep's beweren (Vondel, II, bl, 631), dat het stuk te Muiden werd gespeeld, ‘door de leden der Kamer in Liefde Bloeyende’, is natuurlijk eene vergissing.

[p. 167]

titel leest men, dat het is ‘vertoont in de Nederduytsche Academie;’ maar de eerste vertooning geschiedde denkelijk op het Huis te Muiden: immers aan het slot der uitgaven van 1619 en 1627 staat: ‘In 't jaar 1618 is dit spel ghespeelt op den huyse tot Muyden in de groote zaal, tot onthaal van zijn Excell. Prince van Orangen.’

De Academisten stonden, waarschijnlijk door den invloed van Hooft, hoog in 's Prinsen gunst. Toen Maurits den 23^en Mei 1618 te Amsterdam kwam, richtten de meeste letterkundige vereenigingen eerebogen op en gaven zinnebeeldige vertooningen. 't Schijnt, dat men de Academie had willen uitsluiten: zij was van Overheidswege niet bij tijds gewaarschuwd. Toch gelukte het haar nog tijdig negen vertooningen, op evenveel steigerschuiten, tot stand te brengen, zeven van welke de Provinciën verbeelden, terwijl op de achtste een krijgsheld stond, die met een dubbelen oranjesluier de Provinciën vereenigd hield. De negende torschte muzikanten en zangers. De Prins was er blijkbaar mee ingenomen, en den volgenden dag woonde hij eene tooneelvoorstelling in de Academie bij, waar onder anderen Hooft's Geeraart van Velsen gespeeld werd. De Academie was op dat bezoek niet weinig trotsch en bralde er op in het weldra volgende jaar-spel¹⁾.

1) Calliope jubelt daarin:

‘Ick schryve op maet de dapp're daden van de Helden,
Die haer en 't haere in vaer voor 's Lands welvaren stelden.
Doorluchtich was de naem, doorluchtich was de stam,
Van dien Heldt, die ons zelfs alhier bezoecken quam.
Doe zaeght ghy hoe dat ick op nette voeten stelde
Zijn stam en daeden groots en dapper; die vertelde
Ghy maetgewijs....... wanneer ghy, half verstomt,
Door 't aenzien van zijn glans, hem hebt verwellekomt.’

[p. 168]

Wat de Isabella aangaat, Loffelt heeft, op het zeggen van Tengnagel afgaande, beweerd, dat het stuk van Coster het eerst werd geschreven en dat Rodenburg daartegen het zijne stelde¹⁾. Dat dit eene vergissing moet zijn, blijkt, dunkt mij, vooreerst uit het feit, dat de Academisten, die sedert de opening van hun tooneel steeds antieke stoffen hadden behandeld, nu op eens weer een romantisch onderwerp kozen, waartoe wel eene aanleiding moest bestaan; maar ten anderen ook uit Coster's voorrede, die geheel tegen het gewrocht der Oude Kamer was gericht. Trouwens, het stuk van Rodenburg, dat in 't begin van 1618, vóór Maurits' komst reeds, het licht zag, moet wel vóór het andere zijn geschreven.

In die voorrede dan wordt hevig tegen het gelijknamige stuk van Rodenburg uitgevaren. In de eerste plaats verwijt men hem het gebrek aan eenheid van tijd en plaats, en komt daar zeer voornaam tegen op:

‘Ick zoude de onwetende in 't maken van Treurspelen wel wat onderrechts doen, dan zal 't laten uyt vreese van haat en ondanck daarmede te behalen, en dat voornamelick by die luyden, die daar niet afwetende, het alderbest wanen te weten. Mijn Heeren, dit spel heet Isabella, en daar wort niet meerder in vertoont als hy stelt dat op eene tijdt, en op eene plaats geschiet is: de lydende persoon is onnosel, daar wort niet in gerevekalt van byzinnigen

1) Eene Tooneelstudie, bl. 120. Hij haalt daar uit De Geest van Matth. Gansneb Tengnagel, in d'andre werelt by de verstorvene Poëten, de volgende verzen aan, die Rodenburg bedoelen:

‘Even op alzulck een wijze
Maeckt' hy oock zijn Isabel
Tegen Kosters, waert om prijzen
Die om wel schreef, niet om snel.’

Trouwens, zooals Unger in zijne studie over Tengnagel (Oud-Holland I, bl. 214) aanmerkt: (men) moet met dat gedicht van T. voorzichtig te werk gaan, slechts onder zeker voorbehoud kan men geloof slaan aan de door den dichter medegedeelde feiten. Het is zelfs aan te wijzen, dat Tengnagel een paar malen geheel bezijden de waarheid gaat.’

