Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Deel 3: De zeventiende eeuw (1)

[p. 79]

VII. Het romantische Amsterdam.

G.A. Bredero, J.J. Starter, S. Coster, Th. Rodenburg.

Gaandeweg waren bij de Oude Kamer de dichtoefeningen, naar het schijnt, wat in de schaduw gesteld door de tooneelvertooningen. Het overwegend talent van twee harer tooneeldichters heeft dat blijkbaar bevorderd; maar er zat ook, als het ware, een onweerstaanbare drang naar het tooneel in de lucht. Dit blijkt sedert 1611. Toen die tooneelvoorstellingen hoofdzaak waren geworden en regelmatig eenmaal, later tweemaal in de week werden gegeven, en daardoor de uitgaven aanmerkelijk toenamen, werd er eene nieuwe finantiëele regeling gemaakt. Vroeger betaalden de leden jaarlijks dertig stuivers, en de voorstellingen werden gratis gegeven: later (men weet niet juist sinds wanneer) werd van ieder toeschouwer drie stuivers gevorderd. Het schijnt, dat men de weldadigheid als een prikkel tot schouwburgbezoek bezigde, en een gedeelte van de winst aan de armen uitkeerde¹⁾. Misschien was het ook eene voorwaarde, door de Regeering gesteld.

Dat die winst niet onbelangrijk was, zal in 1615 blijken; maar het laat zich aanzien, dat daarvan reeds sedert 1611 of 1612 uit-

1) In de Keuren door Hooft voor de Kamer ontworpen (9 Maart 1612) komt het volgende art. 24 voor:
‘Het geene d'Overheden goedt vinden van 't overschot [van de inkomsten] den armen te seinden, dat sal hen den Schrijver draeghen, ende quitantie van den armenvoochden daeraf doen tekenen, of het schriftelijck bevel der Overheden, om daarmede op sijn rekeninge te verantwoorden.’ Zie Hooft's Brieven, I D., bl. 417.
Waarschijnlijk was dit geene nieuwe instelling, maar regeling van het bestaande.

[p. 80]

keeringen konden worden gedaan. Dit was mogelijk, omdat het kijkgrage volk gelokt werd door aantrekkelijke romantische tooneelspelen.

Met de twee eerste stukken van Hooft was eigenlijk slechts de oude Rederijkers-manier voortgezet. Zijne Granida, bracht voor een oogenblik het onnatuurlijke Italiaansche herderspel op het tooneel, hetgeen wederom vervangen werd door meer populaire stukken. Onder zijne letterkundige vrienden waren er namelijk, die, geheel van den romantischen geest doortrokken, in hun tooneelarbeid den draad weder opvatten van het romantische Drama, zooals het hier in de veertiende eeuw was ontstaan. Geen voortzetting van het onpoëtische allegorische zinnespel, geen navolging van het min of meer classieke historische tooneelspel, dat onder den invloed der Renaissance was ontstaan; maar men zou zeggen, regelrechte aansluiting aan Esmoreit en Gloriant. Men waagde, zij het ook onbewust, eene poging om de kiem, toen gelegd, te ontwikkelen en te doen bloeien.

Men kwam langs een omweg tot het opvatten van den afgesneden draad, en wel door middel van uitheemsche voorbeelden.

Reeds vroeg vinden wij gewag gemaakt van vreemde tooneelisten, die Holland bereisden, waarschijnlijk aangelokt door de vele Engelschen, welke er zich ophielden¹⁾. Sedert Leicester's tijd

1) Een beknopt overzicht van het voornaamste, dat over de Engelsche komedianten, over de verschillende troepen, hunne reizen, hunne voorstellingen en hun repertoire, tot nu toe werd gevonden, gaf dr. J.A. Worp in zijn opstel: ‘Engelsche tooneelspelers op het vasteland in de 16e en 17e eeuw.’ (Nederlandsch Museum, IIe Reeks, 3e Jaarg., bl. 65-114, Gent, 1886). Vergel. ook: mr. H.E. Molteer, Shakespere's invloed op het Ned. tooneel der XVIIe eeuw. (Groningen, 1874). - Naar hun verblijf hier te lande werden de Engelsche tooneelspelers in Duitschland (vgl. o.a. Genée's, Geschichte der Shakespeare'schen Dramen in Deutschland, Leipzig, 1870; Meissner, Die englischen Comoedianten zur Zeit Shakespeare's in Oesterreich, Wien, 1884; Cohn, Shakespeare in Germany, 1865), vaak ‘niderländische comoedianten’ genoemd. Zoo worden bijv. in de raadsprotocollen van Ulm in 1594 genoemd ‘Niderländische comedianten und springer’, en nog in 1602 worden de leden van een in Ulm optredend gezelschap in hetzelfde protocol nu ‘Niderlender’ dan ‘Englische Comoedianten’ genoemd. (Trautmann, ‘Englische Komoedianten in Ulm’, Archiv für Litteraturgesch. XIII, 1885, S. 315-324).
Eigenaardig is het, dat in 1594 in Ulm en Nürnberg optrad: ‘Peter de Prun aus Brüssel und seiner Gesellschaft’ (Archiv f. Litteraturgesch. XIV, S. 116).

[p. 81]

worden ze 70 jaar lang herhaalde malen hier te lande vermeld. Ze speelden in Leiden, Den Haag, Utrecht, Groningen, Franeker, Dordrecht en Amsterdam. Het eerst maakt Philip Sidney, in een brief uit Utrecht geschreven, gewag van ‘Will, the Lord of Leycester's jesting player.’ In 1519 bezocht een Engelsche troep, onder bescherming van Lord Howard staande, Zeeland, Holland, Gelderland en Friesland. In 1592 treffen wij het in Arnhem aan¹⁾. Het vermaakte het publiek niet alleen met muziek en dans (musique et agilitez), maar ook met ‘joeuz de commedies, tragedies et histoires’, zooals het in hun pas heet²⁾. In 1597 ontmoet men een soortgelijk gezelschap in Utrecht en in Groningen, en van 1605 tot 1608 komt er regelmatig een, zij het dan ook voor korten tijd, in Den Haag. Die tooneelisten werden door de Staten van Holland verjaagd; maar wij zien ze twee jaar later daar weer terug, even als in 1612, toen zij verlof tot spelen kochten door eene uitkeering aan de armen³⁾. In 1629 en in 1644 vinden wij weder een Engelsch tooneelgezelschap in Den Haag, in 1645 in Franeker, 't laatst worden ze vermeld in 1656 in Dordrecht. Ook Fransche tooneelgezelschappen in Den Haag worden o.a. in 1648 en 1672 vermeld⁴⁾.

Dat er ook te Amsterdam Engelsche tooneelspelers kwamen, weten wij met zekerheid, al kunnen wij ook niet zeggen, wanneer voor het eerst. In 1615 gewaagt Bredero van hen⁵⁾. Zij verwierven

1) Van Hasselt, Arnhemsche Oudheden I, 244.

2) Zie Mr. L.Ph.C. Van den Berg, 's Gravenhaagsche Bijzonderheden, I, bl. 41.

3) Aldaar, bl. 20-21.

4) L.Ph.C. Van den Berg in het Tijdsch. v. Nederl. taal- en letterkunde VI, 77. Ook in Duitschland traden Fransche tooneelspelers op, o.a. in 1613 te Augsburg.

5) Moortje, III, 4. Reynier, een rijk jongeling, verhaalt, hoe hij met zijne makkers raadpleegde over de beste wijze om den avond zoek te maken. ‘Komt,’ zei er een,

‘Komt gaen wy op de Hal en sien de geesten speelen.
Maar Packe-bier die sey: ick mach geen schempen veelen,
'k Ben liever inde kroech by een excellente Trijn;
Ick mach so langh oock by geen Reden-rijckers zyn:
Want dit volckje wil steets met alle Menschen gecken,
En sy kunnen als d'Aap haar afterst niet bedecken;
Sy segghen op haer les, so stemmich en so stijf,
Al waar gevoert, gevult, met klap-hout al haar lijf.
Warent de Enghelsche, of andere uytlandtsche
Die men hoort singhen, en soo lustich siet dantse
Dat sy suysebollen, en draeyen als een tol:
Sy spreeckent uyt haar geest, dees leerent uyt een rol.
- 't Isser weer na (seyd ick). - Als 't is, sey Eelhart schrander,
Dat verschil is te groot, besiet men 't een by 't ander.
d'Uytheemsche die zijn wuft, dees raden tot het goedt,
En straffen alle quaat bedecktelijck en soet.’

[p. 82]

zich toeloop door zang en dans en geïmproviseerde kwinkslagen. Hij liep er blijkbaar niet zoo hoog mee als de juffertjes zijner dagen; althans in eene toespraak tot het publiek van den Eglentier, waarschijnlijk van het eind van 1613, dankt hij de ‘eerweerdige Heeren, eerbare Vrouwen en Vrome jonge Lieden’, dat zij de Kamer met hun ‘aensienelijcke tegenwoordicheyt’ vereeren wilden; maar laat zich daarbij vrij scherp uit tegen de ‘Deughtrijcke Juffertjes’, die zich liever lieten begoochelen door de ‘belachelijcke sotticheden’ der vreemde ‘lantloopers.’ Ik geef de geheele merkwaardige plaats in de noot¹⁾. Onzes inziens is het oordeel, daar uitgesproken, te hard en niet van naijver vrij. Dat er ook wat anders

1) ‘Wy sijn verwondert waerom dat eenighe Dochtertjes ons spel niet en hebben komen besichtigen; maer hebben 't geschuwt als oft een oneerlijck dingen ware, daar sy nochtans wel sonder schaamte daghelijx met een nechtigen ernst naloopen de licht-voetighe Vreemdelinghen, die alle schelmerijen schijnen gheoorlooft te sijn. En ist geen groot verwonderens waardich, dat een so loffelijcke Borgherye ende dese Eersame Ghemeente dus langh is begoogelt gheweest door de slimme trecken van dat hant-gauw en dief-achtich Volck? Seght eens, ghy voorstanders van de vreemde Lant-loopers, wat leerelijcke redenen hebt ghy oyt van haar gehoort? wat stichtelijcke waerschuwinge, tot voordeel van andere, hebt ghy oyt van haar ghesien? wat deughdelijcke zedicheyt hebt ghy oyt an haar gespeurt? wat Coninglijcke waardicheyt hebben sy oyt vertoont? O ghy betooverde lieden! Ick hadde gehoopt dat u besworen oogen door dese gheluckige rijm-eeuw souden gheopent worden. Maar wat is't? Vele van ulieden blyven moet-willens in blintheyt. Ghy rasende menschen! En moet ghy niet bekennen dat ghy maar hebt gesien ende ghehoort belachelijcke sotticheden en veel dozijn-werck van ongevoechelijke brabbel-woorden, en veel ondienstighe dartele licht-vaardicheden? Ick wil niet tegen-spreecken, datter twee of drie tamelijck wel spelen; maer, lieve, wat is de reste? een deel gepuffels, buffels, wraackgoet, uytschot en houte heylichjes. Wat icker meer of sie, dat laat ick de verstandighe uyten’ enz. De Werken van G.A. Bredero III, 153 (Amsterdam 1887).

[p. 83]

dan kluchten vertoond werd, is zeker; en wij mogen wel aannemen, dat de stukken van Marlowe en Ben Jonson, vooral van Shakespeare, betere proeven van 't romantisch drama ten tooneele brachten, en niet zonder invloed bleven op den smaak van publiek en dichters beiden¹⁾.

1) Er zijn verscheiden stukken, die het onderwerp met drama's van Shakespeare gemeen hebben, maar daarom niet bepaald naar hem vertaald of nagevolgd zijn. Starter's Timbre de Cardone (1618) behandelt hetzelfde onderwerp als Much ado about nothing, maar verder gaat de overeenkomst niet. Noch Benedick en Beatrice, noch Dogberry worden bij Starter gevonden; ook is er geen spoor van navolging in de dichterlijke beelden of den verderen gang van het stuk. Verg. Jhr. Mr. J.J. De Witte van Citters in den Algem. K. en Letterb. van 1856, bl. 2.
Niet onwaarschijnlijk is de gissing van Dr. H.E. Moltzer, ‘dat eenige troep rondreizende Engelsche komedianten in hun repertoire een blijeindig spel hebben gehad, waarin de novelle van Bandello [waaruit blijkbaar het drama is geput] was gedramatiseerd met comisch intermezzo, en waarnaar, als “erste Abfassung”, als eerste redactie om zoo te zeggen, zoowel Shakespeare's Much ado als Starter's Timbre zijn bewerkt.’ Studiën en Schetsen van Ned. Letterk., bl. 174.
Ook de Romeo en Juliette van J. Struys (1634) is geene navolging van Shakespeare's gelijknamig stuk, maar waarschijnlijk ontleend aan Bandello, Luigi da Porto of Massaccio, hetzij terstond uit de Italiaansche novelle, of uit de vertaling van Belleforest. (De Witte van Citters, t.a. pl.) Wellicht was ook hier een vroeger tooneelstuk de middelterm.
Het is nauwelijks te betwijfelen, of de Engelsche stukken, in Amsterdam ten tooneele gebracht, de vervaardiging hunner Hollandsche aanverwanten hebben in de hand gewerkt. Mij dunkt, dit wordt buiten kijf gesteld door de Kluchtige Tragoedie, of den hartog van Pierlepon van M. Gramsbergen, voor het eerst in 1650 te Amsterdam vertoond. Niet slechts is dit eene eigenaardige bewerking van een gedeelte van den Midsummer-night Dream, met dezelfde opvolging van tooneelen; maar daaronder is er ten minsten een, waarvan de overeenkomst met Shakespeare's tekst in het oog vallend is. Zie denzelfden schrijver in hetzelfde tijdschrift, 1855, bl. 42, waar ook eene inhoudsopgave van het stuk voorkomt.
Bekend is het voorts, dat de Aran en Titus van Jan Vos (1614) op de leest van den Titus Andronicus geschoeid is, terwijl wij nu ook weten, dat A. Sybant's Dolle Bruiloft eene vrij letterlijke vertaling is van de Taming of the Shrew. Zie Dr. J.A. Worp in De Nederl. Spectator van 1 Mei 1880.
Vgl. evenwel over den Aran en Titus dr. J.A. Worp (Ned. Spectator 1886), die naar aanleiding van een Duitsch treurspel Titus und Tomyris van Hieronymus Thomae (Giessen, 1661) de gissing opperde, dat Shakespeare en Vos uit dezelfde bron hadden geput. A.C. Loffelt toonde uit den bouw en het gehalte van het stuk van Vos en Thomae aan, dat geen van beide dichters uit Shakespeare geput heeft, maar uit oudere Engelsche stukken, die den laatsten tot stramien hebben gediend en o.a. ook tot het repertoire der oude zwervende Engelsche tooneelspelers behoorden.

