Dagh-werck

[p. 74]

tekstkritische noten

Huys-Raedaant.

Sterre, die mij inde sterren
Menigh ontij doet verwerren,
Keurigh of mij een' van all
Als mijn' eighen sterr geuall;
Sterre, die veel sterren aen sien,
Als de keersen bij de Maen sien,
Als de Maen (in mijn gesicht)
Bij de macht van 't Moeder-licht.

Varianten:
B3 Soeckende (of...)
B5 de (sterren)
aensien
B6 maen
B7, 8 (Sterre) die de son besiet
Datser schaembleek af verschiet
Transliteratie:
1 inde op grond van de spaties vóór en na; visueel een complex. Ook B en C hebben inde, wat enige steun geeft.
Manuscr. aant.:
2 Menigh[-malen] ≤ontij≥: malen (aaneengeschreven met menigh) was te vaag, in verband met het onderzoeken van de sterren gedurende de nácht. Maar nacht was misschien minder goed bruikbaar in: Menigh nachten met ongebogen Menigh. Daarom het wat ongebruikelijke woord ontij voor nacht, met heenstappen over de betekenisnuance van onraad, gevaar, die ontij ook toen al had. Vgl. WNT ontijd 1874.
3 [-Soeckende] ≤Keurigh≥ Scherper woordkeus; keurig = nauwkeurig nagaande, onderzoekende, beproevende (WNT keurig 2668: nauw zijnde in het kiezen). Er kwam geen lettergreep minder, -e van Soeckende te elideren.
5 [-de] ≤veel≥ De beperking van de sterren = alle sterren, tot veel sterren is mij niet duidelijk.
7, 8 [-Sterre die de son besiet]
[-Datser schaem bleek van verschiet]
≤Als de maen (in mijn gesicht)≥
≤Bij de macht van 't moeder-licht.≥
De oorspronkelijke versie, onherkenbaar doorgehaald, is te herkennen als men B vergelijkt dat deze versie heeft. De latere is vanzelfsprekend niet meer in B doorgekomen.
Wat bewoog Huygens tot de verandering? M.i. de betere aansluiting die hij zo verkreeg. Terwijl eerst de relaties waren: sterren-Sterre, kaarsen-maan, zon-Sterre worden deze nu, beter aansluitend: sterren-Sterre = kaarsen-maan = maan-zon, waarin de maan verbindend lid werd.

[p. 75]

 

Sterre, mergh van all' mijn' vreugden,

10

Die mij eens met Ia verheugden,

 

Noijt bedroeven sult met Neen,

 

Tegen 'tja-woord van de Re'en.

 

Sterre, regel van mijn' reden,

 

All van doe mij mijn' gebeden

15

Voor uw' reden stelden veil;

 

Sterre, alleen en all mijn heil,

Nu 't den Hemel soo gepast heeft
Dat mijn' siel aen d'uwe vast leeft,
Dat Ick Gij, en t'eener tijd,
Ghij tot Ick geworden zijt,
Nu wij maer van naem en schillen,
Nu mijn' lusten zijn uw' willen,
All uw willen all mijn lust,
IJeders vrede elkanders rust;

[p. 76]

Luijstert nae de overslagen
Die mijn' siele, lang gedragen,
Nu voldragen, barens-ree,
Als een' droppel in uw' zee
Van bescheidenheid will schencken,
En uw krachtigher bedencken
Halen over 'tkinder-kraem
Daer sij gaern te bedd af quaem.
'Tkint sal Ernst van Voorraed heeten;
Helpt mij door den arbeid sweeten,
Daer Ghij Ick zijt, en Ick ghij,
Moe de Moeder heeten, Wij.

Soo en vrees ick voor uw' straff niet,
Off ick hier te schielick af liet,
Daer te langhe lagh en sponn
Over wat ick eens begonn,
Of mij hier mijn' hand ontholde,
Om een Rijm die ronder rolde
Dan de Reden; of ick daer
Wrang, of hier te lecker waer.
'Tis uw hert dat in mijn' adren
Dese krachten helpt vergadren,
'Tis het mijn dat in u schuijlt,
Ziel is tegen Ziel geruijlt,

[p. 77]

 

Staet u niet in aller feilen

50

Wederhelft met mij te deilen?

 

Of wat feilen kander zijn

 

Dat of 'tuwe zij of 'tmijn'?

 

Luijstert dan; en hoort ghij dolen,

 

Denckt, dat was ons beij verholen,

55

Soo u ijet om 'therte lacht,

 

Segt, soo hadd' ick 't oock gedacht.

Hoe wij dese kleine wereld,
Die ghij, Sterr, alleen beperelt,
Die ick, verr van uws gelijck
Ick, en ick alleen beslijck,
Dese, om nauwer te beschrijuen,

[p. 78]

 

Bedd-gemeente van twee Lijuen,

 

Van twee lieven, segg ick best,

 

Tortelen van eener nest,

65

Tamelixt bestieren sullen,

 

En met vreugd op vreugd vervullen,

 

Hebb ick, hebben ick en ghij

 

Dus beregelt, seggen wij.

God, de God die ons gepaert heeft,
God de Soon die hij gebaert heeft,
God de Geest, met-all, met-een,
God allom, altijd, alleen
Sal de Vader-Meester wesen
Die wij vriend-lijck sullen vreesen.
End ons eerste onderwind⁺
Daer de wijsheit af beghint.

'Smerghens eer wij 'tlicht ontmoeten,
Sullen wij die Godheid groeten,
Smergens eer de dagh ontwaeckt
En de sonn de sterren staeckt.

+ Prou...

[p. 79]

 

Sulcken uere koos de speelmann⁺

 

Die soo dick de danckbaer' Veel nam,

 

Daer af 'theilige geluijt

 

Noch in onse ooren tuijtt.

85

Een van beider nuchtre monden

 

Sal de schuld van beider sonden

 

Voeren voor 'tgenadigh recht

 

Daer geen' boeren-tong te slecht

 

Daer geen dubbel hert te dicht is,

90

Daer het saligh tegenwicht is

 

Onser schael, die altijd helt,

 

God met God te vre'en gestelt.

 

'Tzaligh opsicht onser wegen

 

Sullen wij hem toe bewegen,

95

Hem, beweeglick met een woord

 

Datmen maer in 'thert en hoort.

Heer, bejeghent ons' gebreken,

+ Dauid Ps: 130. v....

[p. 80]

 

Sult ghij, Sterre, off sal ick spreken,

 

Leert ons eischen wat ons dient:⁺

En ontfanght voor 'tonverdient
Voor 'tonendelick ontfarmen
Ons altoos onnutt', ons armen,
Ons ondanckbaeren gegunt,
Onser herten beste munt,
Danckbaerheid in woorden, wercken
In gedachten te bemercken,
Stichtelick voor 'snaesten oogh,
Heilighlick voor't dijn' om hoogh.

Deckt het misdoen onser daghen
Met het voldoen en voldraghen
Van Hem Mensch en van Hem God,
Hem 'tvoll-op - van dijn Gebod.

Hoedt ons, daer wij heden leggen

+ Domine doce nos orare.
Luc. 11. 1.

[p. 81]

 

Daer wij swijgen, daer wij seggen

115

Daer wij wandelen of staen,

 

Met ons seluen overla'en.

 

Laet ons over ons niet storten,

Heet ons, uwe Englen schorten;
Heet ons willen wat ghij heet,⁺
Die ghij onsen onwill weet
En altijd geneghen herten
Om dijn' lijdsaemheit te terten,
En altijd gebeten bloed
Tegen wat ghij heett en doet.

Seghent Ziel en seghent Leden,
Doetse beijd' haer pond besteden

+ Fac velle quod jubes et jube quod vis. Aug.

[p. 82]

 

Dij ter eeren, dij alleen,

 

Eigenaer van Ziel en Le'en.

Moet het huijs van dese sinnen
Nu een huijuering van binnen,
Nu een' stoot van buijten aen
Nu een dobbel quaet begaen,
Slaet verdraeghelicke slagen,⁺
Die wij dan, en dan maer dragen,
Dat ons naerden suren dagh
'tSoete weer te schooner lacch.

Ouerwicht van noodlickheden
Dobbel op het brood van heden
Heeft alreeds dijn' milde hand
In ons' ackeren geplant;
Lijdt niet datter onse zielen
Hare tochten in vernielen,
En versmooren daer het vier
Dat veel hoogher hoort als hier;

+ geneselicke

[p. 83]

Leert ons 'tleen als leen besitten,
En bij tijds de herten splitten,⁺
Daer af 'tminste weder-deel
Aen de tijdlickheid verheel',
T'allen stonden euen vaerdigh
Om den ballast van dit Aerdigh
Uijt te werpen in sijn' zee
En soo kommerloos de ree,
Ia de steile rotz beklimmen,⁺
Daer de werelds loose schimmen
En het prachtigh Niet-met-all
Onder ons verdwijnen sal.

Staet'er in dijn heiligh voorsien,
Daer dijn' ooghen langs het spoor sien
Van der dinghen eewigh wiel,
Dat dij eens voor all beviel,
Staet'er dat uijt dit versamen
Onser namen erfgenamen
Spruijten moeten, een oft meer,

+ in (tijds)

+ ......

[p. 84]

 

'Tzij dan, Heere, dij ter eer,

165

Dij ten dienste; Laetse dijn'zijn

 

Eerse doorde moeders pijn zijn,⁺

 

Laetse dijn' zijn tot de uer

 

Als de geesten uijt de huer

 

Vande leden sullen scheiden,

170

En dijn' tweede komst verbeiden,

 

Met verlangen naerden dagh

 

Daer 'tGeloof maer tegen magh.

Werpt een ernstigh medelijden
Over 'tonweer onser tijden,
Ouer 'tijselick gewipp
Van dijn tuijmelende schip.
Buijten lijdt het vande baren,
Die het nu te nauw benaeren,
En van allen sijden slaen;
Binnen heeft het noijt gedaen
Met het heelen van de spleten
Dieder nijd en spijt in reten,
Slaep niet, zij niet langher doov⁺
Onder ons van klein geloov.

Stier de stierluij van dat schipp, en
Sluijt haer' herten op haer' lippen,
Lij geen Babel in haer werck
Dien het dack-dicht van dijn'kerck
Met den binnen-bouw betrouwt is;

+ In fundo uteri Psalm..

+ Math....

[p. 85]

Laet de leughen, die soo oud is
Datse kindsch geworden schijnt
En all groeijende verdwijnt
Groeijende voor haer verdwijnen
Die ghij eens hebt willen mijnen
Tot den huijs-dienst, en niet meer
Van dijn' erffenissen, Heer.

Oh, gelijck haer heiligh herder,
Totden huijs-dienst, en niet verder
Laetse sich verledigen.

Maer, voor 'tbest verdedigen,
Leertse leuen soo sij leeren⁺
En met weldoen wel bekeeren,
Seggen heeft geen seggens macht,⁺
Daer 't de segger eerst veracht;
Voordoen, is geweld van reden,⁺
Die het keijen hert kan kneden;
En dijn vleesch geworden woord
Werd gesien gelijck gehoort.

Stae de voorste vande Vorsten
Die de voorste waghen dorsten
Haer en 'thaere in dijn geuecht:

Tree niet in het scherpste recht
Ouer 'tmenigh ouertreden
Van haer' weelderighe leden,
Van haer' zielen inde weeld

+ Eligamus qui vitâ docent, et quos magis admireris cum videris quam cum audieris. Sen. ep. 52.

+ Quid faciendum sit, à faciente discendum est. id. ep. 98.

+ Exempla seipsos inutilis disciplinae circumferunt.
Sen. ep. 108.

[p. 86]

 

Ongevoelick over eeldt.

 

Hooge, helle slibber-wegen

 

Hebben sij te deel gekregen;

 

Meest haer leuen is soo glad

220

Datter oogh noch voet op vatt,

 

Laet de haer' voor struijckling boeten

 

Min als andre minder' voeten,

 

Die door one enpariche'en

 

Van vermaeck, van swariche'en,

225

Van gedeckte en bloote leden

 

Slepen, ja, maer vaster treden.

Frederic, dijn eighen held,
Tegen 't stijgende geweld
Van steegh Oostenrijck gestegen,
Frederick, 'tmergh vanden zegen
Dien ghij noch de kleine rest
Dijner Cudde gunt op 'tlest,
Frederick doe staegh bedijen,
En beminnen, en benijen
In sijn vriendelick gesagh;
Raed, of aen, of wapen-slagh,
Feile noijt van sijn bestellen;

Laetse't voor den slagh ontgellen;

[p. 87]

 

Die daer moglick hand en moed

240

Scherpen op sijn edel bloed,

 

Donder noijt op onse daghen

 

Met den schrick van sulcke slaghen;

Lieuer maeck de boose gramm
Met meer struijcken van den stamm
Dan 'thaer luste te verdelgen;
Voor-raed, Heer, van sulcke telgen
Eischen wij dijn' milde hand,
Die de vrijheid hier geplant
En de slavernij geveld heeft.

Ô, die d'oogen en 'tgeweld geeft,

Oogen geeft bij dit geweld:
Oogen eens ter wacht gestelt,⁺
En die all' sien soo der veel' sien:⁺
Hoedt dijn erve voor haer scheel sien
Daer de misslagh af ontstaet,
En 'tmistrouwen, ergher quaed.

Laet dijn eer ons eenigh witt zijn,
Die in 't kostelick besitt zijn
Van dijn' waerheid, schier allom
Uijtgeluijdt met pijp en tromm:

+ unanimiter,

+ Rom. 12. 16.
15. 5.

[p. 88]

 

Schuijltse noch in 'tonkruijt elders

 

In de rotsen, inde kelders,

 

D'oude herbergh van haer jeugd,

 

Doet dijn' Engelen de vreugd

265

Dat se 'tonkruijd onderdrucke,

 

En haer taeije rijsen rucke

 

Over 'theidensch wangewas

 

Daerse noijt geplant en was.⁺

Buckt genadigh over 'tknielen

Daer de knijen en de zielen
Buijgen eenerhanden bocht;
Heer, ghij hebtse eerst gesocht
Die dij hebben leeren soecken;
Soecktse noch daer d'een in doecken,
D'een in ijsers, d'een in bloed,
D'een in armoed light en wroet,
Andre onder all versmooren,
En met open ooren hooren
Naer de traghe scheidens uer
Die den naesmaeck van dit suer
Drencken sal in stadigh blij zijn,
Door het hooft-voor-hooftse bij zijn
En het eeuwighe gesicht
Van dijn onbegrepen licht.

+ Rom. 15. 21.
Esai. 52. 15.

[p. 89]

Hemelsch vader, dijns naems eere
Zij geheilight meer en meere,
Naerdere dijn eeuwigh rijck;
Ghelde dijn gebod, gelijck
Bouen, soo allom beneden;
Dagelix voedt onse leden;
Houdt ons onser schulden vrij,
Soo wij willen wien het zij,
Laet ons verre van 'tgequell zijn
Des benijders van ons wel zijn,
Want het hemelsche beleid
Hoort dij inder eewicheid.

Soo bedachtelick ontslapen,

Soo versien van 'theiligh wapen,
Tegens Wereld, Hell en ons,
Sterre, sullen wij den dons
Onbekommerlick ontstijgen,
En gesonde lenden rijgen
In haer noodigh ongemack,
'Tlinnen, 'twollen, 'tzijden pack.

Maer op 'tkostelick vermallen
Sal ons' weelde noijt vervallen.

[p. 90]

 

Tamelick verdeck van lijf,⁺

 

Soo 't vermanne noch verwijf,

 

Sal de vracht zijn onser leden,

310

En, gekoppelt aen de Reden,

 

Sullen wij den franschen dwang,

 

Niet, als andere, in 'tgedrang,

 

Maer, als andere, van verre

 

Volgen voor een valsche sterre,

315

Die den reiser, moe geroert,

 

Voert, en noijt ten einde voert.

 

'Toude staet ons niet te ruijlen

 

Tegen 'tniewe, sonder pruijlen

 

Ouer 'tstadighe berouw

320

Van de werelds laeste vouw,

 

Laet het niewe door-gejouwt zijn,

 

Laet het oude soo veroudt zijn

 

Dat het op het jouwen stae,

 

En bij 't niew in masker gae,

325

Eer wij 'tniew voor't oude kiesen,

 

En ons inden drang verliesen

 

Die de reden, metter tijd

 

T'enden adem, overrijdt.

+ decorum

[p. 91]

Futseling van lint en knoopen

Op het spoedelixt ontloopen
Sal ick 'toor verlegen gaen
Ouer 'tstadigh af en aen
Van begheerers, van beklagers,
Van verdedighers, van vraghers,
Die op 'svorsten goedicheit
Door mij hebben toe geleit.
Grooten sal ick eere bieden,
Euen oft sij mij gebiedden,
Mindere, euen oft ick haer
Broederlijck verbonden waer;
Armen, onderdruckten, weesen
Met noch vriendelicker wesen
Uijt de wanhoop rapen op,
Niemand quetsen met een schopp
Van verbijsterighe woorden,
Die d'onnoosele vermoorden,
De behoeftige verslaen
En ten tweeden doen vergaen.

Kan 't niet even rond gedijen,
Troosteloosen te verblijen,
Hopeloosen bij der hand
T'lijf te berghen op het land,
'Ksal mijn eighen hert ontschulden,
En de weigering vergulden

[p. 92]

355

Met een vriendelicker neen

 

Dan het jae te werden scheen.

 

Magh ick aen 't geluck niet deelen

 

Van d'ellendighe te heelen;

 

'K salse thoonen dwers door mij

360

Wat ick in haer lijden lij.

 

Aengetoghen swaricheden

 

Werden stuxgewijs geleden,

 

En gedragen als een Lijck

 

Van veel schouderen gelijck;

365

'Tscheelt een merckelick pond quellings

 

Weinigh merckelick ontstellings

 

Van een ongeveinsd gelaet,

 

Daer 'tmedooghen achter staet.

Endtelick, op 'thooger dagen,

Van belegering ontslagen,
Sal ick 'twagen in 'tgedrang
Van het ijdel uren lang,
Datmen inde hoofsche muren
Ouerduldigh uijt moet dueren,
In een hoeckjen van fluweel,
Van geweven goud in geel,
Van Chronijcken aen de wanden,
Wanden die met zijde panden
Berghen spinnewebb en stof,
'Tevenbeeld van 'tdubbel hof.

Maer de plichten mijner neering
Sullen mij tot door de sweering,
Door 'tbeliegen, door 'tbeklapp,
Door 't bedriegen, door 'tbetrapp
Door 'tbestrijcken, door 'tbestreelen,
Door 'tbequijlen, door 'tbequeelen,

[p. 93]

 

Voeren in den dichten hoeck,

 

Daer mijn Vorst in 't groote Boeck

 

Van 'tbeleid van seuen Landen

390

Met gestadigh' oogh en handen,

 

Ouerladen, onvermoedt,

 

Tegen meer als Spagnen wroet:

 

Daer de rust die wij beslapen,

 

Inde vormen werdt geschapen,

395

Daermen d'onrust leuen geeft

 

Daer 't verbij de Sonn af beeft.

 

Daer de wereld werdt gewogen,

 

Daer het sincken en 'tverhoogen

 

Van gebuer, vriend, vijands staet

400

Stadich inde schalen staet.