[p. 169]

die tegens hare schaduwe schynen te spreken: nocht an de andere zyde snorcken de ontsinde dollen, gene [nauwelijcks?] an den andere hangende redenen; elck spreeckt gangbare tale, sonder dat de Hollantsche met het lenen van uytheemsche woorden onteert wort.’ - Wilden de stumpers leeren ‘wat in 't toestellen van Treur-spelen waargenomen moet worden,’ zij moesten maar bij Aristoteles, Horatius, Scaliger en Daniel Heinsius lezen, hetgeen ‘de onwetende uyt onwetenheyt, ende de over-dwaalsche laat-dunckende uyt kleen-achtige versuymen,’ waarom dan ook de ‘wetende aanschouweren walgende het hoofd ommekeeren van onse hedendaachsche vodden; veel waarder achten een groot vaars daer een geheele maant over geblockt is, als sommige duysenden van beuzelinghen in weynich uren by den anderen gekrabbelt, die so vol letterfalen, boeckstaaf-falen, en koppel-falen zijn, dat, al was het geheele Oceanus Juris wit papier, zo soudet noch niet ghenoech zijn om alle de mis-slagen met hare ontwerringen te begapen’

Dit geldt ‘de dosyn-werckers,’ die ‘de slechten met een zeeckere opgheblaesenheyt haere leuren voor wat wonders in de handen moffelen.’ Dat den voorredenaar hierbij Rodenburg steeds voor oogen stond, valt niet te betwijfelen; en dat hij in 't bijzonder den Rodomont bedoelde, kan, voor wie dit stuk kent, reeds uit het gezegde worden opgemaakt; maar het wordt buiten kijf gesteld door de opmerking, ‘dat oordeloose menschen, ja die de naam oock voeren van geleert, noch evenwel met hare Latijnsche knippel-veerskens seer loffelick daar van spreken, 't oogh hebbende alleen op het snel, en niet op het haar onbekende wel.’ Werkelijk staan vóór den Rodomont twee Latijnsche lofdichten, waarin op het snelrijmen van Rodenburg wordt gezinspeeld¹⁾.

Toch moest Coster tot zijne ergernis erkennen, dat de luyden getrocken’ werden tot die veroordeelde stukken, ‘achtende by ghebreck van verstant, 't goet voor quaat en 't quaat dat niet een lit aan 't lijf en heeft dat na een Spel gelijckt, voor vry wat puycx; daar ick niet garen met de gember, die in de Peperhuyskens van

1) Kollewijn sluit zich (t.a.p. bl. 634) aan bij de onderstelling, dat Coster met zijne Isabella een tegenhanger van Rodenburg's Rodomont wilde leveren en dat de voorrede van Coster's treurspel in 't bijzonder tegen Rodenburg gericht was.

[p. 170]

dat bekladde papier ghehaalt wordt, de soppe over myne schaapshoofden bereydt soude willen hebben, vreesende voor opbreken.’

Men trachtte niet alleen den mededinger afbreuk te doen door op zijne onbekwaamheid te smalen, maar men begreep, dat men alle middelen moest te baat nemen om het publiek te lokken en over de Kamer te zegevieren. Daarom nam Coster zelfs zijne toevlucht tot kunst- en vliegwerk, dat hij bezigde om de hemelingen, die in zijn stuk voorkwamen, op aarde te doen nederdalen. Dit blijkt uit deze woorden van den schildknaap, die schildert, wat op het tooneel gebeurde:

‘Wat hoor ick voor geluyt?

Helaes! wat sal dit sijn? Een yselijcke donder
Schijnt 't aardtrijcks opperste te willen stolpen onder.

Schrikt niet mijn mannen, van dit wonder datter beurt.

De Wolcken went'len om, den blauwen hemel scheurt,

En stiert van boven af die lieffelijcke boden,
Om Isabella te vereenen met de Goden.
Wat beurter, Goden? Goon! o wonder noyt gesien!’

Het is niet onaardig op te merken, hoe in dezen strijd het eene woord het andere uitlokt. De slotzang van de Isabella behelst als 't ware een protest tegen de aantijging, dat de Academie onzedelijkheid voorstond, daar het treurspel bestemd was ter verheerlijking

‘Der kuysche zielen

Die noyt vervielen

In hoererye vuyl, ofschoon

De lust haar terghden

En dwang 't haar verghden’.

Daarover wordt dan gejubeld:

‘Neen, zy weerstonden het,

En zijn ghebleven

In Goddelijcke vrees en wet

Van 't suyvre houlijcs bet

Gheheel haar leven.’