[p. 84]

Van de stukken uit deze school geldt geheel, wat A.W. Von Schlegel ergens¹⁾ van de Engelsche en Spaansche dramatische gedichten zegt: naar de opvatting der Ouden, zijn het noch treurnoch blijspelen; maar eenvoudig romantische tooneelspelen. Het is niet gemakkelijk in enkele trekken het onderscheid tusschen het classieke en romantische Drama duidelijk aan te toonen. 't Bestaat toch niet enkel daarin, dat het laatste zich niet stoort aan zekere regels van het eerste, b.v. aan de zoogenaamde Aristotelische eenheden. In beide openbaart zich veel meer een hemelsbreed verschillende geest.

Misschien doet eene vergelijking het best het onderscheid tusschen beide soorten uitkomen. En dan kan men zeggen: het ware Romantische Drama staat tot het Classieke Treurspel als eene schilderij tot een beeldhouwwerk.

De Beeldhouwkunst is uit den aard der zaak, ten gevolge van de stof, waarover zij beschikt, sober. Wat zij geeft, geeft ze in volkomener afronding, maar in beperkter gezichtskring dan hare jongere zuster. Beweging en verscheidenheid zijn haar ontzegd: eigenschappen, die juist het eigenaardige der Schilderkunst uitmaken. Deze geeft aan hare figuren door kleur, door kunstmatig licht en lucht, door beweging, geboren uit de onderlinge betrekking der verschillende deelen van het tafereel, eene verrassende levendigheid. Maar zij veroorlooft ons bovendien ook een dieper blik in het zieleleven der helden. Niet bloot door de uitdrukking, die zij aan oog en gelaat weet te geven: want de held openbaart zich ons hier niet alleen door zijn eigen wezen, maar ook doordien wij hem gadeslaan in zijne betrekking tot de wereld, die hem omringt. De ondergeschikte figuren, de voor- en achtergronden, zijn onmisbaar om der hoofdgroep hare volle beteekenis te geven. Is er in de Plastiek vooral lyrische innigheid, de schilderij boeit ons daarenboven door hare epische veelheid.

Op het Romantische Drama is van toepassing, wat van de Schil-

1) Vorlesungen über Dramatische Kunst und Litteratur, II³, s. 158.

[p. 85]

derkunst geldt: het is pittoresk, het smelt de lyrische en epische bestanddeelen inniger samen, en beoogt daarmee een treffender werking dan het classieke Treurspel vermag. Daardoor kan het dan ook onmogelijk in het dwangbuis der eenheden leven; daarom neemt het nevens het verheven pathos ook de tegenstellingen uit het dagelijksch leven op, en huwt aan tragischen ernst platte boert. Dat is het eigenaardige van het moderne Drama, gelijk het zich in de zestiende eeuw, zoowel in Zuid- als Noord-Europa heeft ontwikkeld. Men neemt dat waar bij Lope de Vega en Calderon, maar niet minder bij Marlowe en Shakespeare. En juist de werken dezer laatsten waren het, die onze Amsterdamsche poëten op het tooneel in hunne vaderstad leerden kennen, terwijl zij met den geest der Spaansche Letterkunde bekend werden zoowel door rechtstreeksche vertalingen als door navolgingen uit het Fransch¹⁾.

Onder de dichters uit de Romantische School vorderen er twee in de eerste plaats onze aandacht, die zoowel op tragisch als comisch gebied zich in die dagen een grooten naam verwierven: Gerbrand Adriaansen Bredero²⁾ en Dr. Samuel Coster³⁾.

1) Waarschijnlijk ook wel op het tooneel. Althans in zijn gelegenheidsstukje Duytsche Academi, den 1 Aug. 1619 gespeeld, laat Coster Melpomene verzekeren, dat de Hollandsche tooneelisten zoo voortreffelijk waren,

‘dat niemant het en heucht

Dat hier te lande oyt sijn diergelijcken
In 't spelen, alhoewel nieusgierige luy verkijcken
Veel liever aen een Wael, aen Frans, aen Italiaen
Haer gelt, daer vans'een woort niet van de tael verstaen.’

We verwijzen hierover vooral naar dr. J. Te Winkelt's opstel: ‘De invloed der Spaansche letterkunde op de Nederlandsche in de zeventiende eeuw’ (Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterkunde I, bl. 59-115).

2) Zie over hem de zeer verdienstelijke monographie van Dr. J. Ten Brink, getiteld: Gerbrand Adriaensen Brederoô, Historiesch-aesthetische studie van het Nederlandsche Blijspel in de zeventiende eeuw (Utrecht 1858), 2e geheel omgew. druk (Leiden, z.j.); het: ‘Brederoo-Album’ feestnommer van Oud-Holland II (Amsterdam 1885), Mr. N. de Roever, Amsterdamsche Verscheidenheden. - Nog iets over de Bredero's (De Amsterdammer, no. 499, 1887) en Dr. Jan Ten Brink, Het gezin van den schoenmaker Adriaen Cornelisz. Bredero (Gids, 1887, II, bl. 474-501).

3) De bekroonde monographie over Coster van J.H. Rössing heeft het licht nog niet gezien, maar ik mocht inzage nemen van de weinige afgedrukte bladen.

[p. 86]

Bredero ‘quam’ - volgens eene eigenhandige aanteekening zijns vaders - ‘in Amsterdam ter werelt 1585, den 16 Maert.’ Zijn vader was wel schoenmaker¹⁾, eenmaal komt hij voor als ‘copman’, doch een rijk, ondernemend man, die, o.a. blijkens zijne verkiezing tot officier der Handboogschutters, door zijne medeburgers geëerd was en tot de notabelen van Amsterdam behoorde. Ook zijne moeder behoorde tot de zeer gegoede poortersgeslachten der stad. Zijn vader Adriaen Cornelisz. noemde zich steeds: in Brero; een enkele maal komt zijn naam voor als: ‘Adriaen Cornelisz. in den Heer van Brederode.’ Hieruit volgt, dat hij, en zijn zoon Gerbrand in navolging van hem²⁾, dien naam ontleende aan de afbeelding van den ook in Amsterdam zoo bekenden Hendrik van Brederode op het uithangbord voor zijne woning, eerst in de Nes, naast de Sint Pieterssteeg en de groote Vleeschhal, waar onze dichter waarschijnlijk geboren is en tot over zijn zeventiende jaar woonde. Toen (1602) betrok zijn vader het door hem gekochte huis op den Oude-Zijds-Voorburgwal bij de Varkenssluis, waar Gerbrand de andere helft zijns levens sleet.

Zijn vader, die belang stelde in schoone kunsten, deed hem opleiden tot schilder. Hij maakte zich het onderwijs van Francisco Badens, den ‘Italiaanschen schilder’, zoo ten nutte, dat zijne kunst hem, zoo al geen vermaardheid, toch een genoegzaam ‘soet ghewin’ bracht. Maar bovenal was Gerbrand Adriaansen poëet. ‘Ick hebbe van mijn kindsche beenen af boven alle andere soete tijdkortinghe de lieffelijcke Poësye verkoren’, zegt hij zelf. En in 1607 rekende Hooft hem met Vondel en Coster onder die dichters,

‘Die nu al toonen wat z' hier namaals zullen zijn.’

En toch, hij had geene bijzonder geletterde opvoeding genoten. Aan de classieke studiën was hij vreemd gebleven. Hij erkent zijne ‘onkunde der uytheemscher letteren’; behalve zijne moedertaal leerde hij, volgens eigen getuigenis, ‘maar een weynich kints-

1) Zijn vader was ‘een eenvoudig schoenmaker.’ Zie J.A. Alberdingk Thijm, Portretten van Joost van den Vondel, bl. 7.

2) Hij teekent zich dan ook op 't eind der Klucht van de koe: ‘Gerbrant Adriaensz. In Bredero,’ en evenzoo in een gedicht, geplaatst voor de Bataefsche Vrienden-Spieghel van 1615.

[p. 87]

school-Frans’: evenwel genoeg om Fransche ridderromans te lezen en zelfs een sonnet in die taal te maken. Hetgeen van dien kant aan zijne opvoeding ontbrak, vergoedde het verkeer met de meest beschaafden en ontwikkelden zijner tijdgenooten. Hij erkende dankbaar, bij zijn eerste optreden als Dichter, dat hij ‘der beste gheselschappe (had) genooten, soo wel van kunstighen sin, rijck rijmen, als van treff'lijckheydt van staat.’ Hij verkeerde drok ten huize van Roemer Visscher, waar hem steeds ‘beleefde Jonsten, kunstighe handt-reyckingen en behulpsaemheyden’ bewezen werden¹⁾. Weldra werd hij opgenomen in den kring van Hooft, om niet te spreken van zijne betrekking tot de Oude Kamer. Onder de mannen, die zich zijner niet schaamden, behoorden Hugo de Groot en de Zweedsche Gezant Jakob Van Dijk; onder zijne vrienden Coster, Starter, Heinsius, Scriverius, Vondel.

Dat hij in 't algemeen in zijne vaderstad geacht was, blijkt uit zijne verkiezing tot Vaandrig der Schutterij, hetgeen in die dagen eene begeerde ‘eerebediening’ was. Daartoe had zeker ook bijgedragen, dat hij zich van der jeugd af op ‘d'oefeningh van 't geweer’ had toegelegd, ongetwijfeld op aansporing zijns vaders, die zelf officier was en wiens invloed zeker tot de benoeming zijns zoons medewerkte.

Bredero was een lustig gezel, en op hem is de karakteristiek toepasselijk van Hendrik IV, die, volgens Hooft, ‘van minzuchtiger aart ende uitnemende onderhavigh was van de bekoringen der vrouwelijke schoonheden.’

Die zielsgesteldheid was blijkbaar van invloed op zijne poëzie, maar tevens het ongeluk zijns levens. ‘Hij zelf zegt het ons in de naïeve bekentenis, die aanvangt:

“Kon ick eens recht bedwingen,
Mijn vliegend wilt gesicht!
Maar ick misbruyck dees dinghen,
Daarom is 't hart so licht:
Tlust altijd na wat varsch,
Verandering is goet.
Tnieuw maackt mij 't oude warsch
Tverandren is so soet.”

1) Zie de ‘toe-eygeninge’ van de Lucelle van Tesselschade.

[p. 88]

Nu is het Margariet, dan Annetta, Walburc, Chlorint, Eleonore, Florinde, Egtillen (omzetting van Nellitge - Nelletje) en hoe zij meer heeten mogen’¹⁾. Hij heeft verschillende vrouwen ernstig lief gehad. De eerste - zekere Margaretha, wier familienaam ons tot dusver onbekend is gebleven - liet hem niet zonder hoop, doch wees hem ten slotte af. Ook naar Tesselschade's hand dong hij, doch de oude Roemer sloeg zijn aanzoek af. Eindelijk hing ook aan de ‘godtvruchtige, vriendelycke, ende seer Deughtrycke jonge Weduwe N.N.’ eenigen tijd zijne ziel, om van andere ons nog niet geheel bekende schoonen, die langer of korter tijd zijne genegenheid opwekten, niet te spreken²⁾.

Zijne laatste liefde was de negentienjarige schoone Magdalena Stockmans, uit een aanzienlijk Dordtsch geslacht, en schoonzuster van Johan de Witt³⁾. Maar ook zij stelde hem na lang dralen te leur en had meer op met voornaamheid en geld dan met talent en roem. Zij huwde (18 Juni 1618) den bruynen Brabander, Isaäc Van der Voort en volgde hem naar Italië⁴⁾.

Bredero had zich in Januari 1618 door een noodlottigen ijstocht eene ernstige ziekte op den hals gehaald, die hem in Augustus van datzelfde jaar ten grave sleepte.

De verwachting, die hij had opgewekt, heeft hij maar ten deele vervuld, want hij is te vroeg gestorven om zijn groot talent tot geheele ontwikkeling te zien komen. Hij werd in 1618 op drie-en-dertig-jarigen leeftijd aan de Kunst ontrukt, en het is onbetwistbaar, dat hij eene leege plaats achterliet, die nimmer is vervuld.

1) Dr. G. Kalff in zijne bijdrage over ‘Brederoo's Liedtboeck’ in het: Brederoo-Album, bl. 53, later ook afgedrukt voor zijne uitgave van Brederoo's ‘Groot Lied-boeck’ (Bredero's Werken III, 1887).

2) Vergel. hierover vooral bl. 114-130 van prof. Moltzer's studie over Brederoo's Liedtboeck (Studiën en Schetsen van Nederlandsche Letterkunde, Haarlem, 1881).

3) Mr. Ch.M. Dozy ontdekte haar naam in het manuscript van Bredero's tot haar gerichten Zwanenzang, Zie Dozy's opstel: Brederoo's Zwanenzang in het Brederoo-album, bl. 27 vlg.