 

Daermen Groll in 't witt besette,⁺

 

Eerme'r lood of stael op wette;

 

Daermen 'tWeseltjen besprong

 

Jaren vroeger danmen 't vong;

405

Daermen vischten in Matanças

 

Eerder visch, of nett, of kans was;

 

Daermen 'tVuchter end ontstack,

 

En met Grobbendonck versprack

 

Eer sich tVuchter end verhoedde,

410

Eer oijt Grobbendonq vermoedde

 

Dat hem noch Oraegnen bloed

 

Dreighden inden trotsen vloed

 

Die sijn' ongenaeckte muren

+ op papier,

[p. 94]

 

Tweemael Mauritz uijt dé duren,

415

Eenmael Frederick verliet

 

Voor 'tgeluck van sijn gebied.

Binnen salmen mij de woorden

Diemen buijten van mij hoorden
Melden hooren, hem te baet
Die sich t'mijner trouw verlaet.
Verre zij het listigh dencken
Hoe behendelick te krencken,
Hoe bedecktelick te slaen,
Met het averechts vermaen
Van een omgewrongen reden
Tegen toesegh en gebeden,
Tegen hoop, gegeuen hoop,
Van een hopeloos beloop.
Die mij trouw eijscht, salse vinden,
En mij aen mijn woord verbinden,
't Ia geseght, en 'tneen gedaen
Sal maer aen 'tvermogen staen.

Die mij aen de uijtkomst meten
Zijn in 'tredenloos geseten,
'Twillen gaet naer 't mij gevil,
'Tkonnen hanght aen hooger will.
Valt de kans ter slincker zijde,
Noch all blijv ick diese mijdde,
En begae noch bann noch boet
Voor 'tmisdijen mijner moet.

[p. 95]

 

Valtse daerse mijn bestier dreef,

 

Laet het nemen of ick 'tvijer vreef,

 

Uijt de vier-keij, die mij maer

 

'Tvrijven kost, en voor of naer

445

Van een ander hand gevreuen

 

Mogelick meer voncks sou geven.

Ouerdanck noch overloon
Zijn geen' peerlen aen de kroon
Die der vromen hert moet kroonen.
'Ksal de arme hand verschoonen,
'Ksal de rijcke doen verstaen
Dat ick min om loon begaen
Dan om danck ben: min om 't dancken,
Min om 'tstreelighe bejancken
Van een halver-mijne gaef,
Dan om 't innerlicke gaef
Van der zielen wel gesteltheit
Die haer seluen in 'tgewelt heit,
Die de weldaet om het wel,
Sonder ander witt, bestell.

Wie den vorsten, groote slauen
Deel eijscht in haer minste gauen,
Slaet de zeissen in haer gras,
Ia in 'tredelickst gewass
Daer sij 'tploegen om besweeten,
Van oock Gods-gelijck te heeten
In 't verdeelen van de macht
Daerom haer te deel gebracht.

In 'tvertieren van die panden
Dienen mogelick mijn' handen
Voor een Teems of voor een Treeft;
Maer wat geeft hij die soo geeft?
Wat verdient hij die het geuen,
Die, tot Teems of Treeft verheuen,
Hoe hij 't, wel of qualick meent,
'Tgeuen maer de hand en leent?

Werd ick dieper in gewrongen,

En mijn onderwind besprongen

[p. 96]

 

Met een onvoorsiens bevel

480

Van gewichtigher bestell;

 

'Ksald'er trouw en vlijt aen hangen:

 

Noijt verdrieten noch verlangen

 

Proeuen laten die mij last:

 

Maer bedrogen en verrast

485

Sal hij sijn bevel sien keeren,

 

En sijn' hand te hulp begeeren,

 

Die 't versegelende sal

 

Hechten aen sijn welgevall.

Waer den omtreck van dien vingher
Sporen laet van sÿn geslinger
Werdt de mijne van 'tgewicht
Van de rekenschapp verlicht:
Niemand eische mij de reden
Van beuelen of gebeden
Die des vorsten hooft gebaert,
'Tmijne voor hem heeft bewaert,
Voor hem, op sijn welbehagen,
Oor of ooghe voorgedragen:
Soeckt ghij 'tgrondigste bescheijt?
Daer is borghe voor 'tbeleid;
Die 'tbeleidde sal 't beleggen
En 'tweerleggen wederseggen
En verdedighen 'tgeuall
Daer 't den oorbaer eischen sal,

Ick voldoe bij deughd van doosen:
Graegh in 't laden, traegh in 'tloosen,
Dicht van duijghen, licht van draght,

[p. 97]

 

Voor de vreemdelingen nacht

 

Middagh voor des meesters ooghen;

510

Daer toe reck ick mijn vermoghen,

 

En voldoe mij, en voldoe

 

Eer en eed ten bodem toe.

Soo bevracht, soo somtijds ledigh,

En van buijten euen vredigh,
'tZij dan ledigh of bevracht,
Noch verlegen om de vracht,
Noch verlegen met de Lading,
Tuschen 'twalgen en de gading
Sonder fronssen, sonder lach,
Sonder wenschen datmen 't sagh,
Sonder vreesen datmen 't mercke
Hoe ick ledigh gae oft wercke,
Hoe ick in den Acker sweet,
Hoe ick van geen ploegh en weet,
Noch ontstuijm, noch honds, noch harigh,
Maer gemoeijigh, maer eenparigh,
Maer eenparigh, Sterr', als ghij,
Met u, meer en minder blij,
Sal ick voor uw oogh verschijnen,
En mijn' sorghen doen verdwijnen
Tuschen straet en stoep en poort:
Daer sal een' voor een' vermoort
Tot den naesten uijtgang smachten,
Om mijn hooft weer op te wachten,
Met als 't onder zeil, op straet,
Wederom te zeewaerd gaet.

Stilte soeck ick in mijn' Hauen,
Moed' van slingeren en slauen
Ouer 't Hollands - dieper holl:
Stilte kan ick, als een toll
Dien de kinderen begapen
En all draeijende doen slapen,

[p. 98]

 

Veinsen en genieten me',

 

Met de sinnen uijt der zee

545

Noch voll duijselings gebleuen,

 

Euen als de beenen leuen,

 

Beenen die van gaen vermoedt,

 

Tintelen van gistigh bloed.

Loop ick ouer van geruchten,

Die ick melden met genuchten,
Die gij sonder afsien meught
Menghen onder ander vreughd,
'Ksall u 'swerelds meeste maren,
Binnens muers doen wedervaren,
Soomen door 't gelasen gat
'tLeuen van de dingen vatt
Die sich op het heetste daghen
Buijtelende binnen dragen.

Buijtelende, Sterre; Merckt:
Dat's gelijck de Loghen werckt
Op de nieuw-geboren Waerheit,
Niewgeboren inde klaerheit
Van des middaghs hooghen dagh.
Diese soo ten teersten sagh,
Sou'se van geen vuijl verdencken:
Maer, wie kan soo schielick wencken
Als het neen voor ja verschijnt
Als het ja tot neen verdwijnt?

Gaet geleerde werelds pennen,
Die dat buijtelende rennen
Van der dinghen ja en neen,
Dusend jaren achter een
Inde vlught bestaet te vatten,
En verkoopen nu voor schatten

[p. 99]

575

Van een ongeschendde waer,

 

'Tgeen ten eersten, met een Maer,

 

Schier als met een mael, geboren,

 

'Tware wesen hadd verloren

 

Tuschen 'tkraem-bedd en de wiegh,

580

En geswachtelt in 'tbedriegh,

 

En gebakert in de Leugen

 

Noijt en heeft begost te deugen;

 

Staegh verergert is, en staegh

 

Is wat ijeder meest behaegh'.

585

Hoe moet nu de waerheit hincken,

 

Die soo jong begon te pincken!

 

Kaes verrott en werdt gemint:

 

Maer wat quaed verrott en wint?

V en salmen niet berichten

Dan met waren van gewicht, en
Maren van getoetste trouw:
Lijdt ghij dat het niew verouw

[p. 100]

 

'Tal u langer niet berouwen

 

Dan de papp en doet in 'tkouwen,

595

Papp, die tuschen tong en tand

 

Maer den haestigen en brandt.

In 'tgeheimst van mijn geweten,
Dat mijn' adren niet en weten,
Daer mijn hert aen mijn gemoed
Schaersche rekening af doet,
Dat mij van de hand betrouwt is
Daer mijn' rechter aen getrouwt is,
Mett' geen' ernstelooser trouw,
Sterre, dan ick u en houw,
In dat mergh van mijn onthouden
Sal ick u geen deel onthouden,
Noch ghij's eijschen in wat mij
Verre min als eighen zij.
Uw' bescheidenheit sal weeren
Mijn ontsegg, en uw begeeren
Op het ongemeen Gemeen;⁺
En mij 'tonbesoetelt Leen
Met den maeghdom levren laten
Aen de sinnen die 't besaten
Eer het mij te leene viel.
Lieuer dan mijn' sotte siel
Van die misdracht sou' beuallen
Van haer aensien te vermallen

+ Res publica

[p. 101]

 

Om een niewtjen min of meer;

620

Sal uw' reden sich ter weer

 

Tegen mijn beswijcken spannen,

 

En uw' eighen lust vermannen,

 

En onthouden mij 'tberouw

 

Van om 'tjocks verraden trouw.

Laets' haer aen die doornen schenden,
Die haer' sinnen spelen senden
In de wilde straetsche maer,
Bij gebreck van 't staetsche waer,
Die haer huijs, in plaets van lampen,
Voederen met sulcke dampen,
En de waerheid bij gevall
Sticken onder niet met all,
Laets' haer' slechte bedd-gemalen
Koesteren met sulck verhalen
Bij gebreck van noodlickheit
Ouer haev' en huijs-beleidt.

Haev' en huijs-beleidt met eeren,

Vroom gewinn, verhaelbaer teeren
Besicheit van binnens deurs
Sal ons buijten soo veul keurs
Van uijtheemsch, van inheemsch praten
Luijds en leeghs niet soecken laten.

Binnens deurs sal uw gelaet
'Tvoorslagh zijn van ons gepraet.
Staet het als uw'-minder stralen,

[p. 102]

 

Sterre, die den nacht in halen,

 

Staet het als een sterr in 't holl

 

Van een' wolck, die, vuijl en voll

 

Van gereede somer-plassen

650

Om den hoij-boer te verrassen,

 

't Lieue licht sijn tintel staeckt;

 

Staet het soo de sonn ontwaeckt,

 

Eer sij van haer nuchter' ooghen

 

All het nacht-goed hebb getoghen,

655

En noch in de slaep-muts steeckt

 

Die sij seluer maeckt en breeckt:

'Ksalder mijn gesegh nae setten,
En beslaen mij in de wetten
Die de reden en 'tbescheidt
Heeft gestelt op uw beleidt.

'Ksal mij ernstich doen verklaren
Van 'tonlustigh wedervaren,
Van het overkomen leed
Dat mijn' Sterre verComeett.
'Touerkomen leed sal mijn zijn,
'Ksal ten haluen vande pijn zijn
Met ick 't van de waerheid zij:
Met de wederhelft daer bij
Sal ick mijn geduld bevrachten,
En het uw met reden trachten,
Met die reden, Sterre, die,
Die ick altijd bij v sie,

[p. 103]

 

Met die reden sien te lichten,

 

Euen als men pack van wicht, en

675

Swaricheit van ouer zee

 

Platte bod'men opde ree

 

Siet ontfangen uijt de ronde,

 

Door gemackelicken vonde,

 

Wel gewoghen, wel gestelt,

680

Sonder openbaer geweld.

Maer beuind' ick 'tpack soo tilbaer,
Dat het, soo 't mijn' Sterres will waer,
Bij haer' eighen redens macht
Off vermijdt waer of verkracht:
'Ksal het leed een' leer ontleenen,
En bepreken 'thaestigh stenen
Met een minnelick verwijt:

En verwijten u den tijd
Doe noch ghij noch ick en waren;
Doe het vaderland in 'tbaren
Vande vrijheid lagh en kreet:
Doemen sich de schand verweet
Van een onuerhoedsche suchten,
Van een' traen gevloeijt in 'tvluchten,
Van een suer gesicht in 't vier,
Aende pleij, in 'tsmooren schier.
Doemen, trots de beter' eewen,
Sagh in mans gekleedde Leewen
Vrouwen vond als heele mans,
En in allen weerspoed kans.

Sulcker stammen zijn wij spruijten,
Sal ick seggen, en besluijten,
Sou soo welgeboren tack
Buijghen onder 'tminste pack?

Staet mijn Sterre niet in 'thooghe,
Siet haer onbetimmert ooghe
Ouer heen de welvaerd niet,

[p. 104]

 

Watter wolcken van verdriet

 

Bijder kimme rijsen mochten?

O, God suijuere de locht en
Weere 'tweer van ongenae,
Maer, om 'tongewiss Hier-nae,
Laet ons sucht en traen-sucht sparen
Tegen meer gewelds van baren
(Langhe legg' het wegh en wijd)
Datmen redelick bekrijt'.

Staen uw' sterren, Sterr, als sterren

Die haer oogh in punten sperren
En betintelen schoon weer
Huijden eerst en merghen weer,
D'eerste locht van ongenucht en
Salmen in mijn oogh niet luchten:
Sondeloose vreughd om vreughd
Kind en moeder van de deughd
Sal ick wisselen en ruijlen:

Uyt de wegh ontijdigh pruijlen,
'Tleuen is soo korten spann,⁺
'Tslapen steelt'er soo veel van,
Kleeding, reeding alle morgen,
Straetsche, Staedsche, steedsche sorgen,
Elck ontsnijdt het sulcken sné
Dat sij't van de vier op twee
Vande twee op een verenghen:
Maer 'tgenoeghen kan 't verlengen,
Tweemael is, die welgesint,
Allerzijds genoeghen vindt.

Vinden sal ick 't sonder soecken,
Soo diep sien ick inde boecken,

+ Ps....

[p. 105]

 

In 'tgekoppelde bestier

740

Van der dinghen verr-van-hier.

 

Socht ick 't, 'twaer soo haest verloren

 

Als gevonden off geboren;

 

Vind ick 't, Sterr, off vindt het ghij,

 

Die niet Ick en zijt maer Wij,

745

'Tsal voor eens gevonden blijven,

 

En gemackelick beklijven

 

Als het entjen aenden tack,

 

Als aen een gesmolten lack.

Sulcke sal de tweespraeck wesen,

Stilleswijgend', van ons wesen,
Sprekende, van beider mond,
Still of niet, van ijeders grond;
Still en sprekend' onder 'tmalen
Onser dagelickscher maelen,
Ouer suijcker, ouer wijn.
Sal 't de beste sauce zijn

Dagelicksche mael-getijden
Onder uw gemenght verblijden
Sal 'tverblijden vanden smaeck
'Tslechtste zijn daer ick naer haeck.
'Khebb geen' Tong te deel gekregen
Die sich van gemeenen seghen
Fier en weelderigh ontstell:
Suer en bitter scheidt sij wel,
Sout en honich kan sij keuren;
Maer geheimeniss van geuren

[p. 106]

 

Diemen maer de walgh en biedt

 

Is van haer bekreuning niet.

 

'Tgulsighe van 'toude Roomen

770

'Tviese van het niew sijn' droomen

 

Tuschen vrucht van zee en land

 

Schudd en schutt ick van den tand.

Belght u niet gepluijmde Borgers,
Sorgeloose kost-versorghers,
Kleine speel-luij vande locht,
Dood en leuend soet gedrocht,
Onder dack en in de lommer
Noijt en was 't van mijn bekommer
Welck uw malschste jaer-getij,
Waer uw leckerst kerven zij:
Magh ick 't roemen sonder schamen
Noch van aensien noch bij namen
Houd ick uwer veel bekent:

Maer mijn' vreughd is sonder end:
Kennis dwingt geneught in palen,
Die en zijnder gheen' in 't dwalen,
Wat ick miss in mijn onthoudt
Vind ick altijd niew in 'tHout.

'Tlecker scheel van hooft en waghen,
Visch gevoert en visch gedraghen,
Sluijs en Schevelingher vangh
Schick ick van gelijck verlang.

[p. 107]

'Khebb mijn' onbehaerde kaecken
Verr en bij door alle smaecken
Tamelijck te weijck gehadt:
'Kweet hoe vorsten uijt haer' schatt,
Krijghs-bevelers in haer' tenten,
Heeren uijt haer' hooghe renten,
Heertjens uijt haer land-gewass,
Handel-drijuers uijt haer' Cass,
Borghers uijt haer koel verstoken
Maegh en tong en tand bekoken:

Wederzijds van 't witt geberght
Dat der sterren steilte terght
Daer de Rhijn en Pò uijt hangen
Als twee tuijten bij de wangen,
Hebb ick suer en soet en vett,
Na des eenen wilde wett,
Na des andren viese kiesen
Sijn gedaente sien verliesen,
En in masker ouer mael
Wandelen soo menigh mael.

'Khebb mijn' schotel sien bekruijsen
In de magere combuijsen,
In een' kaetsball vande zee,
Hier op reis en daer op ree:

Maer ick vraegh allom mijn' waerden
Off ick oijt te deun vergaerden
Aende vriendschapp vanden Kock,
Om een aengenamer brock
Dan ick elders hadd verdouwen,

[p. 108]

 

Off mij ijemand heeft sien schouwen

 

Tafels daer de deughd aen sat

 

Om 'tgeringhe datme'r at.

Sterre stelt mij uijt uw' sorghen,
Suft niet ouer nu en morghen
Wat ghij mijn' verweenden tand
Bieden sult van zee of land.
Om niet veel gerechts te tellen,
Voedsel eisch ick uw bestellen,
Voedsel soo, dat Bors en Maegh
Onbeklaeghelick verdraegh;
Voedsel daer ghij sonder schroomen
Mij en ijemand op siet komen,
Yemand dien ons daghlix deel
Noch verhonger' noch verveel'.

Will verbinteniss of reden
Datmen nu en dan de schreden
Van gebreck en van gebruijck
Met den beck en met den buijck
Met de vrienden overschrijde,
Sett soo lang gebreck ter zijde
En gebruijck ten naesten dagh;

Gaet de wereld soo sij plagh
Vriendschapp will somwijl eens swemmen,
En veranderen van hemm, en
Spoelen all de vuijltjens uijt
Died'er veel van swijgen spruijt,
Veel van seggen, veel van vraghen,
Veel van onuerantwoordt klagen,
Veel van ongunst sonder grond,

[p. 109]

 

Tuschen hert en oogh en mond

 

Die te lang van een gewennen

 

En den anderen ontkennen.

Naeste bloed, laet vremden gaen,
Treckt sich sulcke smetten aen,
En daer groeijt ijet tuschen maghen
Dat gheen' redenen en draghen,
Daer af d'oorsaeck in de lucht,
Als een stall-licht, staet en vlucht.
Witste vriendschap, witste laken
Sietmen lichtst aen plecken raken,
En de plecken belghen meest
Daer noijt vuijl en is geweest.

Maer die plecken, en dat vuijl, en
In een woord, de pleck van pruijlen
Kan verdwijnen in een glas
Off sij noijt geweest en was.

Roomen heeftmen doen gevoelen
Watter uijt dat vrolick spoelen
Blancke vrundtlickheits ontstaet;
Dat een ongebonden staet
Van verschrickte Batauieren
Tegen 'tdier als seuen dieren⁺
En all 'touerberghs geweld
Sijn' eensinnicheit gestelt,
Hebb' gestelt met sulck bedijen

+ Apoc. 13. 1. 17. 7.

[p. 110]

 

Dat gemeene tirannij, en

 

Allom ingevoert gebied

880

Eerst op ons sijn' horen' stiet,

 

Stiet sijn horenen en deinsde

 

Op een langh en ongeveinsde

 

Wederzijds geverghde vré:

 

Twas een dichten dronck of twee,

885

Die het Hessen bloed verplichte,

 

En den steen in Holland stichte

 

Daer de Batauier op stond

 

Broe'r en vriend van 'tRoomsch verbond.