Dit was zeker minder eene ontboezeming voor Maurits bestemd dan voor de belagers der Academie. Het was misschien een weerslag op hetgeen Rodenburg den 20^en Mei 1618 gezegd had in de opdracht van zijn ‘bly-einde-spel: 't Quaedt syn meester loondt,

[p. 171]

waarin hij vertelt, dat hij had willen doen zien ‘hoe de dartele minne vaeken de woeste hersenen doet dolen: hoe ongodelijck het is de heyl'ge echt te schennen; hoe de ouders herten vermoordt werden door 's kinderens misbruyck, en wat bittere nasmaeck de geyle minne teelt; hoe 't rat van avonture tobbelt, en wat loon de ontucht in 't eyndt brenght.’ Hij stelde het werk onder de hoede van Juffer Aleta Quekels, ‘vermits veel waen-wijze en quaedt-aardige berispers 't goed vaeken met voordacht laten: zo boos-aardich is de nickerlijcke Nijd.’

In het gelegenheidsstuk van 1 Augustus 1618 komen geene bijzondere hatelijkheden tegen Rodenburg voor: slechts ter loops wordt er op gewezen, dat het tooneel der Academie altijd geleerd had, dat ware liefde ‘een vyandin van alle ontuchticheden’ was.

Een jaar later was men weder strijdzuchtiger gestemd, ofschoon het gebrek aan tucht en eensgezindheid, dat zich in eigen boezem begon te vertoonen¹⁾, tot voorzichtigheid had moeten aansporen; te eer, daar de Kerkeraad al den 29^en Maart wederom met klem

1) Den 1en Augustus 1619 zegt Melpomene, dal het schort ‘aan goede regel’, waarop de Academie antwoordt:

‘Hoe sal ick dat verstaan? Het volck is dat zo kregel,
Dat ghy gebruyckt, dat dat op keur noch wetten past?
Melpomene.
Neense; maar 't wort haer niet genoech van u belast,
Dat sy wel op de keur en voorgeschreven wetten
Behooren tot beleyt van deze school te letten.
Academie.
Weet elck niet van natuur wat dat sich selven let?
Melpomene.
O ja'y.
Academie.

Dat's wel, zo maackt de reden dan de Wet,

En ghy ghebruyckt hier geen onredelijcke lieden,
Wat hoef ick die dan toch de wetten te gebieden?
Melpomene.
Dat ick geen anderen op deze, uwe plaats
Ghebruyck, als wel beleefd' en redelijcke maats,
'k Beken't, ick hebt geseyt, dan seker doe 'k het seyde
Meend' ick den meesten hoop die'r selven wel geleyden
Aan redens leydtsnoer na natuurelijcke keur,
En die zijn wetteloos, de wetten zijn maar veur
d'Onredelijcken hoop, die most ghy daar me tomen,
Of zoo 't niet wesen wou, verbieden haar het komen
Het in en wtgaan, en de vryheit van 't tooneel.
Academie.
‘Straffe Melpomene, is dat maar het verscheel?
Klaacht my maar wie dat zijn, men sal haar onderwysen
Met reen, en maken dat ghy 'tselfde volck sult prysen.
Belaat my met die last ick salder in voorsien.’

[p. 172]

had aangedrongen op het in toom houden der Academie ‘alsoo men dagelijcx verneemt, dat in haere spelen groote ongebondentheyt gepleecht wort in woorden, gebaerden ende anderszins tot groote ontstichtinge ende quetsinge der eerbaren¹⁾.’ En het schijnt, dat dit niet zonder uitwerking gebleven was. Men deed toch min of meer water in den wijn; men sprak met zekere waardigheid over de houding, die men had aan te nemen, en men bekende aanleiding tot misnoegen gegeven te hebben; - maar om weldra met dubbelen overmoed zijne vijanden te lijf te gaan. Men hoore den aanvang van het gelegenheidsstuk van 1 Augustus 1619. De Academie spreekt:

‘Der Philosophen Vorst seyt dat een groot ghemoet
Niemant en wijckt, veel minder yemant hinder doet.
Och waar die spreuk ghegrift in yeder eens gedachten
Wy souden dan zo niet met vuyle leugens trachten
Ons even menschen te bekliecken: maar in plaats
Wanneer de leugentaal en achterklap yet quaats
Begon te kakelen, het sij oock van wat luyden,
Behooren wy het quaat, zoo 't quaat is, wel te duyden,
Of immers daar van stil te swygen, en vermoen
Het best daarof: wy souden niemant dan misdoen,
Noch reden gheven om ons rechtelijck te haten,
Ghelijck nu dickwils beurt door 't onghebonden praten.’