4) Haar man overleed in 1629 in Italië; zij keerde met hare kinderen naar Holland, en woonde sedert 1634 in Amsterdam (Zie Brederoo-album, 39, 40). Magdalena hertrouwde in Maart 1638 met Thomas Varwer, oudburgemeester van Deventer en overleed in Juni 1660 (Zie Nederl. Spectator, 1887, bl. 427).

[p. 89]

Alvorens van zijn tooneelarbeid te gewagen moeten wij bij zijne lyrische poëzie stilstaan¹⁾. Hij heeft ons een aantal liedjes nagelaten van verschillenden inhoud, die onder den titel van ‘Boertich, amoreus en aendachtigh Groot Liedt-Boeck’ zijn bijeenverzameld²⁾. Deze zijne ‘blijgeestige kinderen’ heeft hij aan de ‘lustighe en vrolijck-moedighe’ jeugd van Amsterdam opgedragen, die er zooveel smaak in vond, dat eene eeuw later die liedekens ‘nog dagelijks’ gezongen werden³⁾.

Dit zal ons niet verwonderen wegens de velerlei verdiensten, die zij bezitten. Het eerste gedeelte bevat onder de boertige liedjes een tal van schetsjes en schilderijtjes, zoo vroolijk, levendig en natuurlijk gedacht als fijn getoetst⁴⁾. Hier komt het schilderend talent van den dichter, dat hem later beroemd zou maken, reeds duidelijk uit in sommige tooneeltjes, die wedijveren met de meesterstukken van Adr. Brouwer of Jan Steen.

Het tweede deel, De Groote Bron der Minnen getiteld, bevat minneliederen, aan zijn eigen hart ontweld, en die juist daarom uitmunten door innigheid. Ze hebben niet dat opgesmukte, gemaniëreerde, dat Hooft niet zelden kenmerkt, en verraden waarschijnlijk meer waar gevoel dan de stukjes van den Drost. Merkwaardig voor de geschiedenis van Bredero's gemoedsleven zijn de beide liedjes, die duidelijk genoeg aan Tesselschade gewijd zijn (bl. 15 en 34); en niet het minst het Klagh-Liedt⁵⁾ over de trouweloosheid van dat ‘Moy-Aeltjen’, dat hem zooveel leed berokkende (bl. 27) en die hij hier reeds bedreigde,

‘Dat ick u eens met vry wat reens

Yet ongemeens sal speelen op een tijdt,
Ist dat mjn liefde nog verkeert in nijdt.’

Zoo dat alles tintelt van leven, het is, omdat hij daarin werkelijk ‘het meestendeel van alle (s)ijn jammertjes, klachten, lijden en vermaekelickheydt aen den dagh’ bracht.

1) Men raadplege vooral: J.H.W. Unger, G.Az. Brederoo. Eene bibliographie. (Haarlem, 1884).

2) De laatste uitgave is die van dr. G. Kalff, hiervoor reeds aangehaald, waarbij men vooral leze prof. Moltzer's studie over het ‘Liedt-boeck.’

3) Dr. J. Ten Brink, G.A. Brederoô, bl. 94.

4) Men vergelijke de proeven daarvan bij Penon III, bl. 415, 417, 419, 440.

5) In zijn geheel bij Penon III, bl. 435.

[p. 90]

De Aendachtige Liedekens, die den bundel besluiten, zijn over het algemeen noch heel aantrekkelijk, noch heel dichterlijk, maar hoogst belangrijk als spiegel van zijn droef gemoed. Toch worden er ook daaronder gedichten gevonden, die door eenvoud en natuurlijkheid, ook wel door echt pathos eene snaar in ons binnenste doen meetrillen. Men herinnere zich slechts het naïeve Kerstlied (bl. 53), of die natuurlijke kreet eener bange ziel, die hij een Geestigh Liedt noemde (bl. 49)¹⁾. Eene enkele maal stoot men zelfs op een juweel van het eerste water. Men oordeele uit de volgende coupletten, waarmede het Aendachtigh Liedt op bl. 50 aanvangt:

‘'t Sonnetje steeckt zijn hoofjen op,

En beslaet der bergen top,

Met zijn lichtjes:

Wat gesichjes,

Wat verschietjes verd en flaeuw
Dommelter tusschen 't grauw en blauw.

‘'t Vochtige beeckje blinckt verciert,

't Vrolijck vinckje tiereliert,

Op de tackjes,

Wilt en mackjes,

En weer strackjes op een aer
Huppeltet met zijn weder-paer.

‘D' hemelen werden meer begroet,

Van de diertjes kleyn en soet,

Als van menschen,

Die maer wenschen

Nae het aerts vergancklijck goet
Dat men hier doch al laten moet’ enz.

Bij dat alles zijn ze zangerig van toon, en geschreven in die natuurlijke, echt-Hollandsche taal, welke hem eigen is, die, zooals deze Dichter, ‘anders gheen boeck gheleert had als het boeck des ghebruycx.’ Voeg daarbij de zuiverheid van stijl, waarvoor Bredero steeds ijverde²⁾, en men zal zich den opgang, dien deze zangen maakten, gemakkelijk verklaren. De eerste uitgave had buiten zijne voorkennis het licht gezien: hijzelf had er niet aan gedacht ‘om dese grillige grilletjes door den druk ghemeen te

1) Bij Penon III, bl. 454.

2) Zie boven, bl. 47.

[p. 91]

maken.’ Die eerste druk werd ‘in een heel seltsame en onghelooflycke kortheyt van tijt’ uitverkocht, zoodat de dichter zelf er geen exemplaar van had gekregen.

Ik deel thans nog een enkel proefje van zijn talent mede:

Het jaer wert nieu, de Tijt is out,

't Gemene volck vermenichvout:
De werelt was beschreven,
Dat yder in sijn eyghen stad
Sou van sijn hooft en van sijn schat
Den Keyser schatting geven.

Joseph treckt op na Betlehem,

De swang're Maget neffens hem:
Maer alsser zijn gekomen,
De huysen waren so beset,
Men vant'er bulster nochte bedt,
Het was al in genomen,

Van weyts en van vermogen liên,

Die over al zijn seer ontsien,
En willigh ingelaten:
Maar Godes vrient en trouwe knecht,
Om sijn aen-sien van buyten slecht
Die sluyt men opter straten.

In 't harste van de Winter kout

Terwijl de Grooten bout en stout
Verdoolen in haer lusten.
Den Heer des Hemels wert gebaert,
En vindt hier, leyder! op den aerd'
Geen plaets daer hy mach rusten,

Als in een out verlaten schuur,

Helaes! sijn mensheyt viel hem suur,
Dies hem de Eng'len loven:
Maer siet eens wat een goedigheyt,
De Heer komt in ootmoedigheyt
Selfs uyt sijn troon van boven.

Dees boodschap was nauwlijcks vertelt

De swerte Herders op het velt
Of sy lieten haer haven,
En togen daar met yver heen,
Gelyck als oock de Wijse deen,
Die God haer Gaven gaven.

[p. 92]

 

Het jaer vernieuwt wel alle Jaer,

 

Al singen wy 't nu met malkaer,

 

Wat leght daer an bedreven,

 

Als wy niet in ons selven treen,

 

En God de Heer met danckbaerheen

 

Het sijne niet te geven?

 

De vrome volgen zijn gebodt.

 

En gaen uyt haar tot self in Godt,

 

Om wie zij 't al verliezen:

 

Maer 't Werelts volck is soo verkeert,

 

Dat het de Rijckdom meer logeert,

 

En Laten God vervriesen.

 

 

 

O sotte menschen als wy zijn,

 

Hoe oordeelen wy na den schijn

 

Van uyterlijcke saken:

 

Quam Christus sichbaer, bar en bloot,

 

En bad om huys-vest of om broot,

 

Hy souw niet in geraken:

 

Elck sluyt de poort van zijn gemoed

 

Voor Godt het alder-hooghste goet,

 

Die dat gedooght met smarten,

 

Hy werd ter werelt niet geteelt

 

In overvloed van lust en weeld,

 

Maer in gebroken harten.

 

 

 

In stallen daar de beestigheyd

 

Der sonden zijn gantsch uytgeleyd,

 

Daar 't alles is doorluchtigh:

 

De sulcke lieft hy aldermeest,

 

En maacktse door zijn goede Geest

 

En waarheyd recht Godvruchtigh.

 

Wie God uyt liefd' en yver mind,

 

Die gaat tot God, daar hy hem vind,

 

Dats' in zijn eygen leden,

 

Neemt als een Bijtjen u genot,

 

En wilt u grooten overschot

 

Aan Gods armen besteden.

Men zal zich na deze en vooral na de andere proeven, waarnaar wij verwezen, wel niet verwonderen, dat de eerste druk dezer liederen zoo spoedig was uitverkocht. In 't algemeen is het merkwaardig, hoe gewild de liedboekjes in die dagen waren. Thans kunnen wij ons nauwelijks voorstellen, dat er eenmaal in Noord-Nederland zooveel

[p. 93]

werd gezongen; want, zoo ergens, dan zijn hier de tijden wel veranderd. Maar ook, hoe hebben onze liedjes-dichters uitgemunt, van Hertog Jan I af, langs Zuster Hadewych en Anna Bijns, tot op Hooft, Bredero, Starter en zooveel anderen, wier namen niet tot ons gekomen zijn of die wij eerst later kunnen vermelden!

De laatstgenoemde, Bredero's vriend, zij hier nevens hem herdacht: te eer, omdat hij in zoo menig opzicht met hem op ééne lijn te plaatsen is.

Jan Janszen Starter was geen geboren Nederlander. Hij zag in 1594 te Londen het eerste levenslicht, maar kwam waarschijnlijk in 1607 naar Amsterdam. Dat de knaap al spoedig een volkomen Hollander was geworden, blijkt wel uit de omstandigheid, dat hij reeds in 1612 als lid der Oude Kamer werd aangenomen. Twee jaar later verliet hij Holland's hoofdstad, huwde en vestigde zich te Leeuwarden als boekverkooper. Hij richtte daar in 1617 eene Rederijkerskamer op, waarvan hij de ziel was. Twee ‘blijeindighe’ spelen, Timbre de Cardone en Dareïde, die hij voor haar schreef, werden eerst door hare leden, en later op Coster's Academie ten tooneele gebracht.

Maar de vrome lui deden ‘het ageeren’ der Kamer door de Overheid verbieden. Starter spon bij zijn handel geen zij; en toen zijne zaken, waarschijnlijk deels ten gevolge zijner rethoricale bemoeiingen, deels van zijne weinig ingetogen levenswijs, achteruit gingen, verliet hij de stad en vestigde zich te Franeker, waar hij zich tevens als student liet inschrijven. Doch ook daar kon hij 't niet houden. Hij stak zich in de schulden, waarbij bier en brandewijn geene onbelangrijke rol speelden, en eindelijk moest zijn boedel verkocht worden. Van toen af had hij geen vast verblijf: nu vertoefde hij in Amsterdam¹⁾, dan in Friesland. Sedert 1626

1) A. Bredius vermeldt (Oud-Holland III, 54) een merkwaardig document gedagteekend: Amsterdam 25 Augusti 1622 en onderteekend door 21 ‘letterkundige kooplieden’, welk stuk een eigenaardig licht werpt over de wijze, waarop de toenmalige letterlievende koopmanswereld de dichters en de dichtkunst aanmoedigde. Het luidt: ‘Wy ondergeschr. als Lyeffhebbers van de Nederduytsche Poesy om den persoon van Jan Jansen Starter alhyer te houden, opdat hij zijn begonnen wercken magh volenden en die hy midtertijt sal maecken met gemack aen den dagh geven, beloven te contribueren elck de somme van twee ponden vls. voor een jaer welcke penningen wy sullen stellen in handen van eenen (daertoe van ons geordineerden) rentmeester, wt wiens handen Starter vz. weecklicks sal trecken de somma van twaelff car. gls.; voor welcke contributie hy gehouden sal zyn ons volcomen acces tot alles wat hij maeckt ofte gemaeckt heeft te geven, wat wy van syn Liedekens ofte gedichten begeeren uytgeschreven te hebben, dat hij ons dat voor drie stuyversz. de syde gehouden sal zyn te schryven, so wy yets van hem willen gemaeckt hebben dat hij ons vóor een ander tot een billicke pryse sal voort helpen. Ende dat hy geduyrende onse contributie syn vaste woonplaats tot Amsterdam zal houden. Oorconde onse handen.’

[p. 94]

verliest men zijn spoor. Met achterlating van vrouw en kinderen schijnt hij in het leger van Mansfeld dienst genomen te hebben als soldaat, en in Duitschland te zijn gestorven¹⁾. Geen schitterende levensloop voor een man van zooveel talent! Want Starter moge als Burger of Huisvader niet hebben uitgeblonken, als Dichter heeft hij zich eene duurzame plaats verzekerd in de geschiedenis onzer Letterkunde.

In 1620-21 gaf hij een dichtbundel uit, die zijn naam zal doen voortleven: de Friesche Lusthof, beplant met verscheyden stichtelijcke Minneliedekens, waarvan nog vóór zijn dood vier drukken het licht zagen. De jongste uitgave, verrijkt met al wat, buiten zijne twee tooneelspelen, van den dichter elders gevonden werd, bezorgde Dr. J. Van Vloten²⁾.

Die poëzie kan tot drie rubrieken gebracht worden: Bruiloftsdichten, Vaderlandsche of Helden-verzen en Minneliederen.