Vrijheid, die wij noch beleuen,
Die ons noijt en wilt begeuen⁺
'Tliep oock op uw kindermael
Lustigh ouer kopp en schael;
En wat knoopt' uw' Peters handen?
Klare Rhijnsche wijngaerd banden.

Noch en mist het Spagnen noijt,⁺
Daer de ketter bidt off poijt,
Daer de Geusen in haer vasten
Hongrich naer den Hemel tasten
Off een allgemeen gelagh
Teeren in den droeuen dagh,

'Tgaet als daer de bleecke stralen
'tZiltigh natt de zee onthalen;

+ velis

+ adhuc

[p. 111]

 

'tOpgesoghen komt wel weer

 

Maer de buijen brengen 't neer.

Hevicheit, in 'tbits en 'tgoede,
Ouervloed van vollen moede
Volght het vochtighe gewagh
Van een vriendelick gelagh:
En den oorbaer eijscht die buijen,
Hier om 'tstillen, daer om 'truijen:
Veeltijds isser witt of wat
Voor een' saus van druijuen nat.

Maer wij sullen ziel en Maghen

Vrijen van te dichte vlaghen,
Van gelaghen dagh op dagh;
Wied'er tegen will of magh,
Sterre, mij en sal 't niet lusten:
Vrolickheden sonder rusten
Werden onlust inden hoop:
En ick walghe voor den stoop,
En geperste druijuen schouw ick;
En de keurlixte verdouw ick
Als het over-zeesche Rha,⁺
Voor een dienstigh achterna
Tot verwinn van ouer-spijse.

Mocht ick, d'oude duijtsche wijse
Van bedorven natt in weit⁺
Stopte mijn' begeerlickheit.
En all 'tmeer als noodigh natten
Dat de metselrij doe vatten,
En van kruijmen maeck' ciment
Dat sich om de ribben prent,
Wenscht' ick aller weeghs t'ontbeeren.

Enden hebben haer begeeren,
En de swanen voelen dorst,

+ Rhabarber.

+ Tac. de Mor. Germ.

[p. 112]

 

Beide sitten met de borst

 

Daer 't de drinckers haer benijen;

 

En de redeloose prijen

 

Kennen 'tredelick voll-op

940

Van haer' onbedwongen kropp:

 

Hoe is 'tmenschen toe te gheuen

 

In haer voetsel soo te leuen

 

Dat'er 't leuen in vergae,

 

Dat de voet niet meer en stae,

945

Dat de hand niet meer en voele,

 

Dat de tong niet meer als woele,

 

Woele, woel' een wild gewoel,

 

Sonder regel, roij en doel.

Enden, kost ghij meer als queecken,
Swanen kost ghij soo veel spreken
Als men u gesangs toe leijt,
Wijse beesten, 'kwedd ghij seidt,
Beesten, meer dan wij die 'tseggen,
Komt ter scholen daer wij leggen,
In 't versadelick gemoed
Is de lust van ouervloed.

Wij dan Swanen en wij Enden
Willen wel doen en wel enden,
Doen en enden in den tijd
Die de Reden heet off lijdt.

Waerom souden wij die uren,

Die haer' vluchtighe geburen
Volgen met soo snellen schoot
Oftmens' uijt een vier-roer schoot,
Waerom souden wij die daghen
Die den anderen soo jaghen,
'Tleuen dat noijt Nu en is,
Voorwaert uijt soo ongewiss,
Ouer stuer alleen beseten
Door geriefflickheit van weten,
Waerom souden wij den Tijd
Diem' oock slapende verslijt,

[p. 113]

 

Aen ons' backhuijsen vergapen,

 

En ons niet soo veel als rapen

975

Uijt het voeder en de Miss?

'Tis ontallijck watter is
Om de dagh en auond-uren
Sonder na-wee uijt te duren,
Speckende allom leer en vrucht
Met onspannende genucht.

D'eerste kan de stramme bochten
Van verseten knijên verlochten;
Wandeling van dusend treên
Weckt naernoens een slapend been,
En verdeelt den Room van velen⁺
In onendtelicker deelen,
Eer hij sich tot grouer sopp
Inde dunste nauwten propp',
Daer sich 'tvier voedt vande Tortsen
Auerechts herdoopt in Cortsen,
Corsten van soo taeijen sleet
In mijn adren, als ghij weet.

Komt'er die met sich verlegen

Weerwerck soecken bijde wegen,
Weerwoord, segg ick, bij de buert,
Kouters, die de tijd ontsuert,
Klapsters die hem sich te Wagen
Als verbranden turf ontdragen;

Laets' ons ten gehoore staen,
En min seggen als vestaen;
Lichtelick loopt luije reden
Op 'tbehael van sucht of zeden,
Van gedaente, van gemoed,
Van des naesten eer of bloed:

Elck een will den spiegel swaeijen

+ Chijlum.

[p. 114]

 

En sijn eighen scheel ontdraeijen,

 

Elck een vraeght hem naer bescheed

 

Van een anders swackste leed.

 

Mog'lick die hem recht liet hangen

1010

Speurden in sijn' eighen wanghen

 

Sulcken vuijl en sulcken scheef

 

Dat hij sich vergapen bleef,

 

En beval een ijeder 'tsijne.

Lieue Sterre, daer ick mijne,
Mijn' ontelbaer' feilen hebb
Tot een' af te spinnen webb,
Hoev ick in der buren hoecken
Geen gehaspelt werck te soecken:

Laet ons' ooghen inwaerts sien:
Die sich soo veel kan gebien
Sal de Deughd, de Rust, de Reden
Daghelix wat naerder treden,
En verachten 'tvuijl gebruijck
Van de fransche ledren huijck,⁺
Die der vrouwen lichte hielen
Lichter hollen doet op wielen,
Wielen die haer licht geklapp

+ Carosse

[p. 115]

 

Die wel eer een' natte kapp.

 

Een' beslijckten schoen ontsagen

1030

Lucht en droogh ter stede dragen,

 

Draghen daer 'tniet door en kost

 

Doe de Ioffer drauen most.

Lucht en droogh was wel versonnen;
Wel hem die het eerst begonnen,
Eerst het reisend' rollebedd
Op sijn' Assen heeft gesett.

Maer als wij het schockigh vlieten,
'Tschongelend' gevaer genieten,
Van het ouer-zeesch gesleep
In 'tbeleid van toom en sweep,
Sullen wij 't te stade brenghen,
Niet om 'tkorten, maer om 'tlenghen
Van des leuens nauwen tijd;

Sterre, daer ghij met mij zijt,
Daer ons twee paar wielen draghen,
Sal de grootste sterre-waghen
Die om 't noorden rent, bij mijn'
Vroegh noch laet benijbaer zijn:

In die stilte van twee menschen,
Vind ick 'tuijterst mijner wenschen,
Mijner tochten leste witt,
U, en eenicheits besitt.

Daer in sullen wij de daghen
Die wij sien en die wij saghen,

[p. 116]

1055

Die wij lang of kort mischien

 

T'samen hebben t'ouersien,

 

Ouersien ten weder zijden,

 

En verstrammen soo het glijden,

 

En verlenghen soo het touw

1060

Van der uren rapp getouw.

 

Die soo kan, kan drijmael leuen:

 

Maer wien is het soo gegeuen,

 

Dien ghij niet gegeuen zijt,

 

Hoochste gift van onsen tijd?

Van die wellust sonder vlecken

Sullen ons getuijghen strecken,
Welcke plaetsen? welcke niet?
Alle die den Haegh besiet.
Hier het vochte, daer het hooghe,
Hier het leeghe, daer het drooghe,
Nu ghij Rijsewijcker weij,
Nu ghij Wateringher kleij,
Nu ghij Naeldewijcker granen,
Nu ghij gaue boecken-banen,

Nu ghij eicken, edel blad,
Daer de plantster onder sat
Does' haer t'midden harer Jeughde

[p. 117]

 

Inde vierde trouw verheughde:

Hier ghij, memm op memm van sand,
Ghinder ghij, mijn liever strand,
Enghe, ruijme, soete, silte,
Ruchtighe, geruste stilte,
En ghij, endeloose plass
Van koel en gesmolten glas,
Alle sullen tuijghen wesen,
Tuijghen van 'tvolmaecktste wesen
Dat de miltste sterre kan
Gunnen, Sterre, Vrouw en Mann.

Lijdt ghij(en ghij sult het lijden,

Want de Reden aller zijden
Spoor en breidel van uw' sucht
Lijdt wel dat ick mijn' genucht
In de smalste riemen snipper)
Lijdt ghij dat ick, vracht en schipper,
Als der menschen Bestevaer
Met sijn' ribben noch te gaer,
Sonder been van sijn gebeente,
Heer alleen, alleen gemeente,
D'enckelst' eenicheidt geniet',
Diemen wreedelick verbiedt
Dien de sinnen niet en hollen
Dorr van hitte, niet en stollen
Dood van koude slijmicheit,
Maer in middelmaticheid

Tuschen 'tmall en 'tvroede dolen:
Dolen sal ick, en mijn' solen
Slepen door 't verborghen gras
Daer dat jaer geen sool en was,
Off gestegen op de lenden

[p. 118]

1110

Van een vriendelick, berend, en

 

Dertel, en gehoorsaem Ross,

 

Dat mij mijn' gedachten loss

 

In sijn' zedicheden late,

 

In sijn' vrolickheit ontlate,

1115

Daerse sich te vast op een

 

Stremmen mochten en vertreên:

 

Sal ick mijne besicheden

 

Deelen in de soetste leden

 

Die mij lust, oft lust en vall

1120

Tsamen, doen bevroeden sal:

 

Regel sal, geen regel, wesen:

Somtijds sal ick opwaerts lesen,
En verliesen mij in 'tvack
Van Gods tweede werck; in 'tdack⁺
Van sijn 'sanderdaeghs getimmer,
En door henen 'tblauw geschimmer
Datm' in soo veel schellen snijdt
Stijgen bouen allen tijd,
En besien in mijn besinnen
'Tonuijtsprekelicke Binnen,
Onbegrijpelick belendt
Met een Buijten sonder end.

Schielick sal mijn' aendacht vallen
Tot in 'tonderpunt van allen,
Tot in 'tonverdeelbaer ijet
Daer heen alle swaerte schiet,
Daer heen alle vlackten buijgen,
Door 'tonwederstaene suijgen,
Dat men avrechts, vallen, noemt:

Trapp ick door het klein gebloemt

+ Gen. 1. 8....
13.

[p. 119]

 

Dat ick tuschen gras en varen

 

Ongekoestert sie vergaren

 

Trots het konstighe geweld

 

Daermen't inden Tuijn me quelt:

1145

Voel ick muggen, vind ick mieren,

 

Sie ick ongesiene sieren,

 

En all watmen meer veracht

 

Uijt des eens bekende macht

 

anders nu bekende deelen

1150

Die sich ons gesicht ontstelen,

 

Maer geluckich zijn gesocht

 

En ter kennisse gebrocht,

 

Door 'tgeklapp van stomme glasen,

 

Allom sal ick mij uijt asen

1155

Allom suijgen mijns gemoeds

 

Lessen, betering en toets.⁺

'Tschrale Meel dat wij vertreden,

Dat wij met de voeten kneden
Sal mijn insicht niet ontgaen:
'Tzijn gesteenten daer wij staen,
Sterre, 'tzijn doorluchte kluijten,
Dobbel waerdigh op te sluijten
Bij 'tbesweetste poppe-goed

+ Quid ni juvaret vagari inter tam late sparsa miracula? Sen. ep. 90.

[p. 120]

 

Van der menschen mall gewroet.

Maer men kan se nau beooghen:

Wel toch, ooghen, siet om hoogh, en
Twijnt de draeijen van uw' kracht
Door de floerssen van den nacht,
Door de soo gevoeghde Ringhen
Dat sij van genoeghen singhen,
'Tschijnt de sonne blaeckt op 'tstrand,
'Tkrielter van Crijstallen sand,
Sand van vijer, en elck een' sterre:

Maer men ooghtse van soo verre
Dat de schoonste (wie seidt neen,
Wie heeft op de sonn gere'en
Om de schoonste t'onderscheijen?)
Dat de snelste van de reijen
Van soo verr' om leegh mischien
Voor de flauwste werdt gesien.
Moetse dan de flauwste wesen?

Hanght het schoone schrift aen 'tlesen,
'Tsoete singhen aen mijn oor
Die het licht voor onsoet hoor,
Daer mij 'tonsoet staet te wijten?

Maer nu dancken wij den tijdt, en
Die den tijd de gaue gunt,
Wij verdeelen tot een punt;

[p. 121]

 

Wij ontkennen groott' en kleinte

1190

Die de dolende gemeinte

 

'Tschepsel bij der oogh toe dicht;

Wij gevoelen, bij 'tgesicht;
Wij doorwandelen de gronden
Van een' wereld, niew gevonden
Voor een vijfde vierendeel.

Weinigh heeten wij soo veel,
Dat wij 't, meeste weinigh heeten.

Stede-poorten zijn maer spleten,
Spleten, poorten sonder maet;

Dusend mijlen in een' graed,

En waer sullen wij belenden?
Alle maet is sonder enden,
Alle minder, bij versinn,
Deelbaer in een eewigh min,
En het minste gaet in deelen:
Sterre, 'tmagh u wel vervelen,
Maer 'tvervoert mij bouen maen,
Bouen sonn en hooger aen.

Voel ick mij te hoogh ontvoeren

En mijn aendacht soo ontroeren
Dat 'tvermaecken mij vermoe'
'Ksack wat leeger naer mij toe.

Met den Hemel gae ick spreken,

[p. 122]

 

Met der wolcken winter-deken,

1215

Met den Bruijghom in de lucht;⁺

 

All haer heilighe gerucht

 

Dat sich, ongehoort, ter ooren⁺

 

Aller volckeren doet hooren

 

Sal ick gierigh gade slaen;

1220

Uijt des eenen daghs vermaen⁺

 

Tot den andren, sal ick leeren

 

'tWaerdigh melden sijner eeren

 

Die den weteloosen wett

 

Aen de trouwe sijner wett.⁺

Wed'rom sal ick mij ontsincken

Uijt het aller hoogste blincken,
Tot in 'tmidden van de locht,
En daer 'tvrolicke gedrocht,
Burgherij van hoogen stamme
Nu sijn gaue, nu sijn stramme,
Nu sijn scherpe, nu sijn holl,
Nu sijn enckel, nu sijn voll,
Nu sijn' allerleij geluijten
Hem ten dancke hooren fluijten
Die het veer en voedsel geeft.

(Is 'tgedrocht wel soo beleeft
Dat hij 'tvoedsel, en de veeren,
En de reden, en 'tbeheeren
Aller veer en voedsel gaf?)

+ Ps. 19. 6.

+ 4. 5.

+ 1. 2.

+ 8.

[p. 123]

Een' verdieping leegher af
Vind ick d'onderste gebueren,
Die haer kleeding noijt verduren,
Noijt en wisselen van bont
Daermens' eens gedeckt in vond.
Leer ick niets van haer bedrijuen?
Hondert lessen die beklijuen:
Vré, genoeghen, stilte, rust,
Weelde, maer bepaelden lust,
On-sorgh tegen flus of merghen,
Korten haet op langhe terghen,
Wensch noch vrees, d'onnutte pijn,
Daer wij kostlick mall me zijn.

Isser meer? meer sonder palen:
Oh! den oogst is dick te halen,
Maer de werck-mann staet'er dunn:⁺
Hoe veel dien ick 'tniet en gunn
Treedt'er langs die rijcke paden
Off sij door de doornen traden,
In bekommering van veer
Om gewinn, om wraeck, om eer.
Om gewinn ten overvloede;
Ouer wraeck van wrevelmoede;
Ouer eer van ouer-eer,
'Tjoocksel van gestadigh meer,
Zeilen, meer dan 'tschip kan voeren.

Theilighe legt voor de boeren,
En men trapt'er ouer heen.
Maer ick raep wat voor ons tween,
Sterr', en altijd sal ick weeren
Met de le'ghe hand te keeren
Uijt Gods acker; altijd wat
Gad'ren dat ick niet en hadd.

En gedoogen 't leghe vrinden,

Die mij op den dool-wegh vinden,
En ontslaen sij mijn ontmoet
Met een' wenck en met een' groet,
(Die sich bijder nacht vervaren
Tuschen trouweloose baren

+ Math.

[p. 124]

 

Aen een klippe voelt om hoogh,

1280

Die een gloeijend exteroogh

 

Teghens keij of kanten stoot, en

 

Staet soo bitter niet verschoten,

 

Als een eenigh man beknelt

 

Van een' aenspraeck die hem quelt)

1285

Doogen 'tvrinden uijt medooghen,

 

Die mij neffens mij beooghen

 

En niet neffens mij als mij,

 

Dat ick, aller aenstoot vrij,

 

Mijn' gegaerde bloemen stelen

1290

Tot een tuijltjen magh verheelen,

'Tgaren sal, grof onder fijn,
Van mijn eighen twijning zijn,
Garen van gevlochten woorden,
Die u, Sterr, wel eer bekoorden,
En bevielen mij om u,
Vlechten, hoe? als dese nu.
Sulcke reepen sal ick leggen
Om mijn binnensmondsche seggen,
Om den bessem sonder band
Van mijn weijende verstand.

'Kwill wel lijden dat sij dencken
Die mij lacchende bewencken,
Siet, men merckt het aen 'tgesicht,
Off hij mijmert, of hij dicht.⁺
Laet mij mijmeren en dichten;
Mog'lick wat ghij van gewicht en
Onuerdoemder stoffe vindt

+ Aut insanit homo etc.

[p. 125]

 

Inde munt van mijn bewint.

 

Mog'lick of de nijd sal lijden

1310

Dat sich verr van dese tijden

 

(Men beleeft die gunsten niet)

 

IJemand half genoeght geliet,

 

Half gedwongen vond te seggen,

 

Waer magh nu die dichter leggen,

1315

Die soo noo 'tvertreden pad

 

Van 'tgemeen gerijm betrad,

 

Die soo walghde vande woorden⁺

 

Diemen maer in 'toor en hoorden,

 

Van het flauw en lauw geluijd

1320

Van een' all te gladden fluijt.

Sterr', onschuldight mijn vermeten,

'Kben onsoenelick gebeten
Tegen 'tlamme, laffe lijm
Vanden dagelixen Rijm,
En bestae het leed te wreken.

Rijmen is wat meer dan spreken,
Spreken min dan seggen, vrij,
Dichten staet voor alle drij.
Maer daer meenter 'twitt te raken,
En sij seggen oft sij spraken,
En haer dichten is Geseidt.

Hoofden verre van bescheid,
'Toude woord kan 'twederleggen,
'Tisser niet te doen met seggen.⁺
Keur van woorden, pitt van sinn,
Drijmael dobbel binnen in

+ ubi acer spiritus ac vis Nec verbis nec rebus inest, nisi quod pede certo differt sermoni sermo merus.
Hor. 1. Serm. 4.

+ Non satis est puris versum perscribere verbis. Hor. 1. Serm. 4.
Neque enim concludere versum dixeris esse satis, neque si quis scribat uti rios sermoni propiora putet hunc esse Poetam. ibid.