En dan volgt de aanmaning aan Thalia, vroeger in een ander verband reeds aangehaald²⁾. Maar na deze palinodie kan Coster zich niet weerhouden tegen de ‘ongeleerde schalcken’ en de ‘oordeloose gecken’ op te komen³⁾, die uit nijd de Academie belasterden. En hij laat Melpomene zeggen, dat ze zich niet vervaard laat maken en den ingeslagen weg niet zal verlaten:

1) Dr. J.H. Gallée, Academie en Kerkeraad, bl. 18.

2) Boven, bl. 150, 158, noot 2.

3) Zie boven, bl. 151.

[p. 173]

 

‘Toch 't is gheen swaricheyt of my, een leug naar laackt,

 

Noch 'k ben oock met den lof van boeven niet vermaackt.

 

'k Heb voorghenomen al den snap en klap te lyden,

 

En wel te doen die luy die dit mijn doen benijden,

 

Want hoe haar nijt meer wast, hoe dat ick meerder yver,

 

En drijf der armen saack daarom niet dan te styver

 

'k Ben niet zo schielijck voor een kleyn gerucht vervaart.’

En dat werkelijk de gewoonte boven de nieuwe leer ging, blijkt, daar ten slotte Jan Hen een ‘oracy’ in proza houdt, ten onderwerp hebbende, ‘d' onnodige en overlastige eer,’ die blijkbaar tegen den eerzuchtigen maar kalen Hoofdman van den Eglentier gericht is, maar voorafgegaan werd door een heftigen aanval op de Predikanten¹⁾. Ik geef daarvan in de noot een enkel staaltje²⁾, waaruit blijkt, dat men niet slechts reeds bekende, maar zelfs aanstaande, nog niet uitgegeven werken van Rodenburg hekelde. Hier gold het de Eglentiers Poëtens Borst-weringh, die omstreeks denzelfden tijd het licht zag.

Een van 's Ridders bewonderaars maakte zich dien aanval ten nutte om het ijdele van den laster te doen uitkomen. Men schold, zeide hij, maar niemand had nog de gronden opgegeven, waarop

1) Zie de plaats, boven, bl. 147.

2) ‘Hare [der Eer] aardicheyt en behendicheyt is zo groot, en zo weetze te leven, dat ze een deel arme neskebollen zo veel windts in 't hooft blaast, als in twee van de grootste blazen mach die Jan Hen van zijn ossen bewaart heeft.
En het dunckt haar een gheweldige deun te wezen, alszulcke luy, in plaats van Poëten, een blickaars op het vlugghe paart van Pegasus gaan ryen, die beter een paartje schijtgeldt onder haar gat dienden.
Ist niet een groote zotticheyt, een wonderlijcke vreucht, een onghehoorde blijtschap, dieze weet te storten int harte van een koterus, die zich zelven kan wijs maken, dat Salomon by hem zijn hooft niet op steken durf wt vreese van een kap? en dat Demosthenes, by hem geleken, maar een hoddebeck, en Cicero een stamerbout is? en dat alser questie was tusschen hem en Virgilius, wie Pegasus eerst voor zijn poort zoude kussen, dat hem de voortocht toe behoort, en arme bloet, Demosthenes heeft hy noyt ghekent, Cicero noyt verstaan, Virgilius noyt gesproken, zulcks dat hij daar pas zo veel afweet, als twee stomme zegghen dat redelijck is.
Voorwaar 't zijn onnatuurlijcke dingen die me Juffrou de Eer weet aan te richten, met doen, spreken, en schryven, boecken int licht te brengen, oorlogen te bestemmen, schanzen te besteken, boecken pampiers te beschryven van forten, bolwercken en borstweeren, gelijck als wyder haast een wt den pars verwachten, daer de Poëten achter bewaart zullen wezen, niet anders als ofze met een borstlap van een boeckede koeck gheharnast waren.’

[p. 174]

die bitse afkeuring steunde; ja, men veroordeelde zelfs een werk, dat men nog niet gezien had¹⁾!

Op het eind van het stuk zegt Melpomene:

‘Indien ghy 't my gebiedt, ick sal wt deze jeucht
Verkiesen sullicke, dat niemant het en heucht
Dat hier te lande oyt gesien zijn diergelijcken
In 't spelen, alhoewel nieuwsgierige luy verkijcken
Veel liever aan een Waal, aan Frans, aan Italiaen
Haer gelt, daer vans' een woort niet van de tael verstaen.’

