|
| |
| |
| |
65 01 04 1610 Ged., dl. 1 p. 18
Toelichting
Huygens schreef dit hodoeporicon (een verslag in dichtvorm van een door de auteur zelf volbrachte reis) op verzoek van zijn vader. Met hem bezocht Constantijn, zoals het gedicht vertelt, midden in de winter - blijkens het begin van de opdracht in januari 1610 - in Amsterdam een ziek familielid met de voornaam Marcus. Dit zal Marcus de Vogelaer sr. zijn geweest, een neef van Huygens' moeder, Susanna Hoefnagel (Worp veronderstelt hetzelfde in Ged., dl. 1 p. 19 vervolg n. 1; zie ook toel. bij nr. 64).
Een element dat Huygens misschien heeft ontleend aan de traditie van het genre, is het breed uitmeten van de gevaren die de reiziger onderweg had te trotseren (Wiegand, Hodoeporica, p. 23). Aansluiting bij de klassieke voorbeelden van het genre heeft Huygens vermoedelijk niet nagestreefd; dat vs. 22 mogelijk een ontlening aan Ov. Trist. 1,10 bevat en vs. 174 aan Hor. Serm. 1,5, zou zelfs toeval kunnen zijn. De opvallendste eigenschap van Constantijns creatie is de overvloed aan Vergilius-citaten (vgl. Ged., dl. 1 p. 19 vervolg van n. 1 en Ter Meer, ‘Huygens' eerste pennevruchten’, p. 325, waaraan ook het volgende is ontleend). In de opdracht vertelt hij, dat hij met opzet van het Haarlemmermeer een zee heeft gemaakt, om veel Vergilius-frasen te kunnen benutten - de Aeneïs speelt immers voor een deel op zee. Zo kon hij laten zien dat hij het werk van Vergilius beheerste en in staat was er bij het schrijven van zijn eigen gedichten toepasselijke frasen aan te ontlenen.
Het hodoeporicon maakt een niet geheel serieuze indruk. Het lijkt erop dat de leerling het procédé dat hem is ingeprent (gebruikmaking van lectuur) dit keer met opzet op de spits heeft gedreven. Met grote handigheid vlecht hij flarden Vergilius in, zodat het gedicht soms lijkt op een cento (vgl. Van Strien, Constantijn Huygens, Mengelingh, p. 310). De transpositie van de ene naar de andere context heeft soms een komisch effect. Voorbeelden zijn vss. 76-77, waar Constantijn Amsterdam begroet zoals Aeneas' makkers Italië, en vss. 124-127, waar het paard van Troje is veranderd in het schip dat de Overtoom over moet. Dergelijke passages zal Huygens' vader met een glimlach hebben gelezen.
Het gedicht bevat tevens een ontlening aan een hodoeporicon van Georgius Sabinus (zie comm. bij vss. 33-35; vgl. toel. bij nr. 18).
| |
Metrum
Dactylische hexameter.
| |
| |
Overlevering
| H |
K.A. XLIIIa-1, 1610/1-12 = cahier van 12 bladen: |
| 1 |
blanco |
| 2r |
titel, datum en motto |
| |
| |
| 2v |
blanco |
| 3r-3v |
opdracht aan Christiaan Huygens sr. |
| 4r-9v |
hoofdtekst |
| 10r-12v |
blanco |
| |
Opdracht
| |
d.d.d.: dat, donat, dedicat (of een soortgelijke frase). |
| 8-9 |
purpureus - pannus: Hor. Ars 15-16. |
| 10 |
Non aequa - materies: Hor. Ars 38-39: Sumite materiam vestris, qui scribitis, aequam / viribus. |
| 12 |
meliora in dies: een van de zinspreuken waarmee het cahier opent (zie dl. 1, ‘Verantwoording’, paragraaf 2 a 11). |
| |
Gedicht
| 1 |
Ov. Met. 11,490-491: aspera crescit hiems, omnique e parte feroces / bella gerunt venti fretaque indignantia miscent. |
| 2 |
commixti grandine: Verg. Aen. 4,120: ... nigrantem commixta grandine nimbum; 4,161: ... insequitur commixta grandine nimbus. |
| 4 |
pro dolor! - infelix: vgl. nr. 53 vs. 1. |
| 4 |
succumbere morti: Verg. Aen. 2,62: seu uersare dolos seu certae occumbere morti. |
| 5 |
media iam morte teneri: Verg. Aen. 2,533: ... quamquam in media iam morte tenetur. |
| 10 |
suspiria ducis: Ov. Met. 1,656: ... alto tantum suspiria ducis / pectore ... |
| 11 |
Verg. Aen. 2,288: sed grauiter gemitus imo de pectore ducens. |