[p. 126]

 

Wat of schael of schell belouen,

 

Heldre tael en onbestouen,

 

Spraeck van huijden, toon van straet,

1340

Mannen meening, vrouwen praet,

 

Klare letter, duijster dencken,

 

Min dan herssenen kan krencken,

 

Meer dan herssenen ontoom',

 

'Trijm voor wind, 'tgerijmd' in stroom,

1345

Sulcke zijn haer' eigenschappen

 

Die ick soecke t'onderstappen;

 

Soecke, Sterre, maer van wijds.

 

U ontstappen sij van bijds,

 

Ghij doortasts', als fijne webben

1350

Diemen in 'tgevoel moet hebben;

 

Ghij doorsmaecktse, ghij bevroedt

 

Wat het sout in 'tsuijcker doet.

 

Gulde middelmaet van koken!⁺

 

Honich in Asijn gebroken,

1355

En dat, hoe? dat snelle scherp?

 

Neen, dat ampere, dat serp.

Ghij gevoelt de dichte feilen
Daers' haer' streken in verzeilen
Dien geen Reden maer geweld
In 'tgerucht van dichten stelt.
Tweederhande die wij weten
Op den anderen gebeten

+ Vir bonus et prudens versus reprehendet inertes,
Culpabit duros. Hor. de Art. Poet.
Nec satis est pulchra esse poemata, dulcia sunto, ibid.

[p. 127]

 

Tergen meest uw taeij geduld

 

Beide gaen van schuld in schuld:⁺

Dese stelt sijn hooghe luijster
In het swartste van den duijster,
Cÿfert all dat leesbaer was,
Ofmen't in een' doolhof las,
Schuijlt sich in vuijl warre-garen,
Soeckt, en schroomt sich t'openbaren⁺
Deckt sijn' kernen met een schell,
Die den hardsten tand ontstell',

Wie gelust sich t'ouer-bijten,
Wie soekt pitten door dat splijten
Diemen duchten magh en moet
Of sij bitter zijn of soet?

'Keisch een smaeckelick vermaken,
En versuftmen mij met kraken?
'Kgae te gast op Tong en Most;
Moet ick wercken voorden kost?

D'ander opden kamm geschoren
Staet gelijck hij werdt geboren,
Sonder krull en sonder kleet;
'Kweet ten eersten wat hij weet,
'Kvoel hem nerghens in mijn' tanden,
Die mij nood' op melck in manden
Sond mij niet soo onversaedt
Van sijn' tafel op sijn' straet:
Wie magh olij in lauw water?

Lang-verslagen-wijn-verlater,

+ In vitium ducit culpae fuga. Hor.
Stulti dum vitant vitia etc.

+ cum legi vellet quae scriberet intelligi noluit quae legerentur.

[p. 128]

 

'Kmiss all waer ick hier om kom,

 

En noch will mijn' maegh rondom.

 

Wat een vriendelick vermaken

 

Daer de feest beghint van braken!

1395

Foeij van all 'tgeladde mall,

 

Vett en soet ontsteeckt mijn gall.

Sterr', hoe nauw is 't hier te passen,
En hoe sult ghij mij verrassen,
Die mijn' onmacht in een' wett
Van soo kiesen keur besett!

Maer ick wett; en laetse snijden⁺
Die mijn' wetten willen lijden;
Kreupels wijsen wel een' tré
Die noijt kreupel naer en dé,
Schorre kelen leeren singen:⁺
En u goedheid sal u dwinghen
Waer mijn eigen ongevall
In mijn eigen boete vall'.

Sal ick d'eerste Meester wesen
Die sich lam en ongenesen
Voor den siecken hebb' verthoont?
Die ter hooger heide woont
Kan ter zee den stierman stieren;
Ia de stomme staende vieren
Rechten hem sijn' loop van strand:

Neemt mij voor een' houte hand
Die den reiser op een' kruijs wegh
T'kortste toepad naer sijn huijs segh.
Neemt mijn' feilen voor een wrack

+ utor vice cotis

+ docent

[p. 129]

1420

Dat een ander mijd' op 'tvlack;

 

Feilen is oock onderwijsen,

 

En noch is hij wat te prijsen

 

Die sich als een' le'ghe tonn

 

Voor een baeck ten besten gonn'.

Maer wat aerde sal mij draghen

Brengh ick thuijs dat u behaegh, en
U in oogh en oor gevall?
Lieue leser, een voor all';
All' om een' kond ick verachten
Maer sij hebben 't niet te wachten;
All' om eene sullen mijn,
Alle mijns gesinden zijn.
'Khoud' mij alle proef te bouen
In uw lijden; in uw Louen
Alle proeuers: en wat meer?

'Kmagh wel swellen op een' eer
Die ick mij niet toe en mete,
En maer Polla danck en wete;
Daer haer' vijlen over gaen
Sal ick tegen 'troesten staen,
Tegen 'tspijten, tegen 'tnijden,
Tegn 't suer van alle tijden,
En men sal mij sien naer mij,
Daer Ghij Ick werdt, en ick Wij.

MAER der sterren welgevallen

[p. 130]

 

Magh mij ongestadigh vallen

 

Meer dan ghij, mijn' even sterr,

 

Mog'lick of sich 'tweer verwerr,

 

Mog'lick mij uijt Boss en weijen

1450

Kom' te suchten of te schreijen,

 

Ander' weijen, ander Boss

 

Kan ick rijden sonder Ross.

'Kweet een Boss van witte blad'ren,
Voll van ad'ren, swerte ad'ren,
Ad'ren voll van 'tbeste bloed
Daer sich hert en Hoofd af voed'.
'Kweet een boss uijt alle winden:
Ouer Eicken, ouer Linden:
O mijn beste wandel-pad,

[p. 131]

1460

O mijn Boss van Boecken-blad!

Sterre, ben ick t'huijs te soecken
Soeckt mij inde Boeck-weij-hoecken:
Magh ick weijen, dat's de weij
Daer ick liefst van allen weij.

Maer en laeter mij niet soecken:
Ben ick uijt, dat's in mijn' Boecken,
En 'ten is geen valsch beduijd,
Daer in, ben ick allom uijt.

Heet ick thuijs; laet Boden sweeren,
Menichte van groote Heeren
Staen hem om en om ter tael.
Heeren all? jae t'eenemael;
Heeren die gheen' Heer en kennen,
Heeren die sich niet en wennen
Heeren flauwer aen te gaen
Dan den armen op de baen:
Heeren, onuerzaegde helden,
Die het lief en t'leede melden
Sonder blick en sonder blos
Inde steden als in'tboss.

Sij getuijgen dat sij weten

Die 't mij soo ter deur uijt heeten
'Tall te droeuigen ontrust
Van mijn' steelsgewijsen lust.

Kort mijn' langhe buijten-uren,
Kortse die ick in mijn' muren
Voedsel, vaeck, vermaeck, verdriet
Schuldigh blijf: hoe nae is't niet
Daer mijn' vrijheid staet op make!

En wanneers'er aen gerake,
Denckt hoe slick ick naer een' beet
Die mijn honger niet en weet
Of hem morgen sal gebeuren,
Denckt hoe datse mij verscheuren

[p. 132]

1495

Die mij hier ter haluer mael

 

Stooren tusschen lipp en schael.

Hier onthalen mij mijn' Heeren,
Hier en hebb ick niet t'onbeeren
Dan 'tgerecht dat mij verveel;
'Kleen niet meer als keur en keel,
Oogh en oor, en tong en tanden,
Lust en last, en hert en handen,
'Keisch maer, en het valt mij toe:
En wat eisch ick, wie, en hoe?
Dusend monden die mij toeuen,
Die mij 'thare heeten proeuen
En versadighen om strijd
Eene maegh op eenen tijd.

Grijse mannen, Hemel-kinders,

Aller zielen onderwinders,
Stellen mij het Manna voor
Dat wij swelgen door het oor,
Dat wij in 't Gewiss verkoken;
En sij rechten 't soo gebroken,
Soo doorhackt en soo doorstooft,
Dat het maer een buckend hooft,
Maer een gapen heeft te kosten:
Suijgelingen, die begosten,
Dien ter spijse niet geherdt
Niet als melck geschaft en werdt,
Souden dit gerecht verdouwen:

Maer wie sald'er tsuer uijt houwen,
Wie het bitter, wie het scherp,
Wie het bitsighe verwerp,
Wie het hitsig tegenstoken
Van het wederzijdsche koken?
Wie het hooger scheel als oot

[p. 133]

 

Tuschen vlees en duijdend Brood,

 

Tuschen Bloed en sapp van druijuen?

1530

En wie sal de blind' onthuijuen?

Heere, reckt noch dijn geduld
Op den blinden sonder schuld;
Maer hoe langhe wilt ghij beiden
Met den moet-will van 'tverleiden,
Met den sienden, die dijn licht
Schuijlen voor 't gemeen gesicht?

Naest den Preker staet de Rechter,

Mijn getrouwe onderrechter,
Mijn geheime Kamer-raed,
Ouer aengeboren baet,
Ouer aenbeschoren schade;
Mijn verdedigher in 't quade,
Mijn beleid naer nutt en goed;
Isser dat ick schutten moet,
Isser dat ick eischen derue,
Dat ick late, dat ick erue,
'Kvoordere geen licht bescheid,
'Kvraeg hem wat de Keiser zeidt,⁺
Wat de Borgherij van Roomen,⁺

+ Lex et Principum placita

+ Plebiscita

[p. 134]

1550

Hoe't de Raedsheer heeft genomen,⁺

 

Hoe 't de wijse man verstaen,⁺

 

Hoe 'tgebruijck daer tegen aen:⁺

Will de schael niet ouer wegen,
Staen ick om gewicht verlegen,
Sterre, 'ksegg het u in 't oor,
Allerwegen valt gehoor,
Allom glimp, en allom deken,
Allom recht om recht te breken,
Wijsen tegen, wijsen met.
Will de wett niet in de wett,
Wett werdt soo om wett gewrongen,
Soo gedreuen, soo gedrongen,
Soo gepijnight, soo gepleijt⁺
Datse seidt en niet en seidt
Wat wij velen of bevelen;
'Tsterckste recht bestaet in velen,
En men telt sich rechters toe,
En men. Wegh, ick werd het moe.

Verre zij van mij bevonden,
Dat ick door de vuijle wonden
Die'ck in 't Roomsche lichaem ken⁺
Van soo menigh' scherpe penn,
Hier gebeten, daer gebeden,
Daer 'tgewinn ten dienst gesneden
Booren will' in goed of erf
Dat ick sonder onrecht derv.

Geld met guichelen verouert,
Goed den eighenaer ontoovert
Bij geswinder wetten treck,
Acht ick minder dan gebreck.

+ Senatus consulta et Magistratuum edicta

+ Responsa prudentum

+ Consuetudo

+ aende pley gereckt

+ Corpus juris Caesarei

[p. 135]

Lang te niet waer 'tlanghe rechten,
Konmen met sijn seluen vechten,
Eermen aenden nabuer viel:
Die de vierschaer t'sijnent hiel,
En verdoemde daer sijn' tochten
Eers' hem voor den rechter brochten,
En besloot sich in de wett
Die hem sijn Gewisse sett,

Op de Roll en hong sijn' vloe niet,
'Tscherpe Recht en waer de roe niet
Tot der armen eeltigh veil:
'Tbillick viel ons schier te fell,
En wij soudent' voelen strijden
Met geduld en medelijden,
En ontgeuen ons wel wat
Dat de wett gegeuen hadd
Die 't de wett hadd willen vragen.

Maer 'tvermogen en 'tverdraghen
Will soo qualick eenen wegh,
En hij will soo noode wegh
Die de plaets kan eighen heeten.

Waer heen streckt mij oock het weten,
'tWoeste weten vande wett
Daerm' ons herssenen in plett,
In verduft en in doet smooren,

[p. 136]

 

Recht als herssenen en ooren

 

Op het baerden vande jeughd

 

Houwbaer zijn aen hooger deughd?

 

Dien 't haer 'tmess, die 't niet en trecken?

Dapper: 'Tsal ter weere strecken;
'Tsal mij decken van een' stoot,
'Tsal den mijnen in den nood,
'Tsal den weduwen, den weesen
Voor een muer van Coper wesen,
Rijs' ick oijt daer wees of we'ew
Mij ten Richter-stoel beschreew.

Richter-stoel, een ijeders gading,
Die versitting en versading,
Hoogher trappen en gewinn
Voor wat leegher en wat min
Los of loos bestaen te keuren,
Mog'lick sult ghij mij gebeuren,
Mogl'ick waer gebreck van stoff
Mij vereisch in 't Richter-hof;

Maer geladde wentel-trappen
'Ksal ter schoore naer u stappen,
Stappen taeijer dan mijn schoen
Sal mijn voet naer bouen doen,
Bouen daer 'tsoo voll gevaer leit.

Recht is waerheid: en wat, waerheid?⁺
En waer waerheid?

waere God,

Die dit blindeling gebrodd,
Dit gestommel, dit gewemel,
Naer 'tgeheimste van den Hemel

+ τί ἕςτι ἀληϑεια
quid sit verisimile dicatur quid sit verum tam supra nos est quam ipsa veritas.

[p. 137]

1635

Naer de waerheid siet en lijdt,

 

Die ghij wegh en waerheid zijt,

Siet en lijdt met medelijden
Die daer gins en weer, besijden
Wegh en waerheid suffen gaen,
In vertwijffeling van staen
Meer als wandelende roosen;
Die de reise doen in doosen,
En als twijffelende doen,
Maer geraken noch ten soen
Vande sterre die sij vrijen,
En de waerheid daers' om strijen
Laet sich dwingen met der tijd.

Waert ghij soo verr van 'tverwijt,
Onder-Goden, waterpassen,
Die ons Bloed, en Erf, en Cassen
Godsgewijse roijt en recht!

Maer, waer blijft hij in 'tgevecht
Van Gewiss en nacht-gepeinsen,
Dien de droeue droomen deinsen
Op verwesen erf of Bloed,
Daer noch 'tmenschelick gemoed
In de schemering van weten
Twijffelt door soo nauwe spleten
Tuschen d'onschuld en de Pijn
Off'er recht gerecht magh zijn?

Suer beroep, waer is 'tbehagen
Dat hem dwing' u naer te jaghen
Dien de middelmaet van eer

[p. 138]

 

Meer vernoeghen kan als meer?

1665

O bewind van Luijd' en Landen,

 

Fier bestaen van Reusen handen,

 

Dier betrachten, swaer gebod,

 

Menschen zijn, en doen als God!

Stracken ernst, gespannen droomen,⁺

Die mij wakend' ouerkomen,
Laet mijn aendacht wat verlaets:
'Ksie wat inde naeste plaets
Dat mijn' sinnen kan ontdoijen,
En ick derv'er u op noijen,
Sterre, die des kundigh zijt
Tot der kundighen verwijt.

Luijden die het langer leuen
Niet en nemen, niet en geuen:
Maer ontgeuen wat gebrecks,
En bestellen wat verspecks
Tegen 'troouen van de qualen
Die wij voeden oft behalen,

Sulcker luijden staender hier
Vande grijsen drij of vier,
Vande groene dichter hoopen;

Eertijds pinten zijn nu stoopen;
Dat is Mensch en Tijds gelaet,
Meerder jaren, meerder praet.
Ouderdom versoet aen 'tklappen
Als de kinderen aen papp, en
Poppegoed en koeck en koot,
En de wereld gaet ter dood,
S'is op 'tsloopen. dat's haer steruen,
En soo rammelen haer' scheruen;
Meer dan in haer hechte jeughd;
Doe de sluicke slechte deughd

+ Medici.

[p. 139]

 

Of ontkleedt of sonder boorden,

 

Sonder boorden ghingh van woorden,

 

Vodden daerse nu in smoort.

Sterre, 'tis lang all gehoort
Datmen hoort: 'tzijn oude koolen
Diemen op hervonckte kolen
In 't lang sopp van desen tijd
Onse walgh te voren snijdt.

Maer gestaedt ghij mijn berechten
'Ksal de Meesters voor de Knechten,
'Tgrijs voor 'tgroene doen gestaen:
En hoe sal ick spelen gaen!⁺

'Ksal ons door ons seluen voeren

Langs de lijnen van 'tberoeren⁺
Vande toppen tot den teen,

Langs het holl' en 'tvolle been,⁺
'Thardsteen-werck van onse huijsen;

Langs de klappiens van de sluijsen⁺
Die sich 'sleuens Tij ontsluijt,
Daer 'tsich heimelick voor stuijt
Als 't den oorbaer dwingt te ebben;

Langs de weergae van die webben⁺
Daer sich 'tvierigh vocht door jaeght:

Door 'tbesluijt daer 'tall af waeght,⁺
Door den huijsraed van de sinnen,

Door het vroegste van 'tbeginnen⁺
Door het laetste van 'tvergaen,
Door de smiss van 't eeuwigh slaen,
Door het Onrust onser ad'ren,

+ Anatomici.

+ Nerui.

+ Ossa.

+ Valvi venarum.

+ Arteriae.

+ Cerebrum.

+ Cor.

[p. 140]

Door de sponsien die 'tnaedren,⁺
Uijt medoogen van den brand
Van sijn' endeloosen trant.

Door de klein-gekliste strenen⁺
Vande teere Bloed-webb henen;

Door de keucken van 'tgesinn⁺
Daer ick soo te schrobben vinn;

Door den vier-pann, die met stoken⁺
Moed en macht geeft om te koken;

Doorden poel van 'touerschot⁺
Die mij soo veel soets verbrodt
Met het sure van sijn' dampen,
Wortels van mijn' ijd'le rampen
Mijn' bekommering met niet,
Mijn moedwillighe verdriet;

Door de Kaerens die het scheiden⁺
Van de leste weij beleiden,⁺
En beleiden 't door den dwang
Van den nauwen nedergang⁺
Daer wij grouwelick door baren
Keijtiens of het kindjens waren,
Kindjens vanden harden slagh
Diemen kindjens werden sagh
Doemen d'eerste steenen beide⁺

+ Pulmones.

+ Iecur.

+ Ventriculus.

+ Fel.

+ Splenes.

+ Renes.

+ Serum.

+ Ureteres.

+ masculi et feminae

[p. 141]

1750

Vande tweede wereld leide:

Doorden Treeft van alle vocht;⁺

Door all watmen noemen mocht⁺
Eer het misdaed was te noemen
Dat de misdaed de verdoemen,
Eer den Appel 'tvijgenblad
Tot een broeck verwesen hadd:

Door de slang van 'tleste voedsel,⁺

Door de slangetjens, haer broedsel,⁺
Diese nuttigh sooght en voedt
Uijt het onnutt dat sij broedt.

Sterre dat's een mensch in 'tkorte.

Die hem reckt' als ick hem schorte,
Wanneer zeilden een Colom'
Dese kleine wereld om?

Maer wat zijnder min als blinden,
Die sich 'tsnuffelen bewinden
Door gesolder en gewelf
Van haer kostelicke self;
'Trijckste Boeck van die wij lesen!

'Ksie bij raedselen genesen:
Hoe verdouwt het ons geduld?
'Ksie een Leuer sonder schuld,
Voller Gallen, vuijler Magen,
Dicker Milten boeten dragen:

Die noijt Milt of Maegh en sagh,
Noijt en wist als bij gewagh
Gall en Milt en Maeghs beleiden,
Derftse bij geschrift bescheiden,
En beschicken in een' Brief
Elck sijn boet, of sijn gerief:
In een' Brief die uijt sijn penn, en
Vuijl gewinn, en vuijl gewennen
Heeft gesogen en gelost:

En hoe kent de Cock sijn kost?

+ Vesica.

+ Τα ἀιδοια

+ Intestina.

+ Venae mesaraicae.