De eerste, altijd in Alexandrijnen vervat, zijn over 't algemeen meer berijmd proza dan poëtische uitstortingen. Zij doen onwillekeurig aan de ontboezeming van Heinsius denken (boven, bl. 62): het is blijkbaar gedwongen fraaiigheid ter eere dier Friesche ‘minores satrapae’. De inkleeding is even eentonig als de vorm, die daarbij iets stijfs heeft, met ouderwetschen ‘taalschik’, aan

1) In Oud-Holland III, bl. 54 vermeldt A. Bredius eene acte dat. 25 April 1625, waarin de dichter zich noemt: ‘Jean Starter, Historyschryver van Z. Princelyke Excellentie de Grave van Mansfelt.’ Dat Eekhoff hem 's Graven geheim- en geschiedschrijver noemde, was dus niet zoo verkeerd als Van Vloten (zie diens Inleiding tot ‘de Friesche Lusthof’ XVII) meende.

2) t' Utrecht, 1864. Dit was de zesde druk; eene sedert aangekondigde uitgave, die door dr. Kollewijn bezorgd zou worden, is door geringe deelneming tot heden niet verschenen.

[p. 95]

Schrijver of Cats herinnerend. Zelfs de bruiloftszangen, die er mee verbonden zijn, hebben doorgaans niet veel om 't lijf: zij munten alleen uit door gemakkelijkheid van vorm en zuiverheid van taal. Daarop was Starter ook zeer gesteld. In het voorwoord ‘tot de kunstvroede Lesers’ van zijn Timbre De Cardone zegt hij¹⁾:

‘Ick verhope, dat hier in de welghesinde

Gheen vreemde woorden noch gheen hardicheyt sal vinden:
Want dat sijn dinghen, die ick eeuwich heb met vlijt,
In alle mijn ghedicht, ghelijck de pest ghemijt.’

Overigens was hij zedig genoeg om zich niet op ééne lijn te stellen met de modellen, die hij voor oogen had:

‘Ick ben gheen Heinsius, gheen Hooft, gheen Bredero,
Wiens vloyende ghedicht en wel ghevoechde reden.
Ick niet naevolghen can, dan met seer traghe schreden.’

Niet veel meer zijn wij ingenomen met de gedichten van de tweede soort. De Wt-Treckinge van de Borgery van Amsterdam, tot adsistentie van de stad Swol²⁾, is eene opwekking tot verdediging des Vaderlands met het steeds terugkeerend referein:

‘Als 't Land gevaer lijdt, is elck Burger een Soldaet.’

Desniettegenstaande laat het stuk ons koud; want de poëtische tint, die den aanhef kleurt, verbleekt weldra en maakt plaats voor vale, ofschoon verstandige redeneeringen, besprenkeld met herinneringen aan Grieksche en Romeinsche geschiedenis en Godenleer.

Het Ghedicht over 't ontset van Berghen op den Zoom³⁾ is van beter gehalte; want al is ook het geheel niet bijzonder poëtisch gedacht, toch wordt het door den aard van het onderwerp waardiger van toon. Het is daarenboven doorzult van kernachtige regels.

Het best geslaagd is zeker de Lof-Sangh van syn Princelijcke Excell. Maurits van Nassou⁴⁾ vol vuur en levendig van rhythmus, evenals de twee daarop volgende Prince-Liederen. Maar in den Triumph-Wagen voor Prins Willem⁵⁾ daalt de dichter weer af tot eene vrij onpoëtische opsomming van 's Prinsen lotgevallen, daden en verdiensten.

1) Bij Van Vloten, bl. 325.

2) Aldaar, bl. 330.

3) Bij Van Vloten, bl. 341; bij Penon III, bl. 480.

4) Bij Van Vloten, bl. 351; bij Penon III, bl. 487.

5) Bij Van Vloten, bl. 361.

[p. 96]

Hij had het plan tot een groot gedicht gevormd, ‘genaemt: de 12 boeken Mansfeldiados, waerin de onvergelijckbare Heldendaden des Hooghgemelden Princes, tot een schrick ende verwonderinge van die tegenwoordigh leven, ende een eeuwighe gedachtenisse der nacomelingen, de gansche Werelt in 't langhe [zouden] werden verthoond’¹⁾. Dat werk is achtergebleven, en de wereld heeft er niet veel aan verloren, zooals blijkt uit De Voorloper van de Mansfeldische Heldendaden, in den vorm van een Nieuw-jaers Geluckwenschinge uitgegeven²⁾, waarvan de critiek het best gegeven wordt door deze zijne eigen woorden, vs. 167 vlg.:

‘Het pocchen en het blasen,

Daer de Poëten so van donderen en rasen
Komt hier eerst voor den dagh.’

Eindelijk zij nog herinnerd zijne aardige, ofschoon wat gerekte politieke satyre Den nieuwen Kuyper³⁾, waarin hij, naar de uitdrukking van Baudartius, ‘vrymoedichlijck berispt de hedendaegsche ambitie, eergierigheyt, ende amptsuchticheit veler menschen deser lande; 't welcke hy, met een' nieuwe maniere van spreecken, noemt Kuyperye.’

Blijkt uit dit alles, dat deftige Poëzie niet op Starter's weg lag, hoe geheel anders wordt ons oordeel over zijn talent, wanneer wij ons bepalen tot zijne Minnedichten en Liederen! Op dit gebied trekt hij ons aan door waarheid van gevoel, schilderachtige voorstelling en kunstrijken vorm. Hier is hij onuitputtelijk in verzen vol afwisseling van snede, met altijd even vloeiende, liefelijke en zangerige woordschikking. Eene enkele maal is hij wel eens gekunsteld, meer Hooft dan Bredero, hetgeen zeker een gevolg was van zijne zorgvuldiger, classieke vorming. Daardoor verkeerde hij dan ook, meer dan zijn vriend in den Olympischen hemel, ofschoon hij wel weet, dat het is:

‘Een hemel, die niet meer beduyd als sinne-beelden.’

Gelukkig, dat de natuur doorgaans boven de leer ging, waardoor hij Bredero in aantrekkelijke natuurlijkheid, ja, soms zelfs in naïeveteit zoo nabij komt.

1) Bij Van Vloten, bl. 384.

2) Aldaar, bl. 387-404.

3) Bij Van Vloten, bl. 510.

[p. 97]

Hoe dikwijls ontlokte ons een lied niet den uitroep: voortreffelijk! allerliefst! ondanks de al te groote dartelheid, die sommige zijner gedichten - en daaronder niet de minst geestige, men denke aan zijne Menniste vryagie - in onze dagen, met zoo geheel veranderde kieschheids begrippen, niet voor een iegelijk even genietbaar zal maken. Dat schijnt trouwens al in zijn tijd min of meer het geval geweest te zijn, althans in 1618 schreef hij aan zijn vriend Dirk Graswinkel, dat

‘(s)ijn Musa wert bespronghen

Van 't nijdich achterklap der kakelende tonghen.’

Hij zag trouwens zelf wel in, dat hij soms wat al te vrijen teugel liet aan die uitspattingen van zijnen dartelen luim. Dat blijkt toch uit het distychon, waarmee hij een der luchtigste stukjes vergoelijkt (bl. 498):

‘De woorden van dit Lied geen suyv're ooren krencken,
Maer arch vaer heur in 't lijf, die 't arghste daer uyt dencken.’

Is hij des ondanks minder geestig en liefelijk dichter? En geeft de soms al te vrije taal zijner lachende Muze ons het recht om hem dood te zwijgen, of hem af te schepen met zoo weinig woorden als b.v. Witsen Geysbeek zich verwaardigde aan hem te besteden?¹⁾.

Over zijn tooneelwerk weiden wij niet uit. Zijne beide ernstige stukken bespreken wij in 't geheel niet, omdat wij ons moeten bepalen tot datgene, wat ter kenschetsing van den ontwikkelingsgang onzer dramatische kunst onontbeerlijk is²⁾. Daarenboven zijn zij nooit op het tooneel der Oude Kamer gespeeld. Daarom hebben Bredero en Coster den voorrang; te eer, daar het hooge tooneelspel niet tot Starter's roeping behoorde. Waar hij daarentegen

1) In het Ve deel van zijn Biogr., Anthol. en Crit. Woordenboek, bl. 328, noemt hij hem bloot: ‘een Friesch dichter, die in de eerste helft der zeventiende eeuw bloeide, gaf verscheiden dichtwerken in het licht, doch meest van wulpschen inhoud: ook is van hem eenige tooneelarbeid voorhanden.’

2) Zie over ‘Starter's tooneelspelen’ de studie van dien naam in prof. Moltzer's ‘Studiën en Schetsen van Nederlandsche letterkunde’, bl. 155-217 (Haarlem, 1881), waarin een overzicht van den inhoud en eene vergelijking met verwante stoffen en bewerkingen gegeven wordt.

[p. 98]

zich door zijne vroolijke levensopvatting en studie der werkelijkheid liet leiden, toont alles aan, dat hij bij voortgezette practijk, op comisch gebied zelfs met Bredero om den prijs had kunnen kampen. De Klucht van Jan Soetekauw b.v. geeft ons eene reeks van tooneelen te aanschouwen, uit het volksleven genomen, en zoowel ontworpen als gepenseeld met een talent, hetwelk ons doet betreuren, dat hij in die richting niet meer geleverd heeft. Als curiosum gewagen wij van zijn Kluchtigh tsamen-gesang van dry personagien, eene operette, waarmee hij den voet zette op een veld, dat Jan Hz. Krul later zou trachten te ontginnen. Maar dit hoogst platte en onkiesche stukje verdient geen nadere bespreking.

Waar het onze romantisch-dramatische kunstuiting van dat tijdperk geldt, noemen wij in de eerste plaats Bredero, en bepalen ons hier tot de chronologische vermelding zijner stukken¹⁾, omdat het ons vooreerst alleen te doen is om de geschiedenis van de Oude Kamer en haar tooneel: later komen wij er op terug om ze te beoordeelen.

Op zes-en-twintig-jarigen leeftijd gaf hij zijne eerste proeve van dramatische kunstoefening: in 1611 verscheen het, later - bij de uitgave in 1616 - aan Huig de Groot opgedragen Treurspel van Rodderick ende Alphonsus ten tooneele. Een jaar daarna bracht hij, ‘sondaghs voor kermis’, een nieuw stuk op de planken, de Griane. Beide, aan een Spaanschen ridderroman ontleend, waren vol pathos en beweging, en te midden van de ernstige handeling worden enkele comische tooneelen ingevoegd, deels om op de lachspieren van het publiek te werken, deels om door de tegenstelling de hoofdhandeling in scherper licht te plaatsen. Dat dien ten gevolge deze stukken grooten toeloop hadden, zal niemand verwonderen.

In ditzelfde jaar 1612 verscheen een ander dramatisch dichter ten tooneele, die al spoedig de invloedrijkste man der Kamer zou worden: Dr. Samuel Coster.

Van de geschiedenis van dezen merkwaardigen man school veel in het duister, totdat J.H. Rössing eene monographie over hem schreef, waaraan wij een aantal nieuwe bijzonderheden ontleenen.

1) Men vergelijke hierbij vooral Unger's reeds genoemde bibliographie.

[p. 99]

Hij werd den 16^en September 1579 te Amsterdam geboren. Zijn vader Adriaen Lenaertsz, timmerman van beroep, had zich in zijne jeugd als een drijver onder de Hervormden doen kennen. Hij had aan den beeldenstorm te Amsterdam deelgenomen, en Hooft deelt ons mee¹⁾, hoe zijn zoon later met welgevallen placht te verhalen, dat daarbij ‘zeker houten beeldt, gelicht uit eenighe kerk in 't plonderen der zelve t' Amsterdam, ende op 't vuir geleidt door eenen oom van [den verteller], zich zelven over eindt reikte: doch entlijck vertreden zijnde met de voet, zich verbranden liet.’ Adriaen Lenaertsz werd voor die heldendaden met het kostersambt der Minnebroeders-kerk beloond. Maar weldra werd hij genoodzaakt de stad te ruimen, nam toen dienst bij Lodewijk van Nassau, en heeft onder diens vanen den slag bij Heilgerlee ‘helpen winnen’²⁾. De Bloedraad had hem daarop gebannen en zijne goederen verbeurd verklaard.

In zijne ballingschap had hij vrouw en kinderen verloren. In 1572 hertrouwde hij te Emden met Aaltje Jansdr., weduwe van ‘de duytse Moeriaen van Amsterdam’, eene vrouw van een zeer heftig karakter. Toen de bannelingen vier jaar later vergunning kregen om weder binnen de stad te komen, maakte hij daarvan gebruik, en weldra werd hij nu tot Koster der Oude Kerk aangesteld. In 1580 gaf hij dat ambt op, liet zich op nieuw in het St. Jozefsgilde inschrijven en werd tot stadstimmerman aangesteld. Maar sedert bleef hij den toenaam van Coster voeren, waaronder zijn zoon bekend is. Deze schreef zich doorgaans Samuel Coster, maar ook eene enkele maal S.A., [d.i. Adriaensz.] Coster.

Adriaen Coster schijnt geen onbemiddeld man geweest te zijn. Dit maakte den zoon het verkeer met de ‘geesten’ der Oude Kamer mogelijk, onder welke hij al vóór 1607 was opgenomen, hetgeen hem in de gelegenheid stelde kennis te maken met Roemer Visscher, en Spieghel onder de ouderen, met Hooft, Bredero en Vondel onder de jongeren.

Van des jongelings vroegste ontwikkeling weten wij niet veel. Na den dood zijner ouders, in 1607, liet hij zich te Leiden als student inschrijven, legde zich eerst onder Heinsius en Scaliger op de Letteren toe, om later zich meer bepaald aan de studie der

1) Brieven, III D., bl. 36.

2) Aldaar, II D., bl. 191.