De strijd, waarbij wij stilstonden, die van den eenen kant met de grofste wapenen gevoerd, en aan den anderen kant met hoog-hartigen eigendunk beantwoord werd, hield gedurende eenige jaren de tooneelliefhebbers in spanning. Dat het meer een strijd van personen dan van beginselen was, heeft men reeds opgemerkt, en wij zullen dit later duidelijk in het licht stellen. Zien wij thans, hoe die strijd ten einde liep. Dit had omstreeks 1621 plaats. Allerlei oorzaken werkten daartoe samen. Vooreerst hadden de Poëten, met name die van de Academie, het al te kwaad gekregen met een anderen, veel gevaarlijker vijand: den Preekstoel en den Kerkeraad. En ten anderen trokken de aanvoerders zich van het tooneel terug. Waarom Rodenburg dit deed, is nog niet duidelijk: waarschijnlijk bracht hem de tweedracht er toe, die alweer onder de Kamerbroeders uitbarstte, waarvan de beste, zooals wij straks zien zullen, zich wilden afscheiden, omdat zij het bestaande ‘regement’ niet langer wilden verduren; misschien ook andere persoonlijke redenen. Daar kwam bij, dat hij in Februari 1621 huwde, en wellicht omstreeks dezen tijd Amsterdam verlaten heeft om in vreemden dienst te treden. Hij gaf wel in 1623 te Amsterdam bij Claes Sterck een gedicht uit, maar het is niet uitgemaakt, of hij toen nog aldaar woonde: ook zijne latere tooneelstukken waren voor het Amsterdamsche tooneel bestemd, en zagen te Amsterdam

1) In een lofdicht van E.T.C. op het boek heet het:

‘Ick heb oock dikwils aen ons' yv'raers wel ghezeyt,
Toont my de reen waer op dat uw berispingh leyt.
En geeft bewijs en proef van all' u bitzich zeggen:
Maer niemant geeft goe reen, waer in dat dit mach legghen.
't Zijn oock wel botters plomp ja hebbent langh geweest,
Die oord'len yemants werck voor datmen 't ziet of leest.’

[p. 175]

het licht, ofschoon hij toen in den omtrek van Brussel gevestigd was.

Coster van zijn kant heeft zich na 1620 ter nauwernood meer met het tooneel bemoeid. Na dat jaar schrijft hij geen enkel drama meer. Het gelegenheidsstuk, den 1^en Augustus 1620 ‘op het derde jaar-ghety’ der Academie gespeeld, is het laatste tooneelwerk, dat wij van hem bezitten. In 1648 evenwel, ter viering van den Munsterschen vrede, werden nog een zestal Vertooningen door hem ‘toegesteld’¹⁾. In 1662 leefde Coster nog, in dat jaar werd hij emeritus en als geneesheer in 't gasthuis vervangen door Deyman, die in 1655 op verzoek van Coster zijn adsistent was geworden²⁾. Coster was toen 82 jaar oud. Zijn sterfjaar is onbekend. Zeker weten we, dat Vondel hem overleefde uit de ‘Uitvaert van den heer Joost van den Vondel’ door Antonides Van der Goes.

Het is de moeite waard een oogenblik bij Coster's laatste, in vele opzichten merkwaardige gelegenheidsstuk stil te staan. De titel luidt: Nederduytsche Academie Niemant ghenoemt, niemant gheblameert, en voert daarbij als motto:

‘Kneppel onder de Hoenderen:

Wanneer men yet berispt in 't hondert daer wat an is,
Dat treckt hem niemandt aan dan die de rechte man is.’

Het stuk is blijkbaar geschreven onder den invloed van den tegenstand, dien de Academie meer en meer ondervond. Coster waagde het nog wel zijne vijanden aan de kaak te stellen, maar met omzichtigheid: hij durfde geene duidelijke aanwijzingen doen. Dit is jammer, want nu komt er veel in voor, dat wij niet vatten.

Spijt, Logen, Achterklap en Bedrog hebben besloten de Academie ten val te brengen. Bedrog laat zich daartoe als lid dier vereeniging aannemen, waaruit men wellicht mag opmaken, dat de vijanden van buiten in den boezem zelf der Academie steun vonden. Misschien bij hen, die bij het ‘schuimen’, waarmee Coster na het gebeurde in het vorige jaar den dampkring der Kamer gezuiverd had, waren uitgewezen, of vreesden, dat hun dit boven het hoofd hing. Maar vooral werkten leden der Oude Kamer mee, en een der lastermiddelen schijnt een brief te zijn geweest, ‘vol diefsche guyteryen en loghens’. Een hunner vooral groeide er in, dat er van

1) Kollewijn, Samuel Coster's Werken. Inl. IX (Haarlem, 1883.)

2) Zie dr. Six (Ned. Spectator. 1882, bl. 169.)

[p. 176]

de Academie kwaad werd gesproken; maar anderen stemden daar niet mede in. Spijt zegt:

‘Maer achter het Tooneel vond' ick een rekel staan
Die dapper rockende, en speck daar inne groeyden
Doe 'k qualijck sprak. Dan doch 'k zach dat het and're moeyden
Doe 'k d' Academi voor een hoer schold en een beest.
Maar deze deuch-niet zey: dat hetse lang gheweest.’