[p. 142]

1785

Als sijn' ouergrootevader;

 

Bij verhael. neen, noch wat nader,

 

Bij sijn koock-boeck: noch een steck,

 

Noch een treedje, noch een treck

 

Naerder waerheid, bij de streken

1790

Van een schilder van drij weken.

Sterre, 'tstaet ons niet te deel,
'Tspelen met een anders keel.
Maer 'traeckt d'onse, wat wij eten:
En wien voeght het niet te weten?
Wie en roert de kennis niet
Van der schepselen bedied?

Langt mij 'tCeeltjen van Genesen,
'Ksal't u lichtelick doen lesen
In noch eens soo stercken int
Als uw oogh in 'tCeeltjen vindt.
Lesen? jae, met all de sinnen:
Keurt mijn Kruijmel-doos van binnen;
'Klever't all in Kruijmelen
Wat ghij siet verduijmelen
Inde bitt're Coomenij:⁺

Soeckt ghij Greinen? 'ksettse bij.⁺
Blad en Vrucht die konst kan sparen,⁺
Bloemen, altijd lieue waren,⁺

Binnen, om, en onder-hout,⁺

Taeije tranen sonder sout,⁺

+ Pharmacopaea.

+ Semina.

+ Folia, Fructus.

+ Flores.

+ Ligna, cortices, radices.

+ Gummi, resinae etc.

[p. 143]

Dieren, brockeling van dieren,⁺

Steenen, die wij t'ouer vieren,⁺

Plundering van onder d'Aerd?⁺

'Tstaet uw ondersoeck bewaert;
En 'tallmachtige vermeughen
Van uw onversaedt geheughen
Sal het machteloose mijn
Trouwelick ten steune zijn,
En wij sullen 't t'samen waghen
'Tonderricht op alle vraghen,
Ouer aller dinghen Hoe,
Wat, waeraf, waerom, waer toe.

Maer het leste sal ons gellen:
En gebeurt ons ijet t'ontstellen
Dat den Helper bijder nacht
Sonder sorghe niet en wacht',
Dat wij duldeloos verdroeghen

Beide sal de vijsel voeghen,
Beij de sift, en beij de schael:
En het kruijdje dat ick hael'
Uijt mijn Hof van dorre Roosen,
Uijt mijn Bogaerdje van doosen
Sal ons ingaen als een beet
Diemen van sijn Intjen eet:
Senne sal ons min doen zittren,

+ Animalia et partes animalium.

+ Lapides, Gemmae.

+ Mineralia.

[p. 144]

 

Mijrrh' en Aloë ontbitt'ren,

 

Rha min ijsen, Rha bij d'Ons,

 

Rha, min barber soo, maer ons.

 

Eighen Mess, en eigen slaghen

1840

Kanmen schrickeloos verdraghen;

 

'Tdreighen van den Beul doet wee

 

Meer als eigen Priem of sné.

Maer God weere priem en sneden

Verr en lang van onse leden:
Sterre, werdt ghij d'onlust moe
Tusschen Beul, en Mess, en Roe,
'Ksald'r u bij den Neus af leiden
En in soeter doosen weiden,
Doosen daer ick 'tvoer uijt tapp
Van mijn' drooghe dronckenschapp.

'Tstae te prijsen of te laken,
Mij bekittelt een vermaken
Dat de thiende niet en voelt:
Ô de kostelicke soelt',
Ô 'tgeheim van dichte geuren,
Die niet alle neusen keuren,
Die men alle rieckt, en geen,
Seuen Eenen onder Een,
Keur ick met soo viesen keuring
Of mijn wel-zijn aende keur hing,
Van het eenigh Spaensche wel
Van een droncken Geiten vell:

(Of 'tgevilde beest sijn leden

[p. 145]

 

In 't getaende vell herkleedden

1865

Wat een kijcken waer in 'twoud!)

Soo zij mij de konst betrouwt
Van gemeng, gepleng, gepletter
Vanden Indiaenschen Etter;⁺
Van de graeuwe water-Gomm⁺
Met sijn lichte schimmel-blomm
Diese 'tGoud doet ouerweghen;
Van den onghel, waer gekreghen?⁺
Uijt, (mijn penne weigert weer)
Uijt gemeste Katten leer.⁺

Ghij sult doos en Roos doen sweeten,
Ghij sult Zelzaeminnen heeten⁺
All haer vett en all haer vocht
Lev'ren door den heeten bocht
Van verzegelde gelasen.

Wel hem, die 'tvernuftigh blasen,
'Tscherpe scheiden aller stoff,
Aller fijn van alle grof
Uijt sijn Leuer heeft gelesen;
Die den nooddruft heeft gewesen
Hoe men 'tnoodeloos van 'tnutt
Door de kop're neusen snutt.

Laet hem 'tsoet geheim misbruijcken
Die sich Bloemen schaemt en struijcken,
Die, met scheiden onvoldaen,
Voeghen will; en, hoogher aen,

+ Musq.

+ Ambre.

+ Ciuette.

+ Chijmia.

+ Iasmin.

[p. 146]

 

Voeghen dat den Hemel scheidde,

 

Doe hij 'tswaerste leeghste leide,

 

Goud in d'Aerde, niet in 'tvier.

Sterre, waerom zijn wij hier?
Om het schepsel te genieten;

Will hij 'truijlen of vergieten
Die 't noch eigen, noch alleen,
Nauwelix besitt - te leen,
Die 't eens all sal moeten deruen?

Laet ons bedelen, verweruen,
En bedancken, die het geeft:
Maer 'tis wreed of onbeleeft
Den beleefden te bespringen,
En voor Goud Goud af te dwinghen.

Wie derft munten? 'techte merck,
Vindt men op des Meesters werck,
En de stempel leijt verborghen.
Wij hem soecken? sonder sorghen.
Vruchtbaer vier, geleerde pott,

Edlen helm, der dwazen spott,
Der behoeftigen bekoren,
Den bescheidenen beschoren

[p. 147]

 

Tegen walgh en overlast,

 

Tot gebuijl van pitt en bast,

1915

Tot behoeuen en vermaken,

'Kkom uw' stonden niet bewaken
Op een' oude goude hoôp
Die mijn siluersack bekoop:
'Keisch geen' Croonen voor oud ijser;

Werdt mijn' arre-moed niet wijser
'Ksiese traeghelick verguldt;

Maer 's is lichtelick vervult,
Als een' kinder hand, met Blommen,
Saden, Bladen, vruchten, Gommen,
Steentiens, beentjens, schorss en hout,
En uijt ijeder een sijn goud;
Goud van reuck, van smaeck, van leuen,
Leuen sonder kramp en beuen,
Leuentje, spijt vee en viss,
Sonder all wat heelbaer is.

Sterre, gunts' haer diere schijuen,
Diese koopen voor haer lijuen,
Voor een oogh, een eeuwigh seer,
Voor gerusticheid, voor eer,
Wind voor weelde, hoôp voor haue:

'Thooghe loon dat ick beslaue,
Slaev' ick oyt om Helm en Kruijck,
Is het lemteloos gebruijck
Van gesonde ziel en leden:
Noijt en hebb ick meer gebeden:

[p. 148]

 

Wacht' ick meer van menschen kunst,

 

Schepper, dan van dijne gunst?

Dese zyn de meester-wijsen

Die sich 'trecht van onderwijsen
En behouden wat wij zijn,⁺
Eighenen bij recht of schijn.

Die het recht van haer te rechten⁺
Als haer' eighen' opperknechten,⁺
'Trecht van 'tstaetighe Gemeen,

'Trecht van allen onder een,

'Trecht van allen onder allen,

'Trecht van weinigher gevallen,

'Trecht van betere dan veel
Leueren bij schael en scheel,

Eischen haer gehoor, met ooghen
Van 'tvernuftighe vermoghen
Daer de wereld onder buckt:

'Kgeef gehoor, en werd verruckt
Uijt het oostelicker dagen
Tot het bedde gaen der dagen,
En, in 'tkruijs, van 'tzuijder ijs
Tot de Peper en den Rijz:
Elck ontroetelt mij het prijsen
Van sijn hergebrachte wijzen,
Elck verheft het vast gestell
Van sijn lang gestadigh wel.
Wie will tuschen Boom en schellen
'tKittelachtigh vonnis vellen?

Spreeckt ghij, Sterre, neffens mij.

+ Doctores.

+ ....Artyckel

+ Politici

[p. 149]

1970

Maer wie staet neffens mij? wat spreeck ick, en waer henen?

 

Mijn Lezer valt in slaep, mijn' Sterre is uijt geschenen,

 

Daer sleept een witte wolck haer' dampen ouer heen:

 

Sy strijckt ten Tijden uijt: Ick sie het, en versteen,

 

En steên als steenen doen, van onderaerdsche dompen,

1975

Die haer doordonderen, en scheurense tot klompen.

 

Soo ruijscht mijn' steene Milt, mijn' moeijelicke klomp:

 

Soo scheurt mij mijn gepeins, en mijn verwerde romp

 

Huijst mijn' verslagen ziel als haspelen in scheruen;

 

Thuijs met den Huys-raedt woest; de muren aen 'tbederuen,

1980

Den inboel hoecksch en dwersch. ô, Godheid, siet om leeg;

 

Bekent mijn eenighe, mijn eewighe t'ondeegh.

 

Oh, Sterre, noch wat straels! noch een oogh van medoogen

 

Op des' onwaerdighe, die noijt en sullen drooghen.

 

Hoe treckt ghij t'zeewaerd in, en laet mij op het strand?

1985

(Wat segg' ick dweepende?) hoe geeft ghij u te land,

 

En laet mij inde Pinck ter wellust vande baren,

 

De baren deser eew? Wij wilden t'samen varen,

 

En deelen 'tonweer half, en half de blijde vaert;

 

'Tgevaerlixte gevaer was welvaert daer ghij waert;

1990

En daer ghij niet en zijt is welvaert, qualick spoeden.

 

Hoe spoedt ghij dan te land, en laet mij in het woeden,

 

In 'twoeden tegens Mij, mijn' Onlust, en mijn' Lust?

 

Eij, Sterre, voelt noch wat mijn onrust voor uw rust.

 

De wereld is soo barsch, soo koel van medelijden:

1995

Wien sal ick, sonder u, doen deelen in mijn lijden?⁺

 

Wie sal mijn toevlucht zijn? wie sal mij eenen dropp

 

Van tranen leueren uijt half soo vollen kropp

 

Als mijne dagelix ter haluer vloed sal swellen?

+ τίς αναςτήςεται μοι ἐπὶ πονηρευομενοισ; Ps. 94. 16.

[p. 150]

 

Wie sal sich waerdighen te quelen in mijn quellen?

2000

Wien sal ick d'aenklacht doen van onverdient geweld,

 

Van hoon te loon voor goed, van spijt voor vlijd gevelt,

 

Van ruggeling beklapp, van opgestoockte quell-raed,

 

Voor onberoemde gunst, voor onverdiende weldaed.

 

Van vré in tween geruckt, van twist met list geweckt,

2005

Van vuijlen arghewaen met roosen toegedeckt?

 

Wie sal sich pijnen tot een troostigh, weest te vreden,

 

'tis werelds werck, en wind; god leeft, en weet de reden,

 

en d'uijtkomst, en 'tgevolgh ten besten van die 'tlijdt:

 

Waer wacht ick soo veel heils? de wereld is soo wijd

2010

Gemaegschapt inden nood; wien sal ick onderhalen,

 

En rugglingh ouer mijn' oft mijner misvall halen,

 

Wie sal mijn' siecke ziel geleiden, als een Hert⁺

 

Door 'tdrooge woud ten stroom, ter koeling van haer' smert?

 

Wie sal mijn duijsigh hooft, mijn' rijelende leden

2015

Van bijds bekoesteren, van verre met gebeden

 

Ontlasten van haer leed? wie sal mijn haev off eer,

 

Gekrompen off gekroockt, betreuren als sijn zeer?

 

Wie sal mijn' reisbaer' Geest ten huijs uijt helpen packen,

 

Ten huijs uyt van dit slijck; als steen, en stijl, en dack, en

2020

Verrotte soldering niet langer, sonder pijn,

 

D'onsterffelicken gast huijsvestens machtigh zijn:

+ Ps. 42.

[p. 151]

 

Wie sal mijn' stijue Lipp, mijn' lichteloose lichten

 

Beluijcken met een' hand diens vriendelick gewicht, en

 

Betraende klammicheit, mijn oogh noch voelen sou

2025

Mijn mond noch troetelen door steruens leste kouw?

 

Of blijf ick later op, door 's Hemels heiligh hengen,

 

Naer uw te-bedde-gaen, en sie mijn' daghen lenghen

 

In tamelick vernoegh; de wereld is soo bits

 

Op 'snaesten voor-de-wind: soo nijdigh en soo spits

2030

Op vetter vee als thuijs, op weeldrigher geburen

 

Dan d'eighen mergentael: waer sal ick een' om hueren,

 

Een' uijt den dicken drangh, die met geduld en smaeck

 

Mijn welvaert melden hoor', die deel' in mijn vermaeck,

 

En gunne mij 'tgeluck? En, magh ick 'tminste klaghen,

2035

De wereld is soo vies, en onse leck're daghen

 

Soo satt, soo walgende van 'tdagelix gerecht:

 

Wie sal mijn Leser zijn; hoe sal ick in 'tgerecht

 

Der strenghe keurlickheit bestaen, en u onbeeren,

 

U, Polla van mijn Penn, die, sonder u, geen' veeren,

2040

Of vochte veeren voert, van zilte tranen, vocht,

 

En eertijds achter u gestegen inde Locht

 

Nu bijder aerde kruijpt, en vreest voor alle tacken,

 

En, waerder ijet min hoogh als d'Aerde, soud'er sacken?

 

Eij, Sterre, noch wat straels, off voert mij daer ghij gaet,

2045

Of licht mij daer ick blijv. Wij spreken veel te laet,

 

Mijn Hert, en t'enden hôôp; en hopeloose wenschen

 

Zijn droomen by schoon dagh van vaeckeloose menschen:

 

Sij reist, en siet niet om, sij rijst en siet niet neer.

[p. 152]

 

Eij, Sterre, noch. wat noch? Sij is geen' Sterre meer,

2050

Sij treedt op sterren. Troost, troost, vrienden, die mijn' reden

 

Van schrick en haer te bergh gevoelt hebt in uw' leden,

 

Soo emmer leuend lid van leuend lid geschroeft

 

Uw uijterste geweld van lijden heeft geproeft:

 

Kent wat ick lijd', en troost: Mijn wederwilligh spreken

2055

En sal den stracken draed van uw gesegh niet breken;

 

Tot spreken hoort noch kracht; de mijne gaet te niet:

 

Spreeckt vrienden, ick besw...

 

 

 

Daer leijt mijn plompe Penn: en most sij weer te ploegh,

 

Sij sou' niet leueren als leeden-lied en lijcken.⁺

2060

Maer, Leser, 'tkan bestaen, veel minder waer genoegh;

 

Waer 'tkind volmaeckt, ten sou sijn' vader niet gelijcken.

Noordgeest 18. Iunij 1638.

+ Dit naer het volghende sonnet.

Varianten:
B12 ja woord, reen
B14 (van) doen ick
B15 stelde
B19, 20 Dat ick ghij op eener tijd
En ghij ick geworden zijt
Transliteratie:
12 Re'en In het hs is de apostrof na het schrijven van het volledige woord tussen de e's geplaatst. Dit is typografisch niet te realiseren. In al deze gevallen, die ik verder niet signaleer, moet de druk dus van het hs afwijken.
24 Het vers opent met hoofdletter IJ zonder punten.
Manuscr. aant.:
12 [r+] <R>e'en Men kan vermoeden dat Huygens achteraf dit voorname begrip, de redelijkheid, een hoofdletter gaf. Dit is een van de motieven voor hoofdlettergebruik (vgl. Hermkens 90: Eersterangsgegevens).
14 doe[-n] [-ick] =mij= mijn gebeden Mogelijk schrapping van de -n doordat deze nu voor de m van mij kwam te staan wat vanzelf assimilatie en daarmee verdwijning opleverde. De vervanging van ick door mij betekent een syntactische omzwaai die de hele zinsinhoud verandert. Ik meen dat Huygens hier bewust aansluit bij zijn sonnet van 11 september 1626 (Voet-maet 21 vlgg.). In dit sonnet had hij met verwerping van de ‘gemeene gonst’ van geleerdheid, dichterschap, vrienden, Suzanna's reden en die alleen ‘aangezocht’, daarop een beroep gedaan, zich daarvoor veil gesteld zoals hij het hier uitdrukt. Hij stelde niet zijn gebeden veil, maar zichzelf.
15 stelde <n> In verband met de verandering van het onderwerp moest een n worden toegevoegd.
19 op eener tijd werd en t'eener tijd door toevoeging van t' na op dat geschrapt werd en interlineair verbeterd tot en.
20 [-En] [g+] <G> hij =tot= Ick enz. De nevengeschikte bijzin liep zo beter, ook metrisch (trochaeën); de bepaling op eener tijd, gecorrigeerd tot t'eener tijd, kwam nu duidelijk in het tweede lid van de nevenschikking te staan, waar hij thuishoorde. Men ziet met hoe eenvoudige middelen Huygens de syntactische en metrische verbetering bereikte.

Varianten:
B27 barens ree
B29 bescheijdentheijt
B33 vooraet C ERNST VAN VOOR-RAED
B35 ghij ick ick Ghij C (Ick) Ghij
41, 42 ontbreken in B. Ik nummer echter door. Vgl. 97-112
B46 vergaderen
Transliteratie:
33 Voor-raed met maj., de v relatief veel groter dan die van van ervoor.
38 af liet Twee woorden m.i., ondanks de f rakende ophaal van de l van liet; B en C ook twee woorden.
40 De komma achter begonn is onzeker; C heeft puntkomma. Normaliter is hier wel een leesteken bij Huygens te verwachten.
48 Het leesteken achter geruijlt is een komma; C heeft dubbele punt.
Manuscr. aant.:
29 bescheidenhei[t+] <d> Deze correctie komt meermalen voor, maar is niet consequent aangebracht.
41-44 zijn in de marge toegevoegd (kriebelig).
41 [-ick] =mij= Aarzeling: onthol ik mijn hand of ontholt mijn hand mij? Het laatste beter.
47 [D+] <'T> is Vermoedelijk verschrijving.
48 [S+] <Z>iel

Varianten:
B51 feile
B52 Die of uw zij of de mijn
B59, 60 Die ick qualijck dencken deru
Hoe ick meest alleen bederu
Manuscr. aant.:
49 Staet u[-dan] niet =in= aller feilen. Ik vermoed dat H. ‘de wederhelft delen’ minder juist vond en ervan maakte ‘in de wederhelft delen’ (zie de commentaar) dan moest metri causa vervallen.
51, 52

Of wat feile kander zijn
Die of uw' zij of de mijn'?

Dit werd tot:

Of wat feilen kander zijn
Dat of 'tuwe zij of 'tmijn'?

door toevoeging van n aan feile, verandering van Die in Dat, schrapping van uw', interlineair vervangen door 'tuwe, schrapping van de en toevoeging daarachter van 't voor mijn', waarvan hij vergat de apostrof te schrappen. De vss hebben aan welluidendheid gewonnen: het opeenstoten van d's is verwijderd, door vrl. subst. feile (deze vorm op -e niet in WNT onder feil (I) 1412) te vervangen door de inf. feilen, met de consequenties vandien. Bovendien kan een rol gespeeld hebben het niet parallel lopen van uw' zonder lidwoord, en de mijn'.
54 bc[i+] <ij> [-d] De omvorming van beid tot beij m.i. om de soepeler aansluiting bij verholen en het ongewone van de vorm beid (eventueel na elisie van -e).
55 [-in] =om= om is onderstreept. H. heeft dus geaarzeld en onderstreepte de open variant; om het hart dunkt mij gewoner. Vgl. de angst slaat mij om het hart, het is mij bang om het hart. H. wil hierbij aansluiten.
59, 60

Die ick [-qualick denken derv]
[-Hoe ick meest [-end?] alleen bederv.]