[p. 100]

Medicijnen te wijden. Hij promoveerde in 't begin van 1610 en vestigde zich in zijne vaderstad, waar hij denkelijk terstond tot geneesheer van het Gasthuis werd aangesteld¹⁾; ook oefende hij zijne kunst in de Stadsgevangenis uit²⁾. In 1655 werd Joan Deyman op Coster's verzoek aangesteld tot zijn assistent in 't gasthuis en volgde Coster ook op, toen deze in 1662 emeritus werd³⁾. Hij wordt gezegd een kundig en gelukkig practicus geweest te zijn⁴⁾.

Reeds als student had hij kennis gemaakt met een Haagsch meisje, dat te Naaldwijk woonde, Josina Albertsdr. van Beuningen, met wie hij den 9^en September 1607 in het huwelijk trad. In 1626 hertrouwde hij met Rebecca Twenhuysen van Swoll⁵⁾.

Toen hij zich in 1610 te Amsterdam had gevestigd, knoopte hij den band met den Eglentier weer vaster aan. Al spoedig bleek hij veel aanleg voor het drama te hebben, zoodat Jan Vos wat later van hem getuigen kon⁶⁾:

‘Nu smelt de Schouwburg, door zijn treurspel, heel aan traanen,
Dan schaatertze van vreugd, door 't kittlen van zijn schacht.’

Het comische genre trok hem eerst aan. Hij was vroolijk en geestig van natuur: men haalde zijne snedige gezegden aan⁷⁾, en Gerard Brandt getuigt, dat hij, ‘indien hij zijn geestige invallen hadt willen bearbeiden, de grootste dichters had naar de kroon gesteken’⁸⁾. Hij gaf echter eerst op ruim dertigjarigen leeftijd eene proeve van zijn comisch talent door een vastelavondspel op het tooneel te brengen, dat getiteld was: Boere-klucht van Teeuwis de Boer en men Juffer van Grevelinckhuysen, ‘op het woordt: 't Kromhout brandt soo wel als 't recht, alst by de vier kan komen.’ Deze klucht werd voor 't eerst in 1612 op de Oude Kamer, maar

1) Vondel noemt hem in 1640

‘Out en wonderlijck ervaeren,

Die 't Gasthuis trouw bediende een ry van vijftien jaeren.’

2) Zie J.H.W. Unger in Ned. Spectator, 1883, bl. 143.

3) Zie de mededeeling van dr. J. Six in Ned. Spectator, 1882, bl. 169.

4) Zie Vondel's Werken, IV D., bl. 7; Jan Vos, Gedichten, bl. 172.

5) Zie Ned. Spectator, 1883, bl. 143.

6) Jan Vos, Gedichten, bl. 172.

7) Verg. Hooft's Brieven, II D., bl. 42.

8) Vondels leven (Uitg. Verwijs), bl. 18.

[p. 101]

wellicht vroeger al in Den Haag gespeeld¹⁾; zij werd ook door de Brabantsche Kamer ten tooneele gebracht. Het stuk was in 1627 gedrukt, en in 1633 nogmaals in twee verschillende uitgaven in het licht gegeven, nu door Coster's eigen hand van feilen gezuiverd, en toen ‘herspeelt op de Nederduytsche Academie’²⁾.

In 1613 gaf hij eene tweede klucht: Tysken Vander Schilden getiteld, op het spreekwoord

‘Luy, lecker en veel te meughen,
Dat zijn drie dinghen die niet en deugen.’

Ofschoon Coster's comische stukken veel opgang maakten, zullen wij hem weldra tot het ernstige drama zien overgaan. Bredero daarentegen bewandelde den tegenovergestelden weg: met het heldendrama de tooneelwereld ingetreden, zal hij weldra zijn natuurlijken aanleg volgen en zich voornamelijk wijden aan de Klucht, en eindelijk het fijner bewerkte Blijspel. De ‘overgesette Lucelle’ vormde daartoe den natuurlijken overgang, welk stuk hij nu eens een ‘blij- en treur-spelletje’ noemt, dan weder een ‘lief minnespel.’ Het stuk zelf van Le Jars (1576), dat Bredero bewerkte, had niet veel om het lijf, maar de vertaler kruidde het met zijne oorspronkelijke boert door een comisch persoon in de handeling te weven.

Nu volgden eenige geheel comische stukken van zijne hand, die, gering van omvang, door hem zelf Kluchten werden genoemd, en in de jaren 1612-1613 het licht zagen.

Intusschen werd de bloei der Kamer ernstig bedreigd door inwendige verdeeldheid. Het eerste bericht daarvan krijgen we door Hooft. Misschien was de slechte verstandhouding al begonnen kort na 1609, daar sedert dien tijd de nieuwejaarsverzen niet meer zijn uitgegeven. Zooveel is zeker, dat Hooft in 't begin van 1613, op verzoek van eenige leden, een nieuw reglement voor de Kamer ontwierp, waarbij de deelgenooten in, ‘stemmaetighe ende stemmeloose’ werden verdeeld, met bepaling, dat alle macht bij de

1) J.H. Rössing, Samuel Coster, bl. 61.

2) Door dr. R.A. Kollewijn op nieuw uitgegeven in: Samuel Coster's Werken (Haarlem, 1883). Later nog eens in zijn geheel afgedrukt in dr. Penon's Nederl Dicht- en prozawerken III, bl. 71-157 (Groningen, 1886).

[p. 102]

eersten zou berusten. Elk dezer moest ‘voor een goedt dichter bekent’ staan, en de stemmeloozen zouden eerst tot werkelijke leden worden aangenomen ‘nae veel dienst van spelen ende tot een eerloon van hun welspelen.’ Zij zouden geheel onder toezicht staan van de uit de eersten gekozen Hoofden: zij waren ‘dienstplichtich aen de schole, elck in 't geene, daer hy van de Overheden toe bequaem sal werden gevonden’, en o.a. gehouden ‘te spelen sulcke rollen als hen by de Overheden opgeleidt worden’¹⁾. Voorts werd eene betere finantiëele regeling voorgesteld.

Opdat die ‘herschikking by d' eerlijcksten van dat gezelschap aengeheven’ mocht gedijen, riep hij de medewerking in van den Schepen Jan Grotenhuys, een invloedrijk magistraatspersoon, die misschien zelf lid der Kamer was, althans veel belang in tooneelzaken stelde, zooals blijkt uit het feit, dat hij later door den Raad tot een der Hoofden van de Kamer werd benoemd²⁾. Hooft verzocht dezen, het daarheen te leiden, ‘dat de onnutten en ongebondenen, die alleene tegens de geregeltheit schoorvoeten, wt naeme der H. Magistraeten belast werde, op boete van geweldt, haer de Camere te onthouden, ter tijdt toe desselfs Overheden hen ander wete doen.’ Zonder dit vreesde hij, dat de stad en de armen weldra van dit ‘cieraedt’ zouden beroofd worden.

Het hoofdgebrek schijnt geweest te zijn, dat elk den baas wilde spelen en naar geen Overheid luisteren: niemand nam genoegen

1) Hooft's Brieven, I D., bl. 411 vlg.

2) De hier volgende plaats is door F. van Domselaer en Commelin letterlijk overgenomen uit Dapper's Beschrijving van Amsterdam: ‘Maar op dat de vryheydt der Dichteren, die nu boertwijs, dan met ernst, yder 't geen zijn plicht betrof, te gemoet voerden, tot geen wetteloze ongebondenheydt zou vervallen, zoo heeft het de ses-en-dertich Raden dezer stede doenmaals (?) goet gedacht, twee uyt den haren tot opperhoofden van d' Oude Camer te stellen, om de vrye vernuften door de redenen te beteugelen, en de plaats meer luyster toe te brengen. Hiertoe zijn over eenige jaren [Dapper's boek is van 1663] verkoren de Opperschout, Doctor Jan ten Grotenhuys en de Burgemeester Dr. Geraerd Schaap.’
De eerste was in de jaren 1605, 1607, 1608, 1610, 1613, 1614, 1616, 1617, 1619 en 1620 Schepen: in de jaren, dat hij niet tot dat college behoorde, was hij Raad (1605, 1618) of Thesaurier (1606, 1609, 1611, 1612). Eerst van 1621 tot 1645 was hij Schout.

[p. 103]

met de rol, die hem in de te vertoonen stukken werd toebedeeld¹⁾. Dat daardoor die stukken slecht werden gespeeld, spreekt vanzelf. Daarom besloot Coster zijn Tysken Vander Schilden met de bede, dat

1) Dat blijkt uit een vers van Bredero, in antwoord op eene vraag van den ‘schilder en glaes-schryver’ Jan Jacobsz. Visscher, geplaatst in zijn Boertigh-Liedt-Boeck (uitg. 1622), bl. 109:

‘Waerom het Eglentierjen, ach!

Niet bloeyt gelijck het voormaels plach?
Is Vriendt u vriendelijcke vrage:
De meeste mangel die ick weet,
Dat is: dat elck zijn plicht vergeet,
Want niemant wil den ander dragen.

Dus d'Eendracht vlucht nu voor de twist,

De Eenvoud' voor de schalcke list,
De oude trouw is gantsch gebroken,
De liefde van de kunst is sieck,
Of yver-loos; door spijt of pieck
En wert gedicht nog rijm gesproken.

Daer d' Overheyt niet wel en staet,

En d' ongeregeltheyt toe-gaet
Van bengels woest, en grootse gecken,
Daer ellick voert het hooghste woort,
Daer niemandt doet als hy behoort,
Daer moet het al ten quade strecken.

Dies wertmen wetteloos, en slof,

De goede zeden raeken of,
En die 't hem schoon te recht wil moeyen:
Die wert beguygelt en belacht,
Gelastert, en smaedlijck veracht,
Hoe sou den Eglentier dan bloeyen?

Heeft yemandt nu een spel gemaeckt,

Daermen (doch lachend' niet) aenraeckt
Met moeyten, en met tijdt verliesen,
Alsmen de rollen dan uyt-deelt,
Den een die wrockt, d'ander krackeelt.
Elck soude selfs wel willen kiesen.

‘And're brengen haer rollen weer.

And're willen niet spelen meer.
't Valt swaer veel hoofden te besturen,
And're willen, en kunnen niet.
Zo hier geen beterschap geschiet,
Zo mach ons Rijck niet langer duren.

Ghy Princen rijck van goed verstant,

Die 't Eglentiertjen hebt geplant,
Wilt inden noot niet van ons wijcken,
Mijn Vriendt, God geef u blije rust:
Laet ons te samen, als 't u lust,
Met stichtingh geest'lijck Reden-rijcken.

Dit stuk, het ‘werck van een jong klerk’, ziet klaarblijkelijk op dezelfde toestanden, waartegen Hooft de hulp van den Magistraat inriep.

[p. 104]

 

‘Elck speelder in dit groote spel,

 

Wel naerstich toe sie, dat hij zijn personagie speel wel

 

En nae 't begheeren des Factoors, die 't al wel heeft gheschickt.’

En ofschoon dit eene algemeene zedeles is op

‘Dit droeve dal hier beneden,

Twelck maer een groot spel is daer wy allegaer
Ons personagien uyten,’

is toch, dunkt mij, de toespeling op den toestand der Kamer niet te miskennen.

In hoeverre toen voor 't oogenblik rust en orde hersteld werden, blijkt niet; maar alles toont aan, dat Hooft toen metterdaad het bewind der Kamer in handen had. Zijne oude stukken worden op nieuw gespeeld en gedrukt¹⁾, en de drukker van het tweede zegt dan ook in zijne voorrede, dat ‘sijnen naem brenght mede tghene hy is, ende waer toe hem de Nymphen ghestelt hebben, te weten, te wesen t' Hooft vande Poëten t' onsen tijden.’ Denzelfden titel geeft hem weldra ook Abraham de Koningh²⁾. Na verscheiden jaren

1) Het spel van Theseus ende Ariadne in 1614 te Amsterdam ‘by Jan Gerritz. Boecverkooper op den Dam, inde Cas onder 't Stadt-huys’; Achillis en Polyxenas Treurspel te Rotterdam, voor David Jacobsz. van Hakendover, in hetzelfde jaar. De Granida te Amsterdam ‘by Willem Jansz. op 't Water, inde vergulde Sonnewyser’, in 1615.

2) Verg. boven, bl. 20, noot 1.

[p. 105]

van rust komt hij thans met een nieuw treurspel ten tooneele: in 1613 geeft hij zijn Geeraerdt van Velzen in het licht¹⁾.

De invloed van den Drost bleek echter niet groot genoeg om voortdurend de eensgezindheid in de Kamer te herstellen. Wel mocht Rodenburg in October 1614 nog zeggen²⁾:

‘Het Eglentierken bloeydt al drucken 't zomm'ge onder’,

uit die woorden zelf blijkt, dat niet alles was, zoo als 't behoorde; en in 1615 ging ‘het Eglentierken’ eene nieuwe, nog heviger crisis te gemoet. De twisten liepen zoo hoog, dat Bredero er het tooneel van liet gewagen³⁾. De toestand was zoo ondragelijk geworden, dat sommige leden zich als ‘willige Ballingen’ hadden teruggetrokken, terwijl het overblijvend personeel veel te wenschen overliet. In een ander gedicht van hetzelfde jaar - Den Broeders in Liefde Bloeyende⁴⁾ - laat Bredero Rethorica zich beklagen, dat de dagen van vroegeren luister voor de Kamer voorbij zijn, toen zij werd bestuurd door mannen, geboren

‘Tot heerschappy vol macht en volheyt des verstants.’

Die mannen van vroeger heeft ‘die nydighe tijdt’ gedood

‘Of door sotheyt en twist, maeckt sy my die afhandich....

Ach! Camer, Camer! ach! als ick u nu bekijck,

Hoe seer zijt ghy, helaes! u selven onghelijck.

U bloeyende ghedaent', daer ick met plach te brallen,
Is door 't twisten des tijts, becans en al vervallen.

En 't is te duchten dat die gantsch neerstorten sal,

Indien de Tweedracht wast.’