De vier ondeugden doen dan eene poging om de Academie van haar zetel te rukken, waarin zij worden verhinderd door den Tijd, die met de Waarheid haar de fraaie vermommingen afrukt, waaronder zij hare afzichtelijkheid verborgen. Daarbij spreken de verdedigers woorden, waarvan men slechts kan gissen, tot wien zij gericht zijn. Zeker iemand, ‘die barst van spijt’, wordt b.v. door de Waarheid aldus toegesproken:

‘Ey achteloose mensch die u tot leegheyt gheeft,
En arrem zijnde noch soo kostelijcke leeft
By volck van uws ghelijck, met vol en sat te suypen,
Om dan heel schaamteloos tot kuffen in te sluypen,
Daar ghy het gheldt (u van de goede luy vereert
Tot nootdruft in u huys) onnuttelijck verteert:
En als die luyden zien u reuckeloose leven
En des gedwonghen zijn om u niet meer te gheven,
Soo spreeckt ghy qualijck, alst d' ondanckbaren betaamt,
Ja zoo verbolghen dat een yder het hem schaamt.
Bedaart eer 't is te laat, en wilt van 't selschap scheyden,
Dat u, o wulpsche mensch, zoeckt godtloos te verleyden
Blijft zitten wercken thuys en wint u broodt met eeren,
Daar ghy met wijf en kind het jaar langh af moocht teeren.’

Wie is hier bedoeld¹⁾? Men durft nauwelijks gissen. Duidelijker worden de Hoofden der Kamer terecht gewezen in deze woorden van den Tijd:

‘En ghy luy schaamt u vry voor de beganghen schandt
Van u ghestoockt, gedult. Daar u van hoogher handt
Nochtans de toesicht is, ghelijck ick weet, bevolen:
Dan ghy en deed' het niet, hebt ghy dan niet ghestolen,
Of laat ick segghen wel, ghesocht te steelen d' eer
Van dien, al kond' hy wel u schelden nimmermeer?’

1) Had Tengnagel ook het oog op deze plaats, toen hij zich zoo schamper over Pels uitliet in het slotcouplet, in de noot 1 op bl. 110 aangehaald?

[p. 177]

Ligt over de bedoeling van de voorafgaande aanhaling vooral een sluier gespreid, dien wij gaarne zouden willen opheffen, ook de volgende alleenspraak der Academie is niet volkomen duidelijk:

‘Hier zetten ick my neer drie jaren nu gheleen,
Ghelijck als dat zeer wei bekendt is yeder een,
En van die tijdt af heeft de Leughen met haar kallen,
En vuyle Achterklap ghezocht dat ick mocht vallen.
En ghy gheringhe guyts die 'k eertijts uyt den dreck
Ghehulpen heb, toen ghy hadt alle ding ghebreck,
Zult ghy met Achterklap mijn moeyten nu beloonen
In stede dat ghy my hoort eer en danck te toonen?

Dat is te snooden loon. Een opgheblasen leur
Een bleeck-vijst door de Spijt, het backus zonder kleur
Die om een zegs-woordt van een geck, die 'k niet wil noemen,
Een jaar lang droech een mes, en dorst hem wel beroemen,
Dat hy den nar, die steeds met alle menschen wart,
En wel een straf verdient, ghemeent had in het hart
Te stoten, by al-dien dat hy hem had ghekreghen
Maar op een plaats alleen, dan noyt en quam 't gheleghen,
En doe 'y niet schenden mocht zijn handt aan 't malle kalf,
Betoonden hy zijn aart daar naar aan anderhalf,
En 't waar gheweest door hulp van overgoede vrienden,
Die 'm in zijn zwaricheyt haer stercke hulpe lienden,
Hy waar naar zijn verdienst ghewijst ter poorten uyt:
Dit denckt hy niet, maar scheldt den gheenen voor een guyt
En voor een schellem, die 'm, doe 'y was in duyzent vrezen,
Meer vriendtschaps als betaamt heeft in zijn quaat bewezen.
Dan 't rouden noyt een vroom en deuchdelijk gemoet,
Dat hy met raat en daat zijn vyandt dede goet.
Zoodanighen fatsoen, en zulcken slach van menschen
Ist, dat mijn ondergang onredelijcke wenschen.’