Dit werd tot:

Die ick, =verr van uws gelijck=
=Ick, en ick alleen beslijck,=

In de eerste versie lijkt mij achter meest end geschrapt. Heeft H. eerst willen schrijven meestendeels? Dan verwierp hij dit terecht als te weinig vleiend voor Suzanna. Zij dan toch ook een deel van het bederf! Het werd naar ik meen, meest alleen = in hoofdzaak, vrijwel alleen. Ook nog niet best! De vss moesten anders. Alle beslijking van hem alleen afkomstig! In verband daarmee de wijziging van 59.

Varianten:
B62 Bedd gemeente
B71 geest
B73 vader-Meester
B74 vriendelijck
B75, 76 Tpast voor all te recht besint
Daer de wijsheijt af begint
B78 de (Godheid)
Transliteratie:
75 End Apostrof ontbreekt, deze wel in C.
Manuscr. aant.:
74 [-min] =vriend-gtslanteq;lijck Misschien omdat minlijk ook: minzaam, in der minne, op verliefde manier kon betekenen, betekenisaspekten die tegenover God niet bruikbaar waren en die door vriend-lijck werden vermeden.
75, 76 Oorspronkelijke versie onleesbaar. Tweede versie in de marge:
'Tpast voor all te recht besint
Daer de wijsheit af beghint.
Hiervan werd de eerste regel doorgehaald en onder de tweede vervangen door End ons eerste onderwindt, waarna door nummering met 1 en 2 de juiste volgorde werd aangegeven.
De onleesbaar doorgeschrapte regel 75 in de marge is herkenbaar doordat de apograaf B hem heeft. De laatste correctie is van latere datum en deze vindt men dus niet in B.
De correctie in eerste fase bevredigde H. niet, ik vermoed wegens de onduidelijkheid: daer...af kon terugslaan op te recht besint, wat niet de bedoeling was. Het moest object zijn van besint. Door de correctie bereikte Huygens dat geen misverstand mogelijk was: Ons eerste pogen zal zijn datgene waar de wijsheid mee begint, nl. de vreze des Heren (nw. deel).
78 [-d~] =die=

Varianten:
C81, 82 Sulcken ure koos de Coningh
Die sijn' nachten aen 'tgetoon hing
B,C88 boeren tong
B89 dobbelheijt
C95 tegen-wicht
97-112 niet in B. Ik nummer echter B door, alsof ze er wel waren om de versnummers gelijk te houden met die in A.
Transliteratie:
89 dubbel hert aan elkaar geschreven, later gescheiden door een verticale streep.
90 tegen interlineair, door mij met wicht tot één woord verbonden. C heeft koppelteken.
Manuscr. aant.:
82 [v+] <V>eel Prominent begrip, vgl. vs 12.
90 [-bijge?] =tegen=wicht Indien er inderdaad bijgewicht heeft gestaan, wat niet onwaarschijnlijk is (b nog duidelijk herkenbaar, ook g) zal H. bij nader inzien het beeld van de schaal van onze werken, van wat wij waard zijn, die altijd te licht is en een bijgewicht moet krijgen om in de evenwichtsstand te komen, hebben losgelaten, als niet calvinistisch-gereformeerd. Alsof wij ook maar enig ‘gewicht in de schaal zouden leggen!’ Daarom: onze schaal altijd naar beneden hellend door onze zonden, alleen door het tegenwicht van Gods genade gaat zij omhoog.
91 [-altijd] =-~= Door stippels onder altijd werd dit woord hersteld.
93 'T[heiligh] =zaligh= opsicht... Het heilige van Gods opsicht sprak vanzelf, daarom méérzeggend: zaligh = tot ons heil dienend.
97-112 zijn toegevoegd (niet in B) op aparte bladzijde.
97 Heere [-~] =bejehent ons' gebreken= Misschien eerste versie = vs 113, met omzetting: Hoedt ons, Heere, daer wij leggen (H leesbaar, evenals het laatste woord leggen). H. zou dan in eerste instantie hebben aangesloten bij de eerste versie van het oorspronkelijk op 96 volgende vers, (thans 113), dat hij vervormde tot Heere, hoedt ons daer wij leggen. Maar deze variërende herhaling bevredigde hem toch niet. Hij wilde een uitbreiding van de inhoud van hun gebed en verbeterde interlineair: bejeghent ons' gebreken.

Varianten:
C100 Geeft en neemt voor... [God moet de munt der dankbaarheid eerst geven, voor wij ze Hem kunnen geven!]
B113-115 Hoet ons Heere daer wij leggen
Sal ick Sterre of sult ghij seggen
Hoet ons daer wij heenen gaen
Transliteratie:
112 Achter 'tvoll-op een horizontale streep, in C een open ruimte. De functie is mij onduidelijk. Vgl. 1898.
Manuscr. aant.:
98 [-seggen] =spreken= Om het rijm met het gecorrigeerde vs 97: vs 98 correspondeert met het oorspronkelijk op 97 volgende: Sal ick, Sterre, oft sult ghij seggen. Zie bij 113-115.
102, 103 [-Ouer ons onnutt'] =Ons altoos onnutt'= ons armen [-Die(?)~] Ons ondankbaren gegunt.
De eerste woorden van 103: Die(?)... zijn geschrapt en interlineair vervangen door =ons ond=, waarna de rest van ondanckbaeren zakt naar de schrijflijn.
Door de onleesbaarheid van het begin van 103 is de correctie niet te beoordelen. Deze werd blijkbaar nog voor het voltooien van 103 aangebracht.
100 onverdien[d+] <t>
104 best [en?+] <e>
105 Danckbaerhei[t+] <d>
111 [h+] <H>em In deze context was hoofdletter, parallel met die in Hem God, gewenst.
113-115 Oorspronkelijke versie:

Hoedt ons, Heere, daer wij leggen
Sal ick, Sterre, off sult ghij seggen,
Hoedt ons daer wij gaen en staen,

In eerste fase werd 115 verbeterd tot: Hoedt ons daer wij henen gaen. (dit in B). In 2e fase (niet in B doorgekomen):

Hoedt ons daer wij =-neder= =heden= leggen
Daer wij swijgen, daer wij seggen,
Daer wij wandelen of staen,

Varianten:
B118 Engelen
KI 119 Doet (ons willen)
Transliteratie:
125 Ziel maj. in principe onzeker (Hermkens 69) hier i.v.m. Leden wel aan te nemen.
Manuscr. aant.:
113-115 Door de toevoeging vs 97-112, waarvan 98 luidde: Sult ghij, Sterre off sal ick spreken, was het nodig, het oude vs 98, nu 114 geworden, te veranderen (geen herhaling!). H. deed dit zinvol door na een correctie in 113, waarin de aanspraak Heere werd geëlimineerd (geen herhaling, vgl. 97) en het woord heden ingevoerd nadat hij eerst neder(leggen) had overwogen (heden gaf meer inhoud: het is een gebed voor het liggen enz., alle handelingen van de aangebroken dag; nederleggen met pleonastisch neder moest daarvoor wijken) andere handelingen te noemen: swijgen, seggen, die in vs 115 hun voortzetting vinden in wandelen, staen i.p.v. het oude henen gaen. Hij verwerkte zo tevens het bijbelwoord Ps 139:2, 3: Gij weet mijn zitten en mijn opstaan; ... Gij onderzoekt mijn gaan en mijn liggen.
117 over[-~] <ons> niet...
122 [-uw'] =dijn'= In de oorpsronkelijke versie is er reeds aarzeling: H. schrijft eerst waarschijnlijk v (aanvang van vw?), dat hij nog wijzigt in D en dan schrapt. Het werd toch uw' (dit in B). In de 2e fase wint dijn' het. Het hele gedicht hanteert consequent in 2e fase tegen over God dijn en dij. Huygens heeft lang en veel geaarzeld in zijn gebruik van du, dijn, dij tegenover God. In Biddagh-bede (1624) gebruikt hij nog du, dij, dijn dus het hele enkelvoudige pron. pers. en poss. tegenover God, zoals Deux-aes in zijn eerste druk 1562 doet. Vgl. mijn Voet-maet² 68. In zijn avondmaalsgedicht van 1642 (zie mijn uitgave Avondmaalsgedichten en Heilige Dagen, Zwolle 1968, p. 41) aarzelt hij en vervangt dijn door uw, maar in een avondmaalsgedicht van 1649 blijft dijn weer staan. De verbeteringen in 2e fase in Dagh-werck vallen in hoofdzaak in 1638. In dit gedicht beslist hij bij de revisie van 1638 voor dijn en, dij.

Varianten:
B127 U ten oorboor u alleen
B130 suijseling
B,C132 geneselijcke
B135 naer den
B136 schoonder
Transliteratie:
128 Le'en heeft het type maj. dat ook min. kan zijn. Hier lijkt mij, gezien 125 maj. zeker.
132 De komma achter begaen is zeer onduidelijk, kan ook punt zijn. C heeft puntkomma.
134 De open variant geneselicke boven ononderstreept verdraeghelicke.
136 lacch heeft geen apostrof achter h; C apostrof (lach').
140 De puntkomma achter geplant onduidelijk, doordat de punt verzeild is geraakt in de rechtse haal van de t. C heeft puntkomma.
141 zielen maj. onzeker, dus neem ik min. aan.
Manuscr. aant.:
127 [-U] =Dij= te [n+] <r> [-oorboor] =eeren= [-u] =dij= alleen
Vgl. de vorige aant. In 2e fase werd tweemaal u in dij veranderd. Tevens werd ten oorboor tot ter eeren. God heeft geen voordeel van onze handelingen ondanks de gelijkenis der ponden (vs 126!) die deze schijn kon wekken. Vgl. commentaar. H. heeft daarna gedacht aan Handel. 17, 25: en (God) wordt ook door menschenhanden niet gediend als iets behoevende, alzoo Hijzelf allen het leven en den adem en alle dingen geeft. (Ik cursiveer, zie vs 128!).
132 [-leed] <quaet> Betere woordkeus. De onheilen die ons van binnen en buiten treffen, zijn minder goed onder het woord leed te vangen.
133 De open variant geneselicke won het, reeds in B, ook in C. Om de herhaling dragen in 134 te vermijden?
139 [-uw'] =dijn'=. Vgl. 122.

Varianten:
C146 in (tijds) [de open, variant van A]
B147 wederdeel
B154 werelt
B155 niemeddal
Transliteratie:
146 De open variant in(tijds) aangebracht door interlineair in boven ononderstreept bij van bij tijds.
153 In de marge rechts een aantal puntjes. Aanduiding dat H. hier een aant. in de marge wilde maken, die we dan ook in C zien verschijnen: Ps 15. 1. Ps. 43, 3. Vgl. commentaar.
163 oft' ft en ff zijn moeilijk te onderscheiden doordat de haal naar beneden van de t soms onder de schrijflijn uitreikt en deze zodoende sterke gelijkenis vertoont met f. Hier m.i. oft. B of, C oft.
Manuscr. aant.:
146 De open variant in(tijds) won het in C.B. heeft nog bij(tijds).
147 [-Dat het] =Daer af= <'t> minste... H. verkoos boven wensend Dat het enz., waarin niet scherp werd aangegeven waarván dit minste wederdeel was, relatief-aansluitend: Daer van. Hij moest nu het vs een lettergreep inkorten en voegde 't toe voor minste.
148 tijdlickhei[t+] <d>
155 [-niemendal] =Niet-met-all= In het oorspronkelijke niemendal is ‘geknoeid’. H. heeft getracht er niet in te brengen, maar staakte de poging en veranderde interlineair als aangegeven. M.i. om de samenstelling niemendal met zijn verzwakte betekenis door terugvoering op zijn oorspronkelijke gedaante, zijn etymologische betekenis te hergeven (helemaal niets).
156 [-Veer van] =Onder= ons Uit de hemelse regionen neerwaarts!
160 be[~+]<v>iel Schrijffout vermoedelijk.

Varianten:
B166 Moeders
B173 Slaet (een...)
C177 Baren
KI 179 alle
B183 zijt C Slaept zijt
C187 Lijdt
B188 dack dicht
B189 binnen bouw
Transliteratie:
166 doorde: op visuele indruk, geringe spatie. B door de, C doorde.
Manuscr. aant.:
166 [V+]<E>erse Misschien eerst Voor bedoeld. Vond H. Eer beter klinken bij volgend door?
168 [-leden] =geesten= Een vergissing door leden van het volgende vs.
173 [-Slaet] =Werpt= Plechtiger, ongewoner? Vermijding van herhaling van slaen 179? Huygens gebruikte dit slaan ook in Een boer, vs. 39 waar God zijn almeedogendheid bewegelicker slaet op de ruwe hand enz.
181 [-voeghen] =heelen= voeghen onderstreept, heelen als open variant overwogen en gekozen. Juistere woordkeus: de spleten moeten worden gedicht zodat ze weer een geheel vormen met de rest, niet worden samengevoegd, verbonden met iets.
182 [~+] <r> eten.

Varianten:
B198 veerder
C207 vleesch-geworden
C209 Staet
B211 thaer C 'thaer'
Transliteratie:
195 Komma achter huys-dienst uiterst vaag. C heeft geen komma.
202 Achter bekeeren mogelijk puntkomma, zoals C heeft.
203 Achter macht een dubieuze komma als in 192. C heeft (onduidelijke) komma.
205 Komma achter reden dubieus. Kan ook een uithaaltje zijn bij de E van Exempla in de marge. C geen komma.
209 Vorsten met maj., in de context twijfelloos (vergeleken met de kleine v van voorste, ook in 210).
Manuscr. aant.:
192 En [-~] <all groeijende...>
193 [-Voor haer (reden?)] =Groeijende= voor haer verdwijnen. Eerst andere uitdrukkingswijze, misschien: (laat de leugen) voor hun (van de predikers) woord verdwijnen of iets dergelijks. Hij kwam er zo niet uit denk ik en vond de treffende herhaling Groeijende enz.
198 Totden is dik aangezet, misschien uit iets anders (onherkenbaar) vervormd.

Varianten:
C216 over-eelt
B217 slibber wegen
B222 andere
C229 'tsteegh Oostenrijck [lidw. gewenst]
B233 doet
B236 wapenslach
Transliteratie:
238 Achter ontgellen waarschijnlijk een puntkomma. C komma.
Manuscr. aant.:
217 De H van Hooge is dik aangezet, mogelijk uit een andere letter (S?) vervormd [-gladde] =helle= In slibber-wegen zat al het gladde, dus als pleonastisch verwijderd en vervangen door zinvol helle. Vgl. Commentaar.
219 [-En] =Meest= Matiging.
221 Laet [-se voor] <de haer' enz.> Het is duidelijk dat se zou slaan op de vorsten, maar het moest slaan op hun voeten, vandaar de correctie, direkt aangebracht (niet na voltooien van het vs).
232 [-Van dijn] =Dijner= Cudde... Metrisch duidelijker trochee.
[-voor] =op= 'tlest voor 't lest was dubbelzinnig. Het kon betekenen: voor de laatste maal, ook, als pred. toevoeging: als het laatste; op het lest was éénduidig adv. bepaling (= tenslotte, eindelijk).
233 [-wel] =staegh= Min of meer pleonastich wel vervangen door zinvol staegh.
236 [-noch] =of= [-noch] =of= Dubbele ontkenning opgeruimd (zie 237 noijt).

Varianten:
B239 mogelick
C241 Dondert
B247 volle (hand)
B254 eere (i.p.v. erve)
Transliteratie:
240 Achter bloed ws. komma; C punt.
242 Achter slaghen mogelijk dubbele punt. C dubbele punt.
244 van den mogelijk aaneen. C aaneen.
246 Komma achter voor-raed zeer flauw. C komma.
252 eens onderstreept, i.v.m. kanttekening unanimiter.
Manuscr. aant.:
241 [-met sulcke] =op onse= daghen... Misschien bij afschrijven van een ouder klad door verwarring met volgend vs (Met den schrick enz.) De verbetering geschiedde onmiddellijk, nog voor daghen geschreven was.
247 [-volle] =milde= Betere woordkeus: natuurlijk is Gods hand vol, maar méérzeggend is mild.
253 [-sij] =der= veel' sien sij veel' = velen van hen, maar de constructie was minder gangbaar en kon ook betekenen: (zoals) zij veel (object!) (zien). der veel = veel van hen was gewoon, en ondubbelzinnig, met der = er = van hen.
257 Laet [-ons aller] =dijn eer ons= eenigh witt zijn In deze identiteits-constructie gaf Huygens de voorkeur aan dijn eer als onderwerp i.p.v. ons aller (witt).
259 waerhei[t+] <d>

Varianten:
B271 eenderhanden
B277 Andere
B282 hooft voor hoofse
C282 bij-zijn
Transliteratie:
265 Dat se dubieus, mogelijk Datse.
269 over 'tknielen eventueel ook te zien als over 't knielen.
277 B andere, C ander'.
Manuscr. aant.:
262 [-Ond] <Inde>... Begonnen Ond(er) werd direct In: betere woordkeus; de eerste christenen in de rotsholen, spelonken.
265 Datse 't[-wangewas ver] =onkruyd onder= drucke. Beter eerst onkruyd, aansluitend aan 261: het onkruid waartussen nhet evangelie groeit. In 267 variërend heidensch wangewas.
266 [-tacken] <rijsen> Direct verbeterd. Sprong H. van de ene alliteratie (taeye tacken) over op de andere (rijsen rucke)?
271 een[d+]<e>rhanden. Epenthetische d weggewerkt; als te ‘gewoon’ hier?
279 [h+]<de> Voorkeur voor vrl. uer (ure).

Varianten:
B285, 286

Heilich make dijnen name
Alle ziel en lichaem t'same

B306 Mach (ons...)
Transliteratie:
292 wien is ‘bijgewerkt’, echter twijfelloos wien. B wien, C wien.
299 Wereld: maj., mede in verband met Hell.
304 Linnen heeft het type majuskel, dat zeker majuskel is (Hermkens 53). B linnen, C linnen.
Manuscr. aant.:
285, 286

[-Heilich make dijnen name]
[-Alle ziel en lichaem t'same]
=Hemelsch vader, dijns naems eere=
=Zij geheilight meer en meere,=

De eerste versie in B aanwezig, de latere weer niet. De bede ‘Uw naam worde geheiligd’ werd, afgezien van de vreemde woordorde, in de eerste versie verslapt door de toevoeging van Alle siel en lichaem t'same. De tweede versie was krachtige en sobere weergave ervan.
295 beleid[-t]
296 eewichei[t+]<d>
306 [Sal] =-Magh= Door puntjes eronder Sal hersteld. Magh kon ook betekenen: kan, terwijl de bedoeling was, wensend: mag, moge. Na aarzeling het krasse Sal (dat zal nooit gebeuren!!).