1) Te Amsterdam by Willem Jansz. op 't Water in de vergulde Sonnewyser.

2) In een Tafelspel, gedrukt in zijne Poëtens Borst-Weringh, bl. 219.

3) In het Moortje worden ‘de geesten’ geprezen, edoch,

‘'t Was moy, sey schalcke Jan, dat sy lieten haer ghekibbel:
Maer 't is t'elckens weer an met een hibbel en dribbel.
Noch leeren sy de luy te laten nijdt en twist,
En 't is een volck dat selfs staegh buyten de pot pist.
- Wat schaet dat? seyden ick, of sy somwijls wat twisten,
Dat doen wel fijnder lien, al zijn 't gheen Kameristen.’

4) Zie dr. J. Te Winkel's uitgave van Bredero's Nederduytsche Rijmen, bl. 84.

[p. 106]

Het ‘schuym’ voert nu den hoogsten toon,

‘Dit wraeck-goet, dit uytschodt, dees onwetende buffels!’

Vooral bij de verkiezingen der Hoofden lieten deze zich gelden.

In stee van het heft in handen te laten van den Dichter en zijne vrienden, werden mannen gekozen, op wie deze laag neerzagen.

‘Wanneer men nu verkiest, siet men te samen rotten
Het stoffe van de Maets, een deel neus-wijse sotten,

Ja wiens gemeyn geroep dan maacken eenen Man,

Die na haer sinlijckheyt de Rollen gheven can.

Hy door het lief-gecoos, let niet eens op 't behooren,
Soo gaern heeft die man dat toeten in sijn ooren,

Want daer pluymstryckery, goetdunckentheyt vermeert,

Daer vonnist 't onverstant de dingen al verkeert:

Sy maeckt Coning, of Prins, die Boer te zyn behoorden,
Die best de stomme speelt, gheeft sy een sack vol woorden,

De grootste Narrery die men yewers oyt von:

Siet den verwaenden Geck, siet daer den holle ton,

Een Lantaern sonder licht, een Prince van de Dooren,
Hadden mijn volck te slecht tot een Heerscher gekooren,

Die sijn labbige tong “ha Campen!” heeft gheseyt,

‘Dus langh heeft op u Duym den Werrevel gedreyt,

Nu comt het na ons wensch, en na al ons begheeren,
Wy sullen nu een reys een ander Lietjen leeren.’

Van dien man, die ook een ‘Dragers Heerschap van den Coornmarct’ wordt genoemd, heet het dan verder:

‘Syn grove botte tongh en hout niet op van schelden
Van sijn voornaemste knechts of alderbraefste helden:

Hy met al sijn aenhangh sullen door trotsche spijt

De Camer eer yet langh, soo ghyer niet voor sijt,

Heel helpen int verderf, of in eeuwighe schanden.
. . . . . . . . . . .

Dan Kampen, Lambert, Hooft en Samuel sal 't gheschil

Wel slechten met voorsicht, soo ick dat hebben wil.’

Wie was de man, die zich zoo'n aanhang verworven had, en die door zijne tegenstanders als een ijdele, heerschzuchtige, vooral ‘grootse’ of ‘verwaende gek’ wordt voorg esteld?

[p. 107]

Daar Tengnagel¹⁾ in zijne Lindebladen onder een aantal Amsterdamsche poëten, doorgaans van minder allooi, ook ‘Klaes Pels, de korendrager’ noemt, heeft men gemeend²⁾, dat Bredero het oog had op ‘dezen letterheld’, ook omdat hij later een vers tegen den Schouwburg schreef, waarin ‘de oude wrok der vroegere kameristen schijnt gesproken te hebben.’

1) Over dezen wel wat te hard veroordeelden dichter, wiens werken voor de kennis van het Amsterdam zijner dagen onschatbaar zijn, gaf J.H.W. Unger de eerste uitvoerige studie (Oud-Holland I, bl. 195-225). Tengnagel, uit een der beste Amsterdamsche patricische geslachten geboren (10 Jan. 1613), studeerde kort in Leiden, reisde veel in 't buitenland en bleef ook na zijne meerderjarigheid wegens zijne loszinnigheid op verzoek van de voogden en met toestemming van weesmeesters en burgemeesteren onder voogdij. Jakob Baek - ook Vondels vriend -, de dichter Jan Zoet, en de tooneelspeler J. Nooseman behoorden tot zijne vrienden. Welke betrekking hij bekleedde, is onzeker. Zijn eerste, op 26 jarigen leeftijd geschreven gedicht ‘Amsterdamsche Maneschijn’ beschrijft in hoofdzaak, wat hij met zijn vriend op eene avondwandeling ziet. Hierop volgde Grove-Roffel, enz. waarin vrijende paartjes besproken en bespot, grappen verteld, avontuurtjes beschreven worden. Sinte Nicolaes milde gaven is vol toespelingen op min of meer bekende personen van dien tijd. Hooger staat door zuiverder vorm en gekuischter taal het in navolging van Huygens' Voorhout gedicht ‘Amsterdamsche Lindebladen’; vooral de beschrijving van de kermis is goed geslaagd.
Het vervolg hierop: ‘Afgeslagen bloemsel van de Amsterdamsche lindebladen’ bevat tal van kleine, soms werkelijk bevallige gedichten. Het beste: ‘Zang’ (Als de zon haer flauwe straelen) staat niet in alle uitgaven, b.v. niet in die, welke ik bezit. In 1643 volgde de klucht van Frick enz., waar, te midden der onkiesche tafereelen, gedeelten voorkomen, het ‘penseel van een Brouwer, een Ostade waardig, ja zelfs kunnen enkele gerust de vergelijking met Bredero doorstaan’ (Unger).
Het belangrijkste van Tengnagel's werken is ‘De geest van M.G. Tengnagel’ (1652) dat scherpe en hekelende verzen op gestorven dichters bevat, die Tengnagel als in den hemel verzameld voorstelt. Toch kan men slechts onder zeker voorbehoud aan de medegedeelde feiten geloof slaan. Een drietal minneliedjes staan in 't ‘Amsteld. Minne-beeckie’ Tengnagel overleed tusschen 1651 en 1657. ‘Een onderzoek naar den datum van zijne begrafenis in de Amsterdamsche kerkboeken ingesteld, leidde tot geen resultaat, zoodat ik vermoed, dat hij niet in zijne geboorteplaats is gestorven.’ (Unger).

2) Loffelt in: Eene tooneelstudie, (De Gids III, bl. 105). Aan hem sloot zich Rössing aan in zijne critiek van C.N. Wybrands' Het Amsterdamsch Tooneel, bl. 31, 33 van den afzonderlijken afdruk uit De Tijdspiegel van 1873.

[p. 108]

Tegen deze meening kan heel wat ingebracht worden. In de eerste plaats, dat het alles behalve zeker is, dat de bijvoeging korendrager op Pels staat: althans in de uitgave der Lindebladen van 1640, waarin enkele afwijkingen voorkomen¹⁾ van de uitgaaf van

1) Als curiosum geef ik uit M.G. Tengnagel's Amsterdamsche Lindebladen 1639, den geheelen catalogus, die echter verre van volledig is:

‘'k Schenk dat nou eens aen een ander,

Siet, ik heb mijn buik ook vol.

Jy nu meê wat met malkander:

Schipper Jan: Hoefyzer, Mol:

Jan van Arp: Jan Vos: de Bruine:

Wittenoom: Liskali: Krul:

Pieter Koning, Trans, Verduine,

Bartels Jan, Klaas Zeep, de Brul,

Dankerts, Vloozwijck, Vlak, Verhaeren,

David Ces, Exalt', van Zur'g,

Evert Pels, de Domselaren,

Winter, Pars, Kist, Kloppenburg,

Stoffels Jan, van Zoest, van Keulen,

Gijsberts Jacob met sijn vaer,

Wit, Jan Zoet, Le Bleu, Vermeulen,

Van den Berg, Jan Davelaer,

Breugel, Meurs, de Vry, van Buure,

Dommer, Duurkant, Smient, van Dam,

Koesveld, Kodde, Luit, Verschuure,

Orsveg^*), Duizenddaelders, Stam,

Beierland, van Buil, ter Spilde,

Gerrit, Barent, Klaes Fontein,

Soop, Sandrà, l'Hommel, de Wilde,

Vlasvat, Visscher, Kastelein,

Willem Diertwijck, Roos, van Zelde,

Adam van Germeez, van Noord,

Everwijn, twee Kolevelde,

Kiskes, Heermans, van der Voord,

Vinkel, van den Heuvel, Stralen,

Pieter Lamberts, van den Broek,

Par, Panneel, le Blon, van Dalen,

Luts, Jan Lem, Stadlander, Kloek

Bontemantel, Meekren, Waeker (d.i. Wachter)

Blok, van Heusden, Jakob Valk,

Stag, Kolijn, Ruil, Scheepemaker,

Loefs, de Mooje Vries, van Balk,

Blaeu, Kolom, Matthijs van Loeven,

Koezaerd, Jan de Wit, Pelt, Ras,

Houwens, Doodshooft, Jan ten Hoeven^*);

Poetz^†), Jan Hendrix, van de Pas,

Vet, van Geel, Monjeer, Marinus,

Houthaek, Voskuil, Blauwenhaen,

Aslijn, Stat, Stribee, Sixtinus,

Hudde, Herkmans; Andries Kraen,

Jut, Klaes Pels, de korendrager,

Sammers, Willem Hoofd, Aidan,

Albert Albertsen, Hoefslager,

Meester Michiel, Robberts Jan,

Moor, Galtero, Klai, Leeg-water,

Borre, Raephorst, Montanier,

Nieuwenhoven, Post, de Kater,

Tonis Bartelsen, Mersier,

En de vier gewijde Beckjens,

Die met oordeel 't wit papier

Witter toonen door de trekjens

Van 'er vlugge vederzwier:

Daer de Poëzy heur stralen

In koomt zetten van terzy';

U beveel ik altemalen

Al de vreugd van al 't gevry’ enz.

*) In mijn zeldzaam exemplaar eener andere uitgave, afkomstig uit de bibliotheek van dr. Schotel, - zie hierover Unger, (Oud-Holland I, 313) - staat: Ogvers.

*) In mijne uitgave: Van der Hoeven.

†) In mijne uitgave: Paats.

[p. 109]

1639, worden de verschillende namen steeds door een dubbel punt (:) van elkander gescheiden, en daar leest men den regel, waar het op aankomt, aldus:

Jut: Klaes Pels: de Korendrager’:

Ik laat daar, of men er een eigennaam dan wel een bijnaam onder te verstaan heeft, want die komen hier meer afzonderlijk voor. In den derden regel toch van hetzelfde couplet leest men deze variant van de vorige uitgave:

[p. 110]

 

‘Manke Jacob: Stas: Sixtinus:

Men bedenke voorts, dat van Pels, die in 1652 overleden was, door denzelfden Tengnagel elders gezegd wordt¹⁾, dat hij, uit nijd, wijl Voskuyl's Hildebranden zijn Trineus van 't tooneel verdrongen had, een schimpdicht op den Schouwburg gemaakt had,

1) De Geest van Mattheus Gansneb Tengnagel in d' andere werelt bij de verstorvene Poëten, (Rotterdam, 1652):

‘Daer is Pels ook, die van prachen,

En van schennis altijt sprak;

Maer wie zou 'er niet om lachen,

Dat de nijdigheyt hem stak,

Toen, om Voskuyls Hillebranden,

('k Denk dat die hier mede treet)

Men zijn Trineus zo verbande,

Dat er niemant nu van weet.

Hillebrant moest herss'loos heeten,

Zonder lip of trant daer by,

Hoofden waren zonder weten,

In de goude Poësy.

't Moest ook d'arme Schouburg gelden,

Die geen oorzaek was geweest:

Mits hy dese veersen melden,

Daetlijck door zijn vlugge geest.

't Is een tempel van de guyten,

Opgebout met weese duyten,

Dieze prachen by de buurt,

Daer met schennis en met logen,

Wort de Kerck haer recht ontogen,

Door een volck om gelt ghehuurt.

't Bleef hem ook niet onvergolden,

Want de Vos, die loze gast,

Die, zo 't scheen, dit weynig bolden,

Heeft 'er strax weer op gepast:

Pels, een styl van alle guyten,

Wenscht noch wel om weese duyten,

Als hy in vrou Venus buurt,

Zijn verdroogde keel gaet logen

Met de Rotterdamsche toogen,

Daer zijn wijf haer buyk verhuurt.’

[p. 111]

waarvoor hij door Jan Vos werd terecht gezet. Voskuyl nu bloeide omstreeks 1635 en 1636, en Jan Vos werd eerst in 1647 Regent van den Schouwburg en daardoor als het ware geroepen om het voor die inrichting op te nemen. Is het waarschijnlijk, dat Pels, die geen enkel bewijs van talent heeft gegeven, omstreeks dertig jaar vroeger al invloed genoeg kon hebben om een der partijhoofden in de Kamer te worden? Maar er is meer. De man, die in 1615 zoo door Bredero in het slijk gesleept werd, zou toch wel in 1638 geen lofdicht op diens werken gezongen hebben, zooals Pels deed¹⁾. Trouwens omstreeks 1615 komt zijn naam of zijne spreuk nergens voor, b.v. onder geen lofdicht op Bredero of Rodenburg, en wij hebben er bij de vleet. Ik meen daarom, dat Bredero's uitdrukking ‘dragers heerschap van de coorn-marct’ niet in eigenlijken zin moet worden opgevat²⁾. Aan wien hebben wij dan te denken?