| 14 |
solito de more: Verg. Aen. 7,357: mollius et solito matrum de more locuta est. |
| 18 |
Mediane in morte: zie aant. bij vs. 5. |
| 18 |
in morte relinquam: Verg. Aen. 10,673: quosque (nefas) omnis infanda in morte reliqui. |
| 22 |
freta concita: Verg. Aen. 3,127: ... et crebris legimus freta concita terris. |
| 22 |
concita ventis: Ov. Trist. 1,10,11-12: perque tot eventus et iniquis concita ventis / aequora Palladio numine tuta fuit. |
| 26 |
Dixerat. Ille: Verg. Aen. 2,152 enz. |
| 28 |
famulusque comesque: Ov. Met. 3,574: ‘hunc’ dixere ‘tamen comitem famulumque sacrorum / cepimus’ ...; 6,649: ... comites famulosque removit. |
| 29 |
Verg. Aen. 3,588-589: Postera iamque dies primo surgebat Eoo / umentemque Aurora polo dimouerat umbram; Ov. Met. 4,81: postera nocturnos Aurora removerat ignes. |
| 33-35 |
Sabinus, Poemata 1606, p. 35: Moestus uterque parens amplectebatur euntem, / Anxia mens quorum plena doloris erat: / Humida manantes lacrimaeque per ora fluebant, / Iam mihi cum vellent dicere; nate vale (afkomstig uit een hodoeporicon). |
| |
| |
| 38 |
totasque immittit habenas: Verg. Aen. 6,1: Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas; Ov. Met. 1,280: fluminibus vestris totas inmittite habenas. |
| 39 |
Dulcia ... rellinquimus arva: Verg. Ecl. 1,3: nos patriae finis et dulcia linquimus arua. |
| 40-41 |
ubi - Rhenus: Verg. Aen. 2,781-782: et terram Hesperiam uenies, ubi Lydius arua / inter opima uirum leni fluit agmine Thybris. |
| 41 |
leni - Rhenus: vgl. nr. 53 vs. 7. |
| 43-44 |
Verg. Ecl. 1,82-83. |
| 45 |
et tecta subimus: Verg. Aen. 3,83: iungimus hospitio dextras et tecta subimus. |
| 46 |
iungimus hospitio dextras: zie voorgaande aant. |
| 48 |
Verg. Aen. 1,699-700: iam pater Aeneas et iam Troiana iuuentus / conueniunt ... |
| 49-50 |
Verg. Aen. 1,701-702. |
| 51 |
dapibusque epulamur opimis: Verg. Aen. 3,224: exstruimusque toros dapibusque epulamur opimis. |
| 52 |
Ov. Met. 8,651: interea medias fallunt sermonibus horas. |
| 53 |
Verg. Aen. 1,216. |
| 55 |
placida - quiete: Verg. Aen. 5,836-837: ... placida laxabant membra quiete / sub remis fusi per dura sedilia nautae. |
| 56 |
Appendix Vergiliana, Moretum 1. |
| 57 |
Sollicitus: misschien ingegeven door Appendix Vergiliana, Moretum 6: sollicitaque manu tenebras explorat inertes / uestigatque focum ... |
| 58 |
Appendix Vergiliana, Moretum 12. |
| 59 |
Interea genitor: Verg. Aen. 10,833. |
| 59-60 |
Verg. Aen. 3,513-514: haud segnis strato surgit Palinurus et omnis / explorat uentos atque auribus aera captat. |
| 61 |
Verg. Aen. 3,518: postquam cuncta uidet caelo constare sereno. |
| 62 |
excutior somno: Verg. Aen. 2,302: excutior somno ... |
| 63-64 |
Verg. Aen. 3,71-72: deducunt socii nauis et litora complent; / prouehimur portu terraeque urbesque recedunt. |
| 65-66 |
Verg. Aen. 3,268-269: tendunt uela Noti: fugimus spumantibus undis / qua cursum uentusque gubernatorque uocabat. |
| 67-68 |
Verg. Aen. 3,192-193: Postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullae / apparent terrae, caelum undique et undique pontus. |
| 69-70 |
continuo - aequora: Verg. Aen. 3,196-197. |
| 70 |
eructantur arenae: Verg. Aen. 6,296-297: ... gurges / aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam. |
| 72-73 |
Heu - paras: Verg. Aen. 5,13-14: heu quianam tanti cinxerunt aethera nimbi? / quidue, pater Neptune, paras? ... |
| 76-77 |
Verg. Aen. 3,521-527: |
Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis
cum procul obscuros collis humilemque uidemus
Italiam. Italiam primus conclamat Achates,
| |
| |
Italiam laeto socii clamore salutant.