Varianten:
C308 (noch) tverwijv'
KII verwijv' [herstelt de fout]
C312 ander'
C315 Reiser
B316 ten eind en voert
B321 door gejouwt
B327 met der tijt
C328 Adem
Transliteratie:
308 verwijf kan ook eindigen op v. B verwijf C verwijv'.
320 Achter vouw duidelijke komma, hoe vreemd ook. C punt.
Manuscr. aant.:
308 (-verlamme] =vermanne=]-verstijf] =verwijf(v?)= f in v veranderd of (eerder) omgekeerd. Kwestie van woordkeus: verlammen en verstijven liepen parallel in betekenis: zó strakke kleding dat ze verlamt, de ledematen verstijft. H. bedacht het leukere, contrasterende vermannen, verwijven, respectievelijk voor vrouwen- en mannenkleding.
314 Voor een omgevormd tot Volgen. H. had blijkbaar eerst in het hoofd: Voor een valsche sterre volgen. Maar dit was niet juist, sterre moest aan het eind komen om te rijmen op verre. Omzetting dus. Daarna maakte hij nog een vergissing: Volgen voor een [-volghen .
318 [-oude] ? =niewe= Een vergissing.
322 I-En] =Laet= het oude [-schier soo] =soo ver= oudt zijn.
Ook 324 en 326 openden met En, daarom verandering door herhaling van Laet; schier soo oudt = bijna zo oud, klopte toch niet: het nieuwe moest metterdaad zó verouderd zijn dat men het ging uitjouwen.

Varianten:
B338, 339 of of
KII 343/45... op doen staen
Niemant helpen aen een traen
Door verbijsterighe woorden
[H. vond in 1672 de beeldspraak: een schopp Van verbijsterighe woorden toch minder geslaagd]
Transliteratie:
351 bij der hand misschien aaneen bedoeld, kleine spaties, kleiner dan van op het land in 352.
Manuscr. aant.:
339 off [-hi] <ick> haer. Een onmiddellijk herstelde vergissing.
347 D[i+] <e> [-e] [-d'ellendighe] =behoeftige= verslaen. Woordkeus: ellendige stond H. niet aan, ik vermoed omdat het naast arm, behoeftig nog zoveel kon betekenen: rampzalig, hinderlijk, lastig, gebrekkig, tekortschietend. Vgl. WNT ellendig 4085 vlg. Hij koos het duidelijker behoeftige, maar moest toen van rel. Die het lidw. de maken, door onmogelijkheid van elisie van -e voor behoeftige. Zie echter 358 waar ellendighe onderstreept is, als aanwijzing dat hij naar een variant zocht. Dat lukte hier niet; de behoeftige zou een lettergreep teveel geven, en herhaling zijn. Zo bleef ellendighe hier staan.

Varianten:
C362 stucx-gewijs
B367 ongevinsd (copieerfout)
C372 uren-lang
B376 en (geel)
Transliteratie:
358 ellendighe is onderstreept. Blijkbaar zocht H. vergeefs naar een variant. Vgl. 347 (manuscr. aant.).
362 stuxgewijs m.i. aaneen. B idem, C met koppelteken.
Manuscr. aant.:
359 De d van dwers is aangezet, lijkt uit andere letter (t?) vervormd. Herstelde schrijffout of de d verduidelijkt.
381 [-van] mijn<er> Vgl. 232: van dijn wordt dijner.

Varianten:
C389 landen
KI 396 voorbij
KI 413 ongemaeckte (drukfout, in KII eveneens)
Transliteratie:
407, 409 Vuchter de hoofdletter is niet duidelijk, maar moet in de context toch hoofdletter zijn.
Manuscr. aant.:
387 dichten is onderstreept. In de marge is de open variant (onleesbaar) doorgestreept. Misschien gouden (g...de. zijn herkenbaar).
388 [-het] + =in 't= groote Boeck. Vergissing, tenzij eerst een andere lezing H. door het hoofd speelde; wroet (392) eiste in 't.
403 [w+] <W>eseltjen Ondanks het spel met wezel, achtte H. blijkbaar de verwijzing door een hoofdletter naar de plaatsnaam gewenst.
404 [-eer] =dan= men 't vong Vroeger eer was niet juist, Vroeger dan, of eer (deze eerst gecontamineerd).
411 Dat]-~] <hem>...
Ora]n+] <e>gnen

Varianten:
B420 (sich) mijner
B437 slimmer
Transliteratie:
414 de, mogelijk de'. C heeft de'.
417-477 Het hs is hier dermate verbleekt dat het op vele plaatsen volstrekt onleesbaar is. Ik volg daarom hier noodgedwongen Worp, die ik overal waar de tekst enigszins leesbaar was gecontroleerd heb. Verder vergeleek ik hs B dat geheel overeenstemt met de tekst bij Worp, afgezien van 420: mijner (slordigheid voor t'mijner; 437 slimmer (zie voor deze variant boven p. 13); 452 danck (zie p. 11). Ook hs C is geheel conform de transliteratie bij Worp, afgezien van 432 achter staen dubbele punt, W. punt; 455 gaev' met interlineaire v (aan de oorspronkelijke f is geknoeid, daarna interlineair v) W. gaef. Ik meen derhalve dat ook voor dit gedeelte de geboden tekst betrouwbaar is.
Manuscr. aant.:
Deze zijn voor dit gedeelte onmogelijk: doorhalingen zijn volstrekt onleesbaar en B heeft nergens de oudere versie. De verbeteringen zijn dus alle van de 1e fase en in B doorgekomen.

Varianten:
B443 vierkeij
B446 (meer) vruchs
C447 Ouer-danck
C450 Arme
B452 danck (begaen)
B455 halue mijne

Varianten:
B479 onvoorsien
B501 sal beleggen
B504 oorboor, C. Oorbaer
B507 dicht (van draght)
Transliteratie:
498 Dubbele punt achter voorgedragen kan ook punt zijn. C punt.
500 De puntkomma achter beleid kan ook dubbele punt zijn. C dubbele punt.
Manuscr. aant.:
483 [-'t]mij De t lijkt zeer dik aangezet, maar dit is doorhaling. Vgl. de variant in B. C heeft geen 't.
485 [-sy] <sien> Vergissing, onmiddellijk hersteld.
489 [-~] =den omtreck van dien vingher= Het doorgehaalde is niet met behulp van B te ontcijferen, daar dit deze correctie in eerste fase reeds heeft.
498 [-~ ooge] =Oor of ooghe=

Varianten:
B508 vremdelingen
C510 Daertoe
KI 526 gemoedigh [‘nettere’ vorm]
B533 wachten
B539 thollands dieper holl C
't Hollandsch dieper holl
Manuscr. aant.:
536 zeewaer [t+] <d>?
537 soeck =ick= in... Omissie.

Varianten:
B553 swerels
C562 Nieuw-geboren
B563 (des) middach
B568 voor (neen)
Transliteratie:
555 door 't mogelijk door't. Vgl. de manuscr. aant.
Manuscr. aant.:
555 door <'t> [-het:] gelasen gat.
561 [w+] <W>aerheit Kernbegrip, contrasterend met Loghen 560.
568 Als [-een] <het> neen... Meteen hersteld, parallel aan het ja van 568.

Varianten:
B586 begost
B587/88

Wech verschimmeling wech oud
Buijten Kaes Ciuett en Goud

B589 salme
B590 gewichten
KI 591 Mearen (drukfout)
KII Maeren
B592 Lijdt maer dat
Transliteratie:
592 verouw, mogelijk met apostrof. Het kan echter ook een vlekje zijn, B, C geen apostrof.
Manuscr. aant.:
575 [-Als een] =Van een= Door één woordverandering bewerkte H. dat de syntactische herhaling (tweemaal pred. toev.: voor schatten = als schatten en Als een ongeschendde waer) opgeheven werd. De nabepaling Van een ongeschendde waer geeft aan waar de schatten uit bestaan.
582 [-hadd] =heeft= Nadat de waarheid meteen al zijn ‘ware wesen’ verloren had, is zij sedertdien nooit begonnen te deugen.
584 behaegh[-t] apostrof achter h toegevoegd. Conjunctief hier vereist in rijm op staegh.
586 [-vroegh] =jong= begon... jong betere woordkeus voor de gepersonifieerde waerheit!
587, 588

[-Wegh verschimmeling wegh oud]
[-Buyten Kaes, Civett en Goudt.]
=Kaes verrott en werdt gemint:=
=Maer wat quaed verrott en wint?=

In de tweede versie kwam duidelijker uit dat de waarheid van meet af bedorven is. Zij wordt er met het ouder worden niet beter op, integendeel. De tegenstelling is de kaas, in zichzelf reeds goed, die door verrotting nog beter wordt.

Transliteratie:
593 'Tal Verschrijving voor 'Tsal, zoals B en C hebben.
Manuscr. aant.:
600 [-Nauwlijck] =Schaersche= Ik vermoed dat nauwlijck te dubbelzinnig was. Het kon niet alleen nauwelijks, ter nauwer nood, maar ook nauwgezet, nauwkeurig betekenen. Daarom het duidelijke Schaersche.
609, 610 sal [-'t?]weeren
[-En uw(?) eighen(?)] =Mijn ontsegg, [-met] en= uw begeeren
Misschien aldus (als de lezing van het doorgehaalde juist is): eerst wilde H. dan zeggen: uw verstand en uw eigen begeerte zullen 't = het voorgaande, het meedelen van staatsgeheimen weren, verhinderen. Vervolgens: Uw verstandigheid zal verhinderen (voorkomen) dat ik zou moeten weigeren u zulke zaken mee te delen, en ook dat gij dat wensen zoudt.
613 Met [-te(n?) <den> maeghdom Indien ten geschrapt is, vond A gepaster de aaneenschrijving met progressieve assimilatie op te heffen.
Mogelijk stond er ter. Dan werd het genus (mann., soms onz.) van maeghdom hersteld met opheffing van de aaneenschrijving.
617 [Tot+] <Van> Misschien door gedachte aan vervallen tot, maar bevallen van kreeg de overhand.

Varianten:
KI 627 staetsche (drukfout)
KII straetsche
KI 628 straetsche (drukfout)
KII Straetsche
B629 Lampen
B,C630 Voederen niet onderstreept
B,C642 Luijs
Transliteratie:
621 beswijcken onderstreept. H. heeft geaarzeld, maar vond blijkbaar geen variant.
630 voederen onderstreept. Geen open variant. Vgl. 621.
Manuscr. aant.:
627 [-Onder ~] =In de w=<ilde> Niet te beoordelen.
629 [-En] =Die= Opruiming van nevenschikkend en, dat verslappend werkte. Vgl. 633. Ook 631 begon reeds met En.
633 [-En] =Laets'= Gewenste onderbreking van de aaneenrijging van bijv. bijzinnen bij haer 625, door hervatting van Laets' van 625.
645 [-soo] <als> Onmiddellijk herstelde vergissing: er volgde geen onderw. en persoonsvorm, zoals in 652, waar dus soo als voegw. kon fungeren.

Varianten:
C649 Somer-plassen
B660 gevelt (op...)
Transliteratie:
649 somer-plassen Koppelteken zeer vaag; B, C beide koppelteken.
Manuscr. aant.:
649 [-geraghe] =gereede= Woordkeus: de zomerbuien belust om... of klaar om...? H. koos het laatste, als reëler.
*651 [-Staet het soo de sonn ontwa] Bij vergissing vs 652 overgeschreven. H. werkte van een klad.
660 gestelt =-velt= Een wet vellen, leek H. toch minder juist uitgedrukt.
667 ick <'t> van de waerheid [-ben] <zij:> Toevoeging van 't was noodzakelijk. Indien ben van zijn klad afkomstig is, leek de conjunctief = zal zijn beter. Mogelijk is het ook een blote vergissing.
669 geduld [-t].
671, 672 Deze vss eerst tussen haken, die geschrapt zijn. Bij nader inzien was deze bijw. bepaling toch geen intercalatie, maar uitbreidende herhaling van met reden 670, hervat in Met die reden 673.

Varianten:
KI 687 nimmelijck (drukfout)
Manuscr. aant.:
674 pack [-en] =van= De nevenschikking pack en wicht = last en gewicht, tautologisch dus, zinvol verbeterd tot last van gewicht = zware last.
678 [-Met] =Door= Bedoeld: dankzij een uitvinding die veel gemak geeft, niet: door middel van die uitvinding = de scheepslier.
681 beuind[-e] Apostrof toegevoegd.

Varianten:
KI 716 bekrijt? [apostrof als vraagteken gezien, KII neemt dit over]
C735 wel gesint
Transliteratie:
727 Achter spann ws. punt, maar ook komma mogelijk. B komma, C punt.
730 Staedsche met maj. op grond van verschil met steedsche met veel kleinere s (van ander type) en van B en C met maj.
735 welgesint mogelijk ook wel gesint. B dubieus, C twee woorden.
738 in de mogelijk inde. B inde, C inde.
Manuscr. aant.:
729 reedin [d+] <g> Verschrijving.

Varianten:
B747 Entjen
Manuscr. aant.:
741 [-Most ick 't soecken] =Socht ick 't= 'twaer =soo haest= verloren Wij weten het vervolg van de oorspronkelijke versie niet; misschien:
Most ick 't soecken, 'twaer verloren
[Even haest als 't waer geboren?]
In elk geval wilde H. m.i. de tegenstelling vinden, zoeken zuiver maken, dus niet: moeten zoeken tegenover vinden.
744 Die [-maer] =niet= Ick... Ws. meteen verbeterde copiëerfout, veroorzaakt door volgend maer.
755, 756 In het hs in omgekeerde volgorde, door nummering met 2,1 hersteld. H. vergat de punt achter wijn te schrappen en er een toe te voegen achter zijn. Indien de omkering geen vergissing was, maar de legger deze vertoonde, zal de verbetering van de volgorde ingegeven zijn door de overweging dat zo voorkomen werd dat de lezer verkeerdelijk Ouer suycker, ouer wijn als nabepaling bij sauce op zou kunnen vatten. Vgl. commentaar.

Manuscr. aant.:
777 [I?+] <O>nder dack [-of] =en= in de lommer
De I(?)-inzet zal verschrijving zijn, misschien door het volgend in de lommer. Het verschil of, en is miniem, bij dit niet-exclusieve of. H. vond toch en duidelijker: zowel als hij thuis is, als wanneer hij buiten is.
778 [-Was het noijt] =Noijt en was 't= Grammaticale verandering: de verwaarlozing van de inversie na de voorbepaling (777) was ‘indrukwekkender’ dan de normale orde (inversie in de tweede, versie door sterk benadrukt Noijt voorop).
779 mals [te+] <ch> <ste> Om verwarring met malst = superlatief van mal te voorkomen; malsch met etymologische sch uit sk, komt ook als mals voor (MNW malsc 4069).
782 [-van] =bij= namen Variërend op voorgaand van.
785 [-paelt] =dwingt= genught... Eerst bedoeld: paelt genught in palen? Lijkt vreemd. WNT vermeldt wel een tr. palen, echter in de betekenis: een dijk van palen voorzien, met palen bezetten of versterken. H. verwierp het probeersel in elk geval.
788 [h+] <H>out Om de betekenis bos (in de marge van C Bosch) aan te geven, tegenover het ‘gewone’ hout.

Varianten:
B793 onbejaerde C onbehaerde
B809 anderen
Transliteratie:
810 de l van verliesen ws. vervormd uit k, verschrijving door het ervoven staande kiesen.
Manuscr. aant.:
793 Boven de onderstreepte h van onbehaerde de open variant j. B onbejaerde, C onbehaerde. H. koos tenslotte voor de eerste versie (beter bij kaecken).
798 [-van] =uijt= H. oordeelde tenslotte de herhaling uijt beter dan de eerst beproefde variatie van. Vgl. 796 uijt, 797 in (afwijkend), 798 van, daarna uijt, 799-801 telkens uyt (uijt).
802 [-~] =en tand=.
803 [-steil] =witt= Variërend met steilte 804.
818 [-soo] =te= deun Verscherping van vager soo tot te = over de schreef.

Varianten:
B845 Vriendschapp wil wel somtijds swemmen [verbetering door H. in B, niet in C aangebracht]
Transliteratie:
824 datme'r apostrof onduidelijk; B, C apostrof.
Manuscr. aant.:
831 Voedsel =soo= dat [-noch] Bors [-noch] =en= Maegh
Opehffing van de dubbele ontkenning in 831, 832.
835 [-Mij en ije] =Ijemand= dien... Verschrijving door perseveratie van vorige vs.
dag [e+] <h> ?lix.

Varianten:
KI 855 vreemden
B870 Witte (onderstreept), interlineair Vaste
B872 Staet
Transliteratie:
871 Achter ontstaet kan ook dubbele punt staan. B, C dubbele punt.
Manuscr. aant.:
871 [-Witte] =-Vaste= =Blancke= Naar uit B, met Vaste boven onderstreept Witte, blijkt heeft H. als open variant overwogen Vaste. Tenslotte schrapte hij beide en koos Blancke, synoniem met witte, maar zonder de betekenis: vrolijke, die witte kon hebben. Hij wilde het begrip: zuiver uitdrukken. Vaste paste minder in de context van wegspoelen van vuil.
874 [-felste dier van] [v+] <d>ieren =dier als seuen> Was H. even in de war? In Openbaringen treden tweemaal vier dieren op: de eerste vier zijn die rondom de troon Gods, die dag en nacht God prijzen (Openb. 4). Zo'n dier paste hier niet. Maar in het beest van Openb. 13 met de zeven koppen, werd een profetie gezien van het romeinse wereldrijk. Vgl. de commentaar.
875 gewel [t+] <d>

Varianten:
B880 horen, KII hoornen
KII 881 Stiet sijn' hoornen, jae, en deinsde [de vorm horenen tenslotte als irregulair afgekeurd]
B885 Hessen (onderstreept), open variant erboven Edel
B886 Steen
B899 allegemeen
Transliteratie:
890 wilt onderstreept i.v.m. marge velis.
895 Noch onderstreept i.v.m. marge: adhuc.
Manuscr. aant.:
878 ingevoer [-d] <t>
885 [-Hessisch] =-Edel= =Hessen= Uit B blijkt dat Hessisch (onderstreept) als open variant had Edel. H. cdacht hierbij vermoedelijk aan de afkomst van Civilis uit het geslacht van Baeto (zie Tacitus: ‘regia ex stirpe’, Junius, Scriverius) en de eed niet alleen door de catervae (de stammen) afgelegd, maar ook door de primores gentis (opperhoofden, leiders) (Tacitus, Cluwerius, Grotius). Bij latere correctie verwierp H. beide en koos Hessen. Hij keerde terug tot de aanduiding van de volksstam der Hessen = Chatten, die onder Baeto naar Nederland trokken en die vereenzelvigd werden met de Batavieren. Vgl. de commentaar.

Varianten:
B914 vande (dichte) KI (van) gedichte
B935 Swanen
Transliteratie:
910 om 'truijen, ook mogelijk om 't ruijen, zoals B, C.
914 achter vlaghen kan ook punt staan. B, C geen leesteken.
928 begeerlickheit in het hs afkortingsteken ht voor heit.
Manuscr. aant.:
935 [-hebben] =voelen= Variatie op hebben 934.

Manuscr. aant.:
943 dat [-t] er.
952 [-Soete] =Wijse= Zinvol in context!
958 [Su+] llen Aanvang van Sullen. Willen beter, de intentie van de zwanen en eenden uitdrukkend.