1) Nicolaes Pels, met de spreuk: Verandert in tijdts, schreef voor de uitgave van Bredero's gedichten van 1638 de volgende ‘klinck-klanck op de wereken van Garbrand Az. Bredero’:

‘Ghy, die uw harssens wet op heyl'ghe Rijmery,
En 't allerkeurighst raept, en bruyckt het tot u voordeel,
Doorsnuffelt Breroos werck, en vel dan eens een' oordeel,

Of het weergadeloos in Neerduytsch niet en zy,

In 't vryen loflijck, en in schrandre seharssery

Soo aerdigh, dat de Nijt, die 't alles wil bedillen,
Daer vruchtloos, en vergeefs, zijn tanden op moet spillen.

Want ziel en sin het voert in soete slaverny.

Geen hart en is soo kout, soo ruw', soo hart en steenigh
Dat niet vermurwen zou, en worden sacht en leenigh,

Als 't, met een kloeck verstant, sijn vryerijtjes leest.

Wat kinckel is soo grof, soo plomp, en soo onaerdigh,
Die hoort zijn boertery, en niet en zeyt vaerdigh,
Dat Gerbrand Brero is een brave geest geweest.’

Pels schijnt, als men Tengnagel mag gelooven, na hier aan Wijntje en Trijntje wat veel geofferd te hebben al vóór 1639 naar Indië vertrokken te zijn. (‘Want de Nectar was hier op’). Zie de Amsterdamsche Mane-schiin.

2) Bovendien maakte de heer J.H.W. Unger mij indachtig, dat in den catalogus der Vondel-tentoonstelling no. 229b eene uitgave van Vondel's vertaling van De Groot's Sofompaneas van het jaar 1636 vermeld wordt, gedrukt ‘t' Amsterdam, van Nicolaes Pels, Boeckverkooper, woonende inde Gasthuyssteegh by 's Stadt-huys.’ Hij was dus wel geen ‘koorndrager’ of opperman van dat gilde. Nic. Pels komt echter by Ledeboer niet als boekverkooper voor: wèl Frans Pels in 1638, 1642-1648.

[p. 112]

Aan niemand anders dan aan den Ridder Theodoor Rodenburg, die later aan het hoofd der Kameristen den strijd tegen Coster en de zijnen, na hun uittreden uit de Oude Kamer, zou strijden.

Zijn naam, eenmaal in tal van brommende lofdichten ten hemel verheven, is nauwelijks meer bekend, hetgeen deels te wijten is aan de geringe blijvende waardij zijner werken, deels ook daaraan, dat zijne voorname tegenstanders hem doodzwegen, zooals zij later zijn opvolger J.Hz. Krul deden. Zijne geschiedenis lag tot voor weinige jaren bijna geheel in het duister, ondanks de rol, die hij op verschillend gebied gespeeld heeft. De reden ligt vooral daarin, dat in onzen tijd niemand het geduld schijnt te hebben gehad om zijne werken te doorlezen¹⁾.

Hij behoorde tot eene Amsterdamsche burgerfamilie, die zich gedurende den hervormingsstrijd zekere vermaardheid had verworven²⁾, ten gevolge waarvan een hunner zelfs bij het Geusworden

1) Ik zonder den Heer A.C. Loffelt uit, die zijn strijd tegen de Costerianen eerst behandelde in een artikel, geplaatst in De Nederlandsche Spectator, 1873, no. 25, bl. 197 vlgg., en later in Eene Tooneelstudie, afgedrukt in De Gids 1874, III, bl. 86-144. Vergel, ook 't opstel van J.H.W. Unger, Theodore Rodenburq, ridder van de orde van den Huyse van Borgongien. (Brederoo-Album, bl. 91 vlg.).
Over de tooneelstukken van Rodenburg sprekende, zei Van Lennep in zijn Vondel, II D., bl. 331: ‘Ik zet het ook den geduldigste, er een van uit te lezen.’ Dit belette hem echter niet een oordeel over die stukken te vellen!

2) In de geschiedenis van Amsterdam zijn als Oude Geuzen bekend: Herman Roodenburgh en Jan Bethsz. Roodenburgh, die in 1566 en 1567 eene politieke rol in de stad speelden. Zie Wagenaar's Amsterdam, in-fo. I D., bl. 285, 302, 304. In hetzelfde jaar was ook hun broeder Floris Rodenburg vermaard als ‘een groot voorstander der gemeene zake.’ Aldaar, bl. 295.
In 1578 was de eerstgenoemde Hopman der Schutterij, en werd bij de regeeringsverandering in dat jaar niet, gelijk anderen, als zoodanig ontslagen, maar zelfs tot Raad aangesteld.
Wagenaar verhaalt, bl. 401, dat in 1587 Herman Betzen Rodenburg een heftig voorstander van Leicester was. Deze, de zoon van den ouden Jan Bethsz., was in 1584 aangesteld tot Ontvanger-generaal der Licenten. Zie het artikel van D.C. Meyer Jr., De dichter Roodenburgh en zijne familie (Ned. Spectator, 1885, bl. 101). In 1617 draagt Theodoor zijne Hertoginne Celia op aan Johan Betzen Rodenburg, aan wien in 1633 ook zijn Mays-spel werd toegewijd, bij welke gelegenheid hij hem zijn ‘waarde en lieve broeder’ noemt.
Uit 's Dichters werken zijn ons nog bekend zijn broeder Pieter, in 1615 gehuwd met Anna Kieft, en zijn neef Dirk Ysbrandtsz. Rodenburg, die in 1618 met zijne nicht Catharina Boelen gehuwd is. Nog had hij eene zuster Anna Rodenburg (geb. 1582) en gehuwd met Pieter Ludens. Zie 't boven aangehaald artikel.
In 1631 huwde Anslo's moeder zekeren Jan Rodenburg, die koekebakker is geweest. Zie Mr. W.J.C. Van Hasselt in Dietsche Warande VI D., bl. 260.

[p. 113]

der stad in 1578 tot Raad werd gekozen. Van 1592 tot 1606 komt een ander, blijkbaar des dichters vader, onder de Rentmeesters voor. Deze was met Hendrik Lz. Spieghel's zuster Elisabeth gehuwd.

Het schijnt, dat een toeval den Dichter te Antwerpen heeft doen geboren worden: dat kan althans worden opgemaakt uit eene uitdrukking van Abraham De Koningh, die zeer met hem bevriend was¹⁾. Maar dit neemt niet weg, dat hij door afkomst, familiebetrekkingen, eigen sympathiën, denkbeelden en ontwikkeling altijd, ook later in den vreemde, een echte Amsterdammer gebleven is.

Zijn geboortejaar ligt in het duister; maar daar hij al sedert 1601 voorkomt, toen hij reeds verzen maakte en met Jacobus II in aanraking was, kan hij niet later dan in 1580, eer nog iets vroeger, geboren zijn. In 1619 werd hij reeds tot de bedaarde lui gerekend²⁾, en in 1638, het laatste jaar, dat wij iets van hem vernemen, gewaagt hij van ‘de herfst (s)ijns after-jaren³⁾.’ Hij schijnt in dat of het volgende jaar te zijn overleden.

1) In een lofdicht van De Koningh, voor de Hertoginne Celia (1617) geplaatst, zegt hij:

‘Kloeck-Rymer, waer men hoort uw zoete veersen zingen,
Groet d'Amstel-maeghden Rey u met een lieve lach.
't Scheep-rijcke Schelde roemt datz' eerst uw traentjens zach,
Maer dijn leer'lick gedicht behaegt my zonderlingen.’

De Koningh, ‘Boeckverkooper wonende aende Beurs, in de Coninghs Hoet,’ gaf in 1617 Rodenburg's Keizer Otto uit.

2) In het eerste lofdicht vóór zijn Eglentiers Poëtens Borst-weringh, (1619), heet het:

‘Ghy hebt van Lentens tydt tot uw bedaerde jaeren,
Aganippes rivier zo menichmael bevaren.’

3) In de opdracht van zijn Geboorte Christi aan de echtgenoot van den Zweedschen Gezant Michiel Leblon, zegt hij: ‘'k Heb immer van 't beginne myns bloeyende Jeught tot de Herfst' mijns after-jaren, ernstigh gheneyght om gheringh-vernufts Voorbeelden door maet-vaerssen te laten melden leghe-tijtswel-bestedinghe.’

[p. 114]

Omtrent zijne lotgevallen is ons ook slechts weinig met zekerheid bekend. Hij zelf bericht ons in de opdracht van zijn Trouwe Batavier, dat hij zich in 1601 te Islington aan het Engelsche Hof ophield¹⁾. Hij zegt wel niet, dat hij daar eene zending waarnam, maar verschillende bijzonderheden stellen dit buiten kijf.

Van November 1610 tot in 1614 vertoefde hij te Madrid ‘in het hof’. In het (bl. 112 noot 1,) aangehaalde opstel deelt J.H.W. Unger uit officiëele stukken en tot dusver onbekende brieven van Rodenburg nieuwe bijzonderheden mede omtrent 's dichters verblijf in den vreemde. Daaruit blijkt, dat Rodenburg aanvankelijk

1) In 1617 gaf hij een ‘treur-b'y-eynde-spel’ in het licht, onder den titel: Anna Rodenburghs Trouwen Batavier. Dit heeft iemand, die niet verder dan dezen titel las, in van der Aa's Biografisch Woordenboek, bl. 122, doen zeggen, dat die Anna eene ‘dichteres uit de eerste helft der zeventiende eeuw’ was. Met hoeveel zorg dat artikel geschreven is, blijkt, als wij daar verder lezen, dat onze dichter ‘een tal van tooneelspelen vervaardigde, die te Amsterdam Op de Akademie van Koster vertoond werden.’
De Trouwe Batavier wordt voorafgegaan van eene opdracht, met dezen titel: ‘'t Boeck aen d'eerbaere, deughd-rijcke, en kunstlievende Anna Rodenburg’. Daarin vertelt 't Boeck o.a., ‘dat dees handelings beschrijf messt u E, aenporringh, en myn Rymers qua-bevochte pennens inck is gheweest, aengheleyd door u konst-lievende neyghinghe, ghelijck U.E. noch in versche gheheugingh moet hebben dat de meesten hoop des reghelkens leven bequamen, ten tijde als U.E. liefde uw Rymert verzelden in Albeonsche Islingtouwn: Als de Paragonne Elisabet heur Scepter zwaeyden, (doch nu in triumphe des Elisesche gheweste) en Jacob zijn wel-waerde en eygen-erfdeel-rijck bekroonde 't Waelsche princens hooft, voor wien uw lievert vaecken knielden, en zomwijlen een vry uurken stelende, bewandelde met zijn Anna de belooverde Beemden, ghenietende de vermaeckelijcke verwulfstelghens daecken des olmen, elsen, en eycke lommer..... Ten dien tijde, waerde Anna, was 't dat uw Rymert in slordich voet-ghedicht verzamelden zijn veerskens, wiens zielen van u quamen en hy met woorden afbeelden: dies zy zyn uwen, hebben van u ghetrocken hun wesen, waer over myn Rymert vrymoedich zich heeft laten bewegen den Trouwen Batavier te laten in 't licht komen, aengeport zijnde door bezondere beleefde Amstelsche leesgierighe Dianinnekens, midts dat deze tweelingh zich vercieren mocht met uw deugdewaerde-lofs name, om my vergeteling herboorte te geven. Dus, lieve Anna, hoedt my, borst-weerd my, en verdedicht my, tegens schempers alleen. Want de recklijcke bedaerde ende heusche, zullen my aenvaerden als een zestien-jarenverleden-tijd-verdrijf, en verwelkomen.’
Dat Alberdingk Thijm in De Gids van Februari 1879, bl. 336, in deze Anna 's Dichters latere echtgenoote kon zien, is onbegrijpelijk. Duidelijk wordt zijne zuster bedoeld.

[p. 115]

door kooplieden, handelende op de kust van Guinea, naar Spanje was gezonden om vergoeding te verkrijgen voor de schade, hun door de Portugeezen berokkend en ‘de verlossing te bewerken van de Hollanders, die aldaar of te Lissabon gevangen zaten.’ Door de Staten-Generaal was hem een open patent verleend aan alle potentaten, en verlof gegeven het wapen der Staten te voeren. Daar zijne zending hierdoor half officiëel werd en Rodenburg zich voordeed als ambassadeur van de Staten, klaagde de Engelsche gezant hierover. Later werd hij, ook op 't voorstel van Rotterdam's gedeputeerden, hiertoe aangezocht door de ‘schipperen naa Westen ofte op Spaingien vaarende,’ den 4 April 1612 door de Staten-Generaal tot consul in Portugal benoemd, op welke benoeming hij evenwel de toestemming des konings waarschijnlijk niet heeft verkregen. In 1612 werd hij om nog onbekende redenen teruggeroepen, doch vertrok pas in 1614 uit Spanje. In 1615 werden, op verzoek ‘van verscheyde Coopluyden ende Schippers deser landen’ Dirck Rodenburgh en Carel Carelsz. van Cracauw voorgedragen om opnieuw in commissie naar Spanje te reizen, doch de Staten-Generaal benoemden Cracauw. ‘In het volgende jaar verzocht Rodenburg commissie om te Denemarken te resideeren, doch ook hier werd een ander benoemd. Later ging hij in vreemde dienst over.’ Unger (t. a pl.)

Hij schijnt met verschillende politieke zendingen belast te zijn geweest, en zijne vrienden verkondigden herhaaldelijk met veel ophef, dat hij van zijne jeugd af aan ‘veel Rijcken heeft bewandelt,’ en dat hij vijf of zes Koningen in hunne eigen taal had toegesproken¹⁾. Op de vraag: wie waren zij? geeft een zijner gedichten het antwoord. Rodenburg heeft namelijk, als zoovele anderen, in meer dan een zijner tooneelwerken toespelingen op zijn eigen persoon gemaakt. In zijn Keyser Otto en Galdrade schildert hij zich zelf

1) In een lofdicht, geplaatst vóór zijn Alexander (1618) wordt hij geroemd als een,

‘Die zins zijn lentens-jeughd veel Rijcken heeft bewandelt,
En met de grootste Prins, zijnd' in dienst [heeft] gehandelt,
Van wien zijn deughden zijn als Ridders daet beloont.’