tum pater Anchises magnum cratera corona
induit impleuitque mero, diuosque uocauit
| 78 |
Verg. Aen. 5,820-821: subsidunt undae tumidumque sub axe tonanti / sternitur aequor aquis, fugiunt uasto aethere nimbi. |
| 79 |
Verg. Aen. 3,530: crebrescunt optatae aurae portusque patescit. |
| 80 |
Verg. Aen. 3,532. |
| 80 |
proras: dit moet in de nieuwe context bedoeld zijn als dichterlijk meervoud (zie ook vs. 171). |
| 85-86 |
Ei mihi - pectore: Verg. Aen. 2,274-275: ei mihi, qualis erat, quantum mutatus ab illo / Hectore ... |
| 86 |
macies obduxerat artus: Ov. Her. 11,27: fugerat ore color; macies adduxerat artus. |
| 87 |
cava - ore: Ov. Met. 8,801: hirtus erat crinis, cava lumina, pallor in ore. |
| 88 |
Verg. Aen. 6,686. |
| 91-92 |
O mihi - cognite: Ov. Trist. 3,4,1-2. |
| 94-95 |
Verg. Aen. 6,688-689: ... datur ora tueri, nate, tua et notas audire et reddere voces? |
| 99 |
templum: bedoeld zal zijn de Nieuwe Kerk op de Dam. |
| 99 |
ad litora tendo: Verg. Aen. 2,205: ... pariterque ad litora tendunt; 3,592: ... supplexque manus ad litora tendit. |
| 104 |
crudescere morbum: Verg. Georg. 3,504: sin in processu coepit crudescere morbus. |
| 105 |
ventis - mare: Verg. Aen. 3,69-70: ... placataque uenti / dant maria ...; Ecl. 2,26: cum placidum uentis staret mare ... |
| 111 |
Verg. Georg. 3,470-471: non tam creber agens hiemem ruit aequore turbo / quam multae pecudum pestes ... |
| 117-118 |
Verg. Aen. 4,6-7: postera Phoebea lustrabat lampade terras / umentemque Aurora polo dimouerat umbram. |
| 119 |
commixta grandine: zie aant. bij vs. 2. |
| 121 |
Deducunt - navem: zie aant. bij vs. 63 en Verg. Aen. 4,397-398: tum uero Teucri incumbunt et litore celsas / deducunt toto nauis ... |
| 121 |
refluentibus undis: Verg. Georg. 4,262: ut mare sollicitum stridit refluentibus undis. |
| 122-123 |
Iamque - solet: het schip komt bij de Overtoom. Tussen de Kostverlorenvaart en de Schinkel bevond zich een dam, waar de schepen van en naar het Haarlemmermeer overheen gebracht moesten worden: ‘De dam schynt, in of kort na 't jaar 1413, gelegd te zyn: in welk jaar, de Kostverlooren-Vaart gegraaven werdt. Doch de Stad Amsterdam, zig, door den dam, grootelyks verhinderd vindende, zelfs in de vaart van kleine schuiten, die mondbehoeften herwaards bragten, |
| |
| |
| |
maakte, in of omtrent het jaar 1432, eenen Overslagh, Overtocht, of, gelyk het eindelyk genoemd is, eenen Overtoom op den dam, alwaar, door middel van zekere werktuigen, tamelyke schepen overgehaald, en dus uit en in de Meer gebragt werden’ (Wagenaar, Amsterdam, bd. 1 p. 420). De mate van toegankelijkheid van het meer was gedurende lange tijd aanleiding tot onenigheid tussen Haarlem enerzijds en Amsterdam en Leiden anderzijds. Toen Huygens met zijn vader naar Amsterdam reisde, was juist in het jaar ervoor een verdrag gesloten tussen de drie steden (a.w., bd. 1 p. 423-424). Tot in 1668 werden de schepen ‘over den Overtoom gehaald’, aldus Wagenaar, die als gebruikt scheepstype op deze route de kaag noemt (a.w., bd. 2 p. 507). |
| 122 |
Iamque propinquabat: Verg. Aen. 2,730 enz. |
| 123 |
uncta carina: Verg. Aen. 4,398: ... natat uncta carina. |
| 123 |
puppi ... alt[?a]: Verg. Aen. 5,12; 5,175; 8,115 (op dezelfde plaats in het vers). |
| 124-127 |