Dit schijnt mij te zien op innerlijke twisten onder de Academie-leden; en waar zij zoo hoog liepen, kon men de ontbinding van dat lichaam wel te gemoet zien. - Wanneer eindelijk de belagers overwonnen afdruipen, jubelt de Academie nochtans:

Ick zal wel blyven staan, elck snapt vry wat hy mach,
Altoos komt met de tijdt de waerheyt aan den dagh:
Of ick 't hondert yet berispe, daer wat an is,
Dat treckt hem niemant aan dan die de rechte man is:
Maar daarmen namen speelt, daar wordt de man onteert,
Maar daarmen niemant noemt wordt niemant gheblameert,
Dies mach hem yeder een voor sulcke dinghen wachten,
Want dat maar boeven doen, die goede luy verachten.’

[p. 178]

En dan volgt nog een slottooneel, waarin een deel der leden van de Oude Kamer toont niet in te stemmen met de lasteraars, en daarom de Kamer wil verlaten. De Academie zelf raadt dit af, omdat dan de val der Kamer onvermijdelijk zou zijn: heeft zij indertijd hetzelfde gedaan, het was in de overtuiging, dat zij den Eglentier onder de hoede van goede mannen liet, die haar met roem zouden in stand houden; maar het viel anders uit¹⁾. En daarmede is het stuk ten einde.

Is het niet merkwaardig te zien, hoe Coster, zoo 't heet in het belang van het Oude-Mannen-Huis, zich laat gelegen zijn aan het instandhouden van de vijandelijke Kamer? Was het, omdat hij hare mededinging niet meer vreesde, nu zijn grootste tegenstander zich genoopt had gevonden van het tooneel af te treden? Het heeft er allen schijn van. Het hooghartig vertrouwen, dat hij hier uitspreekt, porde hem om nog fierder op te treden en van verweerder aanvaller worden. Maar juist dit deed hem onder de mokerslagen zijner kerkelijke tegenstanders bukken.

1) De plaats is te merkwaardig om niet in haar geheel te worden overgenomen:

Rederijker B.
‘Ick hebt u wel gheseyt dat ghy met al u lieghen
En achterklap, veel meer u zelven zoud' bedrieghen
Als haar, die onder de verdruckingh wast en groeyt.
Maar ghy half sal'ghe mensch, dat ghy u hier meed' moeyt
Dat sluyt toch niet met al, by haar most ghy verkeeren,
Veel eerder als by ons, want ghy van haar kent leeren
Het gheen ghy noch niet weet. Dan toch ick merck dat ghy
U wel laat duncken dat ghy 't beter weet als zy,
Schaamt u. Een hoope guyts die pleghent zoo te klaren.
Rederijker H.
't Schaamt'loose boevejacht hoort anders niet te varen.
Waart dat het beste deel woud' volghen mijnen sin
Men zoud' haar nimmermeer de Kamer ruymen in:
Dan 't schijnt wel dat het nu de tijden zoo begheeren
Dat tot een ondergangh de varckens hier regheeren:
Dan zulcken regement staat ons niet langher aan,
Dies doen wy wijselijck en gaan daar oock van daan
En schuwen twist en schand', ick weet ons niet bequamer,
Dan mach dat volck naa'r zin omsprenghen met de Kamer.
Academie.
Bestaat dat nimmermeer, want wisselijcke sal,
Indien ghy-luy dat doet, strack volghen 's Kamers val:
Dult van u quaden wat, of laatse zijn versteken
Van 't recht der Kameren.
Rederijker H.

Wy vresen 't qualijck spreken.

Rederijker B.
Wat my belanght ick haal dat volk niet op mijn hals.
Rederijker H.
In gheenderley manier, my zijnse te goedt kals.
Begonnen wy, ghelijck als ghy deed', hier te schuymen,
Ho! ho! zy deden ons met schand' de Kamer ruymen.
Academie.
Wel aen, terwijl de saack u dunckt te zijn zoo swaer,
Soo doet dat niet, maar blijft, en duldet wat van haar,
Dat om der armen wil, die aan haar luy misdaden
Niet schuldich zijn, en soo ghy ginckt, het zou haar schaden,
Want by u giften, denckt, dat menich out mensch leeft
Rederijker H.
Soo deed' ghy qualijcken dat ghy hier niet en bleeft
Academie.
O neen, ick liet als doe de Kamer wel in handen
Van goede mannen, die 'k vertroude dat in schanden
Ter ghener uren die verlaten souden, maar
Ick worde metter tijdt heel anders nu ghewaar,
Hoe wel haar opset was die nimmermeer verloren
Te laten gaan, maar met haar schouderen te schoren;
Eensdeels om 't Gods-huys, en oock eensdeels om de plaats,
Dan meestendeel op dat door haer beleyt de maats
Tot oeff'ning' van de kunst ghetrocken mochten worden,
Dan 't was vergheefs hoe zeer de mannen dat aan porden,
't Welck, als het reden is, benam haar al haar lust
Van 't Rederijcken, en zy houden nu haar rust.
Dan ghy moet zoo niet doen, maar dese plaats bewaren
En doen den ruwen hoop de penninghen vergaren,
Daer van zy, als zy zijn verarremt en veroudt,
Noch moghen hebben een noodruftich onderhoudt;
Want zo daar een goedt deel het vellen en het feylen
Niet staackt, 't mach 't Gods-huys niet ontryen noch ontseyien.