In een lofdicht voor de Borst-weringh heet hij een:

‘Die na veel swervens heeft Batavia nu bestrant.’

In een klinkdicht vóór zijne Mellibea (1618) leest men:

‘Verwondert ghy die wondert, 't lof kunt ghy niet breken,
Van die vijf Koon'gen durst elck in hun tael aen spreken.’

In 1628 zegt dezelfde bewonderaar in een sonnet, geplaatst vóór hettooneelspel Hoecw en Cabillaws:

‘U segh ick, Ridder, die vijf Koningen spraeckt an,
Een yder in syn tael, tot al de wer'lts verwond'ren...’

Eindelijk, onder het gegraveerde portret van den Ridder leest men deze regels:

‘Sic oculos, sic gestat Eques Rodeburgius ora,

Cui mens imbuta est artibus ingenuis,

Quique salutavit sex noto idiomate Reges,

Quorum colloquiis dignus ubique fuit.’

[p. 116]

onder den naam van Tyter¹⁾, en deze beklaagt zich over zijne afwezigheid uit het vaderland aldus:

‘Waerom ghenoeghden ghy u niet,

Toscanen, dat ick willigh my ghebruycken liet
In dienste aende Albeonse heerskerinne
Elisabet; en liet my oock by Jacob vinnen,
Den Deensen Christiaen, Albert en Isabel,
Aerdts-hertogen; en moedigh myne dienste stel
Tot uw, Toscanens, nut by Spaensen Phlips den tweeden,
Myn yver deed my oock Vranckens Luys leden...’

Welk het doel der zendingen was, blijkt niet; maar hij geeft niet onduidelijk te kennen, dat de Prins hem hoog achtte en vereerde, hetgeen ‘zijn minder speet,’ en door ‘zijn ghelijck’ benijd werd²⁾. Dat deze gissingen juist zijn, blijkt uit zijne zeer duidelijke mededeeling omtrent zijne levenservaring.

1) In den inhout leest men achter de schets van het stuk deze regels:

‘k Hoor datter tusschen dees history is ghemengelt
Een zekere vryage van een ander vrouw,
Die Tyter trouwden eerst en brack daer na heur trouw',..
En Tyter komend' weer, most laes, zijn Laura vinden
Verzamelt in de echt.’

Dit slaat duidelijk op zijne eigen geschiedenis, zie bl. 117.

2) In genoemd stuk laat een sterrewichelaar zich aldus over Tyter uit:

‘Met veel lofwaerde gaven d' hemel hem beklede,
Ver boven het ghemeen Onz' Prins hem achten zeer,
Nae zyne waerd', en deed aen Tyter groote eer
Maer als wy ooyt voor dezen zaghen ia onz' tyden,
Het gheen zijn minder speet, en zijn ghelijck benijden.’

[p. 117]

In 1623 gaf hij een gedicht uit, getiteld: ‘Amstels-Eglentiers trouwe landsatens klacht en hertsgrondighe offer, in liefd' bloeyende, ter gelegenheid van den moordaanslag op den Prins gepleegd. Daarin zegt hij, met het oog op de stokebranden, de Predikanten:

‘Ick die ghepilgrineert

Heb door Euroops ghedeelt, en in d'hoven verkeert,
En na mijn gh'ringh vernuft ghelet op d'heerschappyen
Van Staet, waer ick bespeurt heb veel verraderyen,
In weesens onghelijck; maer hoe 't oock was beleydt,
't Was daer ghelijc 't hier is, dat 's door de geestlijcheit.’

Rodenburg heeft bij die zendingen niet veel zij gesponnen¹⁾. Gedurende en wegens zijn veeljarig verblijf in Spanje was eene Haagsche juffer, zijne ‘eerste liefde,’ hem ontrouw geworden en had een ander gehuwd²⁾. Daarenboven schijnt hij ten slotte uit de gunst zijns meesters gedrongen te zijn; verder verloor hij zijn fortuin en daarmede zijne vrienden³⁾. Hij droeg dat met manne-

1) Voor zijne diensten in Spanje bewezen stonden de Staten van Holland in 1612 hem ‘eens die somme van thien of twaelff hondert guldens’ toe. Bij Resolutie van 8 Januari 1616 schonken de Staten-Generaal hem voor zijne in Spanje bewezen diensten een gouden ketting met medaille, ter waarde van 700 gulden; de Koning van Spanje had hem in 1613 een gouden ketting van 1000 ducaten vereerd; zijne verheffing in den ridderstand is waarschijnlijk later geweest. Zie Unger's opstel, bl. 94, 95.

2) Wij kennen alleen haar voornaam, die Mary luidde; maar wij weten, dat het Maria Steenburen niet was. In een brief van 15 December 1613, haar uit Madrid geschreven, zegt hij: ‘Dat ick langher in dit hof heb vertoefd als ick waenden, hebben my wichtighe oorzaecken toe geport, want om u gheluckiger te maecken heb ick met verdriet u aengenaem gezelschap, oft' zo ick het immer achten, gemist 37 maenden, en midlertijt mijn qualiteyt en middelen vermeerderdt, kan yemant myn hier over berispen? aengezien ick u gezonden hebbe de vruchten mijns arbeydts’. Die geschenken bestonden in ‘ketenen, ringen en juweelen’, voorts ‘geborduerde kledingen’ en zelfs ‘gelt:’ alles ter ‘waerde van etlijcke duyzenden.’ Zie Poëtens Borst-weringh, bl. 129-130.

3) In de Stichtige zinnebeelden, die in zijn Poëtens Borst-weringh voorkomen, heet het (no. 131, bl. 407):

Aliis inservriendo consumor.

‘De Vaderlandse liefde deed my woelend slaven,

In zorghe, en bekommer voor 't gemeene goedt,

Uyt lout're yver van een over trou ghemoedt,

Ja dat ick heb ghenieticht gantsch myn eyghen haven,
En all' mijn dienst gedaen met woelen, stryven, draven,

Ja willich had ghespilt mijn levens waerdste bloedt,

Zo is ondanckbaerheyt ten eersten my ghemoet,

En afgeslooft ick schaers vocht vonde om te laven

't Vermoeyde hert: zo dat ick knaghende uyt teer,

Bedenckende mijn dienst, en ziende 't quaedt vergelden,

Genietende mijn dienst, en laeten my met d'eer:

Doch door de reden ick my noch te vreden stelden,

En acht my g'lijck de kaers, door 't geen men in my ziet,

Want anderen zy licht, en zelfs zij gaet te niet.’

Zoo ook no. 190, bl. 435:

Fata obstant.

‘'t Was inde tyden als de Bijen kosten spreken,

Ick zelven was een By, en inde swarm oock vloogh,

Myn teere lichaam ick vol geurich bloeyzel zoogh,

En Honingh brocht in d' Huyf, ghelijck wel heeft gebleken.
Mijn wercken waeren van mijn trouheyt 't waere teken,

De Koningh-by ick dienden will'ch (na mijn vermoogh)

Maer nimmer, lacy, viel op my zijn liefdens oogh,

Waer door ick most de hoop van mijn gelucken breken:

Ick ziende dat een Torre die noyt Honingh brocht,

Ghenoot meer eere by de Koningh vande Bijen

Als d' Honing-teler-By, die niet zich zelven zocht,

Maer 's Koninghs nut, en lijckwel niet en kost bedijen,

Vergheten was ick voorts, men gaf my loon noch eer,

Die dus tot knaep gheboren is, werdt nimmer Heer.’

[p. 118]

lijke standvastigheid¹⁾: later geraakte hij weer in aanzien en trad in dienst eener vreemde Mogendheid²⁾.

1) Zie het Stiehtige Zinnebeeld no. 47, bl. 364:

‘Na dat het snar gheval my woestelijcke plaeghden,

En onrechtvaardigh dreef in iammerlijcke druck,

Verwisselende myn gelucken in onluck,

En aenghename vreughde in een bitter klaghen,
De rugh my toegekeert van alle mijne maghen,

Vermits ick lag geboeyd aen een mis-spoedich juck:

Ghelatenlijck ick ouder 's hemels schickingh buck,

En met stantvasticheyt heb ik mijn last ghedragen.’ enz.

Zie ook no. 175, bl. 428.

2) In 1619 en 1620 was Rodenburg in Deenschen dienst. Zie 't opstel van Unger (bl. 96) die tevens uit aanteekeningen van Willem de Groot doet zien, dat Rodenburg ‘iemand was met wien men in den omgang voorzichtig moest wezen.’

[p. 119]

Toen hij zich in 1614 weer te Amsterdam vestigde¹⁾, schijnt hij in vrij berooiden toestand te hebben verkeerd. Hij nam terstond ijverig deel aan de werkzaamheden der Oude Kamer, en gaf van 1616 tot 1619 verscheiden tooneelstukken en een vrij lijvig proza-boek uit. In Februari 1621 huwde hij, als uit de Amsterdamsche trouw-boeken blijkt, met ‘Juffr. Anna Notelmans tot Delft²⁾.’ In 1623 woonde hij waarschijnlijk nog in zijne vaderstad, althans in Holland, blijkens het gedicht toen uitgegeven en boven vermeld (bl. 117). Dan verliezen wij hem voor eenige jaren uit het oog. In 1628 ziet wederom een tooneelspel van hem het licht, maar het blijkt niet, waar hij het schreef. In 1632 bewoonde hij ‘'t Slot van Nassau buyten Bruysel’, blijkens de op-

1) Vroeger hield hij zich dikwerf in den Haag op, zooals uit de opdracht van sommige zijner vroegste werken blijkt. Voorts komen in die stukken velerlei beschrijvingen voor, waaruit vooral zijne bekendheid met het Haagsche Bosch is af te leiden. In Januari 1618 treffen wij hem nog eens in den Haag aan waar hij een bruiloftsdicht voor Christiaan Coevershof en Janneken Zegers schreef. Daarentegen is de opdracht van de Poëtens Borst-weringh, gedagteekend: ‘in Amsterdam, den lesten Mey 1619.’ Trouwens sedert 1615 tot in 't begin van 1619 dichtte hij een aantal bruiloftsverzen ter eere van Amsterdamsche vrienden, waaruit wel blijkt, zoo we 't ook niet van elders wisten, dat hij in Holland's Hoofdstad gevestigd was. Den 24sten Februari 1615 liet hij bij de bruiloft zijner zuster Anna met Sr. Pieter Ludens een tafelspel vertoonen, en in Mei van hetzelfde jaar vierde hij met een Echts-Rijm het huwelijk van zijn broeder Pieter met juffer Anna Kieft. In Februari 1618 bezong hij het huwelijk van zijn neef Dieryck Roodenburgh met Jof. Catarina Boelen. Eindelijk luisterde hij door zijne verzen, namens de Oude Kamer, het huwelijk van verscheiden harer leden op: in Februari 1618 dat van Cornelis Dieryckz, in September van Damas Pietersz., in November dat van den Prins der Kamer, Cornelis Kanter; in Februari 1619 was Hendryck Kemp aan de beurt, en in dezelfde maand Kaleb Jansz. van Venedael; in April Hereman Dirckz. Kodden; en eindelijk Symon Jansz. Sommer, die echter geen lid der Kamer schijnt geweest te zijn.
Al de opgenoemde verzen komen in de Borst- weringh voor. In Juli van het jaar 1619 vereerde hij de bruiloft van Sr. Lucas van Valckenburgh, uit naam der Kamer, de Lavendelbloem met een tafelspel; en in Augustus bezong hij den echt van het lid der Oude Kamer Sr. Jan Jacobsz. Kan. Beide deze stukken zijn afzonderlijk uitgegeven. Eindelijk zij nog opgemerkt, dat de opdracht zijner tooneelstukken tusschen 1616 en 1619 alle uit Amsterdam gedagteekend zijn.

2) De mededeeling hiervan werd door den Heer Róssing te Amsterdam aan den heer A.C. Loffelt gedaan, welke laatste ze welwillend te mijner beschikking stelde.

[p. 120]

dracht van zijn Sigismund en Manuella. Daar woonde hij nog in 1633 en 1638. Maar de toen door hem vervaardigde stukken waren aan Amsterdammers opgedragen en voor het Amsterdamsche tooneel bestemd.

Hij was inmiddels in vreemden dienst getreden, en achter de opdracht van zijn Vrou Jacoba (1638) geeft hij aldus zijne titels op: ‘Teodore Rodenborg, Chevailler, Conseiller et Legat ordinaire du Sr. Duc de Holstein etc. Resident de l'estat Ansiaticque d'Allemagne, et Agent de la Republicque de Hamborg près son Alteze Prince Cardinael Infant d'Espagne à Bruxelles.’

Den 19^en September 1638 droeg hij aan de echtgenoote van den Zweedschen Resident Michiel Leblon nog een bundel op, waarin drie stichtelijke gedichten waren vervat, namelijk zijne Geboorte Christi, Ecce Homo en Aendachticheyt op 's doots ghedachtens zoetheyt. Na dien tijd hoort men niet meer van hem. En geen wonder, want hij was in het begin van het volgende jaar overleden, zooals blijkt uit een vers van J.Hz. Krul bij zijne afbeelding, geplaatst vóór de Geboorte Christi, die in 1639 het licht zag.

*) In mijn zeldzaam exemplaar eener andere uitgave, afkomstig uit de bibliotheek van dr. Schotel, - zie hierover Unger, (Oud-Holland I, 313) - staat: Ogvers.

*) In mijne uitgave: Van der Hoeven.

†) In mijne uitgave: Paats.