Verg. Aen. 2,235-239: accingunt omnes operi pedibusque rotarum / subiciunt lapsus, et stuppea uincula collo / intendunt; scandit fatalis machina muros / feta armis. pueri circum innuptaeque puellae / sacra canunt funemque manu contingere gaudent. |
| 125 |
collo: dit heeft bij Vergilius betrekking op de hals van het houten paard. |
| 128 |
sufficiunt ... animos: Verg. Aen. 2,617-618: ipse pater Danais animos uirisque secundas / sufficit ... |
| 128-129 |
Illa - tremit: Verg. Aen. 2,628-629: ... illa usque minatur / et tremefacta comam concusso uertice nutat. |
| 131 |
pueri - puellae: zie aant. bij vss. 124-127. |
| 134 |
gemitus - ducens: zie aant. bij vs. 11. |
| 135 |
dictis - amicis: Verg. Aen. 8,126: Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis; 10,466: tum genitor natum dictis adfatur amicis. |
| 136 |
Verg. Aen. 5,20. |
| 136 |
in nubem - aer: ‘The opinion of the ancients, as Serv. remarks, was that clouds were produced by condensed air’ (Conington-Nettleship). |
| 137 |
zie aant. bij vs. 121. |
| 139-140 |
si bene - meum: Verg. Aen. 4,317-318. |
| 141 |
Tum genitor: zie aant. bij vs. 135. |
| 147-162 |
Op het hier beschreven verblijf bij de Overtoom komt Huygens terug in een brief die gezien de vermelde leeftijd geschreven moet zijn vóór 4 september 1610 (K.A. XLIV nr. 12, waarvan Br., dl. 1 nr. 8 een samenvatting is; vgl. Ter Meer, ‘Huygens' eerste pennevruchten’, p. 329). Hierin bericht Huygens aan zijn vader, die op dat moment in Utrecht was, de goede afloop van een reis met zijn moeder van Amsterdam naar Den Haag. Aanvankelijk zouden ze over het Haarlemmermeer naar Leiden gaan, maar Huygens' moeder besluit vervolgens toch per koets te reizen, wat haar zoon de gelegenheid gaf in zijn brief Verg. Aen. 4,569-570 aan te halen: ‘varium et mutabile semper femina’. Enkele regels verder luidt het: ‘Interea semihorae fere itinere Amsteldamo occurrit locus iste |
| |
| |
| |
et domus ubi alias media hieme noctem unam permansimus, et ut Virgilius, olim meminisse iuvabat actorum laborum.’ (vert.: Intussen duikt na een tocht van ongeveer een half uur vanaf Amsterdam de plaats en het huis op waar we een andere keer midden in de winter één nacht zijn gebleven en, zoals Vergilius zegt [Aen. 1,203], uiteindelijk was het een vreugde zich de nood die voorbij was te herinneren.) |
| 148 |
assurgunt venti: zie eerste aant. bij vs. 136. |
| 148 |
maria alta tumescunt: Verg. Georg. 2,479-480: ... qua ui maria alta tumescant / obicibus ruptis ... |
| 149-150 |
Verg. Aen. 1,85-86. |
| 159-160 |
donec - reddat: Verg. Aen. 8,170: et lux cum primum terris se crastina reddet. |
| 161 |
fessa sopori: Verg. Aen. 4,522-523: Nox erat et placidum carpebant fessa soporem / corpora per terras ... |
| 162 |
fessos - artus: Verg. Aen. 2,253: ... sopor fessos complectitur artus. |
| 163 |
zie aant. bij vss. 76-77. |
| 168 |
zie aant. bij vss. 76-77. |
| 171 |
proras: zie tweede aant. bij vs. 80. |
| 171-172 |
obvertunt - navem: Verg. Aen. 6,3-4: obuertunt pelago proras; tum dente tenaci / ancora fundabat nauis ... |
| 172 |
stat - puppis: Verg. Aen. 3,277; 6,901: ancora de prora iacitur, stant litore puppes. |
| 174 |
Postera - oritur: Hor. Serm. 1,5,39: postera lux oritur multo gratissima ... |
| 175 |
silva: aan de oostkant van Den Haag; zie bijv. De Riemer, Beschryving van s'Graven-hage, dl. 1, kaart voorafgaand aan p. 85. |
|
|
Auteursrechtelijk beschermd