Het gheen hier is gheseyt ten quaatsten niet en duyt,
Want 't raackt de goeden niet. Gaat heen het spel is uyt.’

Elck is uytleggher van zijn eygen woorden.

[p. 179]

In 1620 was Ds. Smout, de heftigste der heftigen, naar Amsterdam gekomen, en sedert werd de eisch, dat de Academie, ‘soude mogen afgeschaft en geweert worden,’ met vernieuwden klem uitgesproken.

[p. 180]

Tot driemaal toe eischte de Kerkeraad van de Regeering beteugeling van de Academisten, wier vertooningen ‘tot ergernisse van alle vromen waren.’ Dit moest een man van den stempel van Coster slechts tot krachtiger verzet prikkelen.

Wij weten dan ook, dat hij aldra beschuldigd werd van in eene ‘oratie’ te hebben durven zeggen, ‘dat het droevich is, dat den stoel der waerheyt betreden wordt van degene, die daer leugenen opbrengen, daertoe hy nominatim Dm. Smoutium genoemt heeft¹⁾.’ Weldra ging hij zelfs verder. In het zoo even besproken gelegenheidsstuk had hij een fragment laten opzeggen uit de Iphigenia, die hij nog niet op de planken had durven brengen, en dit had waarschijnlijk Smout zoo geërgerd. Thans, den 1^en November 1621, werd het stuk voor het eerst in zijn geheel gespeeld, ‘voor volck van allerhande slagh²⁾’ De Kerkeraad kon dit niet lijdelijk aanzien: wederom zond hij eene bezending aan H.H. Burgemeesteren, met ernstige aanmaning, de ‘groote ergernisse’ te doen ophouden. Coster werd nu (op nieuw?) voor den Magistraat geroepen en ‘vermaent,’ waarop hij beloofde ‘dat hij hem wilde reguleeren na 't believen van de H.H. Burgemeesteren ende niet en sal spreken yet wat tegenwoordig den heeren niet en sal gevallen, oft op solcke tijden als de H.H. niet en sal believen³⁾’ Zoo werd in den Kerkeraad gerapporteerd. Maar het blijkt, dat de kerkelijke raddraaiers daar nog niet mee tevreden waren. De Academie moest ‘afgeschaft’ worden, en het schijnt, dat zij de geburen der instelling tot een algemeen petitionnement hebben weten op te zweepen. De Burgemeesters, door deze ‘doleancien’ bewogen, begrepen, dat het beste middel om een eind aan de ergernissen te maken ware, de Academie vanwege de stad aan te koopen, ‘om daarnae gebruyckt te worden soo als men tot gerijft van de Ingesetenen 't sy tot de godsdienst off anders sal noodich vinden⁴⁾’ Het laat zich aanzien, dat men Coster de duimschroeven heeft aangezet om hem te nopen

1) Zie Dr. J.H. Gallée, Academie en Kerkeraad, bl. 20.

2) Verdere bijzonderheden in een volgend hoofdstuk.

3) Gallée t.a.p, bl. 21.

4) Zie het stuk bij C.N. Wybrands, Het Amsterdamsche Tooneel. bl. 233. Er staat onder ‘Actum 29 Jan. 1621,’ maar dit zal oude stijl zijn, daar uit alles blijkt, dat het jaar 1622 moet verstaan worden.

[p. 181]

tot dien verkoop over te gaan. Hoe dat ook zij, ofschoon in 1617, bij het contract met het Weeshuis gesloten, bepaald was, dat hij de helft der inkomsten zou genieten ‘zo langhe de voorn. Coster levende hem met zodaenighe vertoningen is bemoeyende,’ geeft hij dat voorrecht op en verkoopt bij acte van 14 September 1622 het gebouw der Academie: wel niet aan de Stad, maar aan de Regenten van het Weeshuis¹⁾, en onttrekt zich zoodoende aan de instelling, die hij in het leven had geroepen en waarvoor hij zoo moedig gekampt had.

1) Het officiëele stuk bij Wybrands t.a pl., bl. 225. Waarschijnlijk was het ter bepaling van de koopsom, dat men uitrekende hoeveel de ontvangsten van 23 Sept. 1617 tot 23 Dec. 1621 hadden beloopen. Het bedrag was ƒ 4019 -15-0. Zie t.a. pl., 43.