Varianten:
B977 den dagh
B,C979 speckend
Manuscr. aant.:
981 [-mach?] =kan= De lezing mach is zeer waarschijnlijk. Als ze juist is, koos H. hier het scherpere kan voor: is in staat; mach kon ook andere betekenis hebben, zoals: mogelijk zijn (ons modaal kunnen, dat nog niet 17e-eeuws is. WNT geeft althans alleen vbb. van latere tijd (kunnen 553).
987 [het?+] <hij> Indien het eerste versie is, verwierp H. het als vage pronominale aanduiding, en verkoos hij hij dat terugslaat op den Room 985.
993 [-Comp] <Kont'er> Onmiddellijke verbetering tot de ‘nettere’ vorm Komt in plaats van Comp(t).
997 [w+] <W>agen Om prominentie te geven. Vgl. 12 (‘eersterangsgegeven’)

Varianten:
C1021 deughd
Transliteratie:
1011 Sulcken boven de u het bekende teken om vocalische u van consonantische te onderscheiden. H. doet dit in het algemeen niet, maar hij had hier geknoeid (zie manuscr. aant.) en plaatste voor de duidelijkheid hier het teken. Zo ook in 1030, 1033 Lucht.
1021 Deughd met maj. Het hier gebruikte type d kan ook min. zijn, maar is relatief groot, vergeleken met de voorafgaande d van de. De doorslag geeft de context: de Rust, de Reden.
Manuscr. aant.:
1011 Sulcken de u is aangezet, en voorzien van het teken erboven, dat u onderscheiden moet van v. Ik vermoed dat u vervormd is uit de o van begonnen So(o): Soo een vuijl enz. Sulcken ‘liep’ misschien beter.
1017 [-geen] =der= Overwogen is: iets als... in geen buren hoecken / Nae? (of: Een?) gehaspelt werck te soecken. De verbetering springt in het oog: hij hoeft niet ‘gehaspeld werk’ te zoeken in de hoeken van de buren. De ontkenning moest betrokken zijn op het hele predikaat, niet alleen op de bijw. bep. van plaats.
1027 [-'tonnutt?] =haer licht= geklapp Ik denk dat de wijziging verband houdt met het volgende vs, aanvangend met Die. Dit Die kon beter een antecedent hebben; possessief haer kon als zodanig optreden. Anders zou de constructie (met 1028-29 als meew. voorw.?) wel zeer gewrongen worden.

Varianten:
KI 1038 schoongelend (drukfout), KII Schoon gelend
B1046 sterre wagen
Manuscr. aant.:
1030 [Di+] <Lu>cht Dicht en droog waren vrijwel synoniem. H. verrijkte de nevenschikking door Lucht = op makkelijke manier. Dezelfde correctie in 1033.
1031 niet [-gaen] =door en= Metrisch kwam H. hier met gaen een lettergreep tekort. Hij had dit kunnen opheffen door gaen en, maar verkoos niet door (en kost). Dit was ook juister. Het gaat niet om ergens gaan, maar om door modder enz. heengaan (n.b.: het subj. is: 't = haer licht geklapp. Vgl. de commentaar).
1033 [-was veel gewonnen] =was wel versonnen= In de context: lof voor de uitvinder, paste de tweede versie beter.
1050 [-van] <mijner> Onmiddellijke verbetering. Vgl. 232.

Varianten:
B1061 driemael
C1071 meij KII weij
B,C1074 boecken banen
C1077 Daers' (haer...) KI Does' (haer...)
Transliteratie:
1063 De komma achter zijt dubieus. B, C komma.
1074 boecken-banen. Mogelijk los: boecken banen of boeckenbanen. H. verbeterde hier interlineair twee woorden tot: gaue boecken en gaf met een streepje aan dat dit boecken moest aansluiten bij banen. Het is niet uit te maken of hij hiermee een koppelteken heeft bedoeld, of zelfs aaneenschrijving. B boecken banen, C idem.
1080 liever, mogelijk ook lieuer.
Manuscr. aant.:
1071 weij[-den] Onbruikbaar in verband met het rijm op kleij.
1074 [-doncker? groene?] =gaue boecken= banen. Indien de eerste versie juist gelezen is, moet de reden van de correctie gezocht worden in de vaagheid van de aanduiding: donker groene banen. H. concretiseerde tot boecken banen (tegenover eicken, 1075)
1077 Ieughde[-n] Misschien omdat Ieughden (bedoeld als genit. enk. (zwakke vrl. genit., vgl. eeren 1222 en zie over deze genit. bij Vondel, Vondel's Taal par. 68) kon worden opgevat als mv. en dan jonge mensen kon betekenen.

Varianten:
KI 1100 Diem' onvriendelick [wreedelick te sterk?]
Transliteratie:
1088 Vrouw. Het type v kan ook minuskel zijn, maar in deze combinatie is er m.i. geen twijfel aan majuskel.
1104 middelmatichei[t+] <d>. Men lette op de willekeur in de verbetering van t in d bij woorden op -heid. Zie bijv. 1103 slijmicheit. Ook -dt komt voor.
Manuscr. aant.:
1078 verheughde[-n] Rijmend met gecorrigeerd Ieughde. Over het zwak pret. enk. op -en bij H. zie p. 55.

1 Het nummer behoort te staan voor vs 1106. De vergissing in C ook in de drukken.

Varianten:
KI 1130 'T onuijtsprekelick beginnen [zie commentaar]
Transliteratie:
1119 oft, mogelijk ook off.
1120 Tsamen, mogelijk T'samen. B, C geen apostrof.
Manuscr. aant.:
1129 [-door] =be=sien in mijn [v+] <b>esinnen. Doorsién te pretentieus voor het besien van de geheimenissen Gods (we hebben hier te maken met het werkw. doorsíen, niet dóorsien dat hier wel passen zou: met zijn ogen doorlopen, doorkijken WNT doorzien 3121) versinnen, dat hij vermoedelijk eerst schrijven wilde, kon ook betekenen: bedenken, uitdenken; daarom gecorrigeerd tot besinnnen (Vgl. Uiltl. Wdnb. i.v. verzinnen).

Varianten:
B1163 poppegoed
Transliteratie:
1149 anders met a. Na een moeilijk te ontcijferen correctie van de letter vóór deze a, die tenslotte werd geschrapt, bleef de minuskel a staan. H. vergat deze in majuskel te veranderen.
Manuscr. aant.:
1145 [-Sie] =Voel= Zinvolle variatie. Vgl. vind 1145, Sie 1146.
1148, 1149 Het doorgehaalde is bijna niet te lezen. Ik vermoed dat de eerste versie luidde:

'Teen sijn onbekende macht
'Tander sijn bekende deelen

Deze vss zouden dan dus als aanloop optreden bij 1154 Allom sal ick mij uijt asen enz. Maar correcter leek de aanloop met voorz. te hanteren en deze te hervatten in Allom...uijt. Vandaar de correctie: Uyt des eens bekende macht / anders nu bekende deelen. Hierin verdween het onbekende. H. ‘aast zich’ immers uit het gekende, het vanouds gekende en het nu pas gekende. Ook D'anders en 'Sanders is, als ik goed zie, geprobeerd. Vgl. de commentaar.
1151 geluck[-elick] =ich zijn= gesocht De met 1150 gecoördineerde bijv. bijzin miste een presoonsvorm. Deze werd aangebracht door toevoeging van zijn, die inkorting van geluckelick tot geluckich noodzakelijk maakte.
1163 [-Tegh] <Bij>... Bij drukte het begrip: vergeleken bij beter uit dan Tegh(en (s?)).

Varianten:
KI 1167 draeden
Transliteratie:
1164 gewroet mogelijk gewroed. Zie manuscr. aant.
1173 Achter sterre mogelijk puntkomma. B, C dubbele punt.
1187 De komma achter gunt is onduidelijk. Kan ook punt zijn. B, C punt.
Manuscr. aant.:
1164 gewroe[d+] of [t+]. Op grond van B en C met gewroet acht ik de eerste verandering waarschijnlijker.
1178 [-schoonste] =snelste= Variatie (zie 1175, 1177).
1157-1208 Deze vss zijn tijdens het overschrijven van het klad ingelast op de nog onbeschreven rechterkolom van het blad, derhalve voor H. hier aan toe was. Daar B deze toevoeging heeft, behoort ze tot de oudere fase van correctie. 1209-1212, niet in B, is een latere toevoeging.
Na 1188 zijn twee vss vrijwel onleesbaar geschrapt. Mogelijk stond er:

Wij onternen tot de nieren
Wormen(?), muggen, stieren(?) sieren(?)

Vond H. de regels tenslotte te smakeloos? (Boven wormen(?) interlineair maeijen(?) geschrapt.)

Varianten:
1209-1212 ontbreken in B. Ik nummer weer door.
Transliteratie:
1213 De komma achter spreken onduidelijk. B heeft niets, C komma.
Manuscr. aant.:
1191 toe [-meet] =dicht=; meet te exact, toe dicht beter = ten onrechte, op losse grond toeschrijft.
1193 doorwandelen =-kruijpen all(?)= de gronden; doorwandelen beter passend bij het objekt de gronden van een wereld enz. dan doorkruijpen (dat weer beter het nauwkeurig bezien van de wereld van het kleine aangaf).
1196 [-noemen] =heeten= Vgl. 1197.
1197 [-noemen] =heeten=; noemen staat hier in rijmpositie, zodat ook 1198 oorspronkelijk anders moet zijn geëindigd, tenzij er hier sprake is van een copiëerfout ad sensum.
1207 [-het] <'t> vervoert Vergissing: 't, metrisch noodzakelijk, werd tussen-, gevoegd.
1213 [-sal] =gae= Passende variatie op het veel gebruikte sal (zie 1219, 1221 1225) dit inchoatief gae.

Varianten:
B1214 onder winter een fijn streepje
B1220 daeghs
Transliteratie:
1214 der onduidelijke r. B en C der, in B is deze toegevoegd!
Manuscr. aant.:
1214 de [+r] wolcken [-~] =winter-deken=.
1217 [-wel verstaen] =ongehoort= Treffende correctie: het gerucht van Gods schepping wordt duidelijk gehoord, maar is zonder geluid (paradox ongehoort: doet hooren).
1218 [-laet] =doet= doet was als causaal hulpwerkw. duidelijker dan laet; zich laten horen heeft andere betekenis, die hier niet te gebruiken was.
1222 [-~] ='tWaerdigh melden sijner eeren=.
1224 [-waerheid] =trouwe= Betere woordkeus: de mens die God niet kent wordt getroffen door de trouw = de betrouwbaarheid van Zijn wetten. Vgl. de commentaar: trouwe sluit aan bij Ps. 19:8.
1231 [v+] =h=oll Vergissing bij afschrijven. Vgl. 1232 voll.
1236 [-het] <'t> gedrocht Vergissing. Metrisch 't noodzaeklijk.

Varianten:
KI 1240 laeger
B,C 1252 kost'lijck mall niet onderstreept
KI 1273 vrienden

Varianten:
C1289 bloemen-stelen
B1299 borstel
Manuscr. aant.:
1282 [-Siet] =Staet= Woordkeus: het gaat niet om het eruitzien van de benarde en de door hevige pijn getroffene, maar om hun toestand, vergeleken met de ‘bekneld’heid van de aangesproken eenzame wandelaar.
1285 [-die] <uijt> Zal (onmiddellijk herstelde) verschrijving zijn onder invloed van volgend vs, openend met Die.
1291 grof[-f] Onder overweging van de verbogen vorm grove zag H. af van gelijkvormigheidsspelling groff (vgl. bijv. 1231 holl).
1292 twijn[-sel]=ing= Niet het produkt, maar de handeling van het twijnen, de twijning.
1296 [-Woorden,] =Vlechten,= Niet woorden als dese nu, maar die woorden vlechten als dese nu.
1299 [-borstel] =bessem= Bij het binden met reepen (= touwen, banden, riemen) paste bessem beter dan borstel.

Varianten:
KI 1329 (meent'er) witt [drukfout]
B1331 geseidt
Transliteratie:
1323 De komma achter interlineair lamme zeer onduidelijk, doordat hij terecht is gekomen in de ophaal van de eronder staande h van machteloos. B, C geen komma.
Manuscr. aant.:
[-'tmachteloos gelijm] ='tlamme, laffe lijm= Versterking van de uitdrukking door expressief, allitererend lamme, laffe.
1327 [-vrij?] <vrij> Onmiddellijk herstelde verschrijving (in de zin van onduidelijk geschreven vrij(?)).
1329 meenter t en r aangezet, verduidelijkt.

Varianten:
B,C1349 door tasts'
C1356 Ampere
Manuscr. aant.:
1337 [-Van(?) wat] =Wat of= Indien Van juiste lezing is van het eerste doorgehaalde woord, heeft H. waarschijnlijk de constructie met voorzetsel onnodig en omslachtig geacht: dubbel datgene..., niet dubbel van datgene.. Mogelijk stond er ook Voor. Maar dit was hier onjuist in de zin van: in plaats van.
1349 door[-ooghtse] =tastse= Betere woordkeus: de fijne weefsels worden doortast. Vgl. het volgende vs!
1351 door [-ooghtse] =smaecktse= Woordkeus aansluitend bij volgende vs!
1361 Tweederhande de d aangezet, misschien vervormd uit de derde e van bedoeld tweeerhande. Waarom H. dan de voorkeur gaf aan tweederhande is mij niet duidelijk. Vgl. WNT drieërhande 3315, in de citaten wisselend met driederhande (analogisch naar vierderhande, vierderlei?). In de proza-aant. 135 opnieuw tweederhands.

Varianten:
B1380 wercken voor onderstreept C sweeten om
KI 1382 werd' (drukfout)
KII 1385 woel (drukfout)
Transliteratie:
1363 geduld of gedult. d waarschijnlijker. Vgl. manuscr. aant.
1368 Ofmen't Mogelijk ook 't los. B dubieus, C los.
1372 ontstell' De apostrof dubieus, zeer klein, onduidelijk. B apostrof, C geen.
Manuscr. aant.:
1363 gedul[t+]<d> of ]d+]<t> Vermoedelijk het eerste.
1380 Boven wercken voor =sweeten om= Open variant, krachtiger uitdrukking. Deze werd in C gekozen. B heeft de open variant, evenals A, interlineair met onderstreping van de eerste versie. Deze ontbreekt in A.
1384 [-terstond all] =ten eersten= Misschien omdat all = alles tegen de trochaeische maat in, accent zou krijgen.
1386 [-noyd] =nood'= Verwerping van de populaire vorm?

Transliteratie:
1395 De komma achter mall bijna onzichtbaar door contact met de eerste l van het eronder staande gall. B heeft dan ook niets, C heeft puntkomma (is in het algemeen in zijn interpunctie uitgebreider, nauwkeuriger, geacheveerder dan A).
1405 leeren onderstreept, vanwege de marginale aant. erbij (docent).
Manuscr. aant.:
1395 Foeij [-voor eens en eens voor] =van all 't geladde= <m> all
Achter Foeij is bovendien een leesteken (misschien uitroepteken) geschrapt. De oorspronkelijke versie is vrij duidelijk leesbaar. Vond H. ze wat stereotyp en onbenullig? De verbetering dunkt mij zinvol. De a van mall is interlineair nog eens bovengeplaatst, omdat de oorspronkelijke a door de een of andere oorzaak vlekkerig was geworden.
1400 keur [-~].
1406 [-Maer] =En= Er was geen tegenstelling met het vorige, maar iets wat er nog bijkwam.

Varianten:
B1444 wij
Transliteratie:
1444 Wij, op grond van grootte en context (Ghij, Ick), B min., C maj.
Manuscr. aant.:
1423 [-voor] =als= Variatie. Zie Voor een boeck (1424).
1427 [-ter haluer deel?] =in oogh en oor= Als ik het doorgehaalde goed lees, dunkt mij de reden van de schrapping, dat het bescheiden ‘half en half’ hier niet op zijn plaats was. H. had reeds aangenomen dat zijn gedicht haar zou behagen (1426). Vgl. ook de onbeperkte vreugdeuiting in 1425!

Varianten:
B1447 Open varianten ongestadigh boven onderstreept min genadigh; Meer dan 't boven onderstreept dan het
Transliteratie:
1447 even, ook mogelijk euen.
1450 De komma achter schreijen kan ook punt zijn. B puntkomma, C punt.
Manuscr. aant.:
1446/7 Magh mij [-min genadigh] =ongestadigh= vallen
[-Dan het uw] =Meer dan ['t+] <g>hij= mijn even sterr.
min genadigh, Dan het onderstreept. Daarboven de open varianten. Zo nog in B.H. deed dus zijn keuze op een later tijdstip dan van het copiëren van B.H. verbeterde zijn woordkeus. Welgevallen kan niet ongenadig zijn wel ongestadig. Deze verandering bracht die in 1447 met zich mee. Zo komen de in hun welgevallen ongestadige sterren te staan tegenover zijn even sterr. Bij de keuze van de open variant bracht H. nog een wijziging aan: 't werd vervormd tot g(hij) en uw geschrapt. Niet het welgevallen van zijn even sterr moest minder ongestadig vallen dan het welgevallen der sterren, maar zijn even sterr zelf, die door even te zijn eigenlijk geen ongestadigheid kent.
Derhalve:

1
Magh mij min genadigh vallen
Dan het uw, mijn' even sterr;

2
(open variant) Magh mij ongestadigh vallen

Meer dan 't uw, mijn even sterr;

3
Magh mij ongestadigh vallen
Meer dan ghij, mijn even sterr;

1459 [-liefste] =beste= H. verkoos het noemen van de superieure kwaliteit van dit wandelpad (zijn boeken!) boven de subjectieve aanduiding liefste.
1459/60 In beide vss is O onderstreept en is daarboven als open variant V geplaatst. B neemt dit over; C heeft alleen O, de open variant is vlekkerig weggewerkt. H. heeft geaarzeld tussen de bijstelling V bij het voorgaande een Boss enz. (nl. U enz.) en de uitroepende zin O enz. Het laatste veel levendiger, enthousiast.

Varianten:
C1476 Armen
KI 1484 steetsgewijsen (drukfout) KII steels gewijsen
Manuscr. aant.:
1467 [T+] <E> n 'ten is... Vermoedelijk vergissing door volgend 'ten. Of was H. even de syntactische draad kwijt en vatte hij Ben ick uyt (1466) op als aanvang van een nieuwe zin, i.p.v. bijw. bijzin bij 1465?
1473 [h+]<H>eer.

Varianten:
KI 1499 verveeel' (drukfout), KII verveel'
C1515 door hackt
C1525 tegen-stoken
Transliteratie:
1521 achter verdouwen mogelijk ook punt. B dubbele punt, C punt.
Manuscr. aant.:
1509 [h+]<H>emel-kinders.
1525 het hitsig [e+] <h> [-ver] =tegen= stoken. Het tegen elkaar stoken uitgedrukt, niet slechts stoken (verstoken met versterkend ver- = hevig stoken).

Varianten:
B1528 heiligh (Brood)
B1537 de Prekers
Transliteratie:
1534 moet-will Door een vlek zijn de t, het koppelteken en de w niet te lezen. B moet-will, C moed-will met d uit t.
1543 achter goed mogelijk punt (waaronder een vlekje); B dubbele punt, C punt.
Manuscr. aant.:
1528 [-heiligh] =duijdend= Zinvolle correctie die de tegenstelling der opvattingen scherper aangeeft: heilig was het brood niet volgens reformatorische opvatting, heilig klonk nog te rooms; het brood blijft brood maar is teken van het lichaam van Christus, dat voor ons verbroken wordt.
1531 gedul[t+]<d>
1540/41 [-Mijn verdediger in 'tquaed,] =Ouer aengeboren haet,=
[-Mijn] =Ouer=
H. schreef bij vergissing eerst vs 1542 en het eerste woord van 1543, waarna hij interlineair corrigeerde. Weer een bewijs dat we na diploma 1 en 2 te maken hebben met een eigenhandig afschrift van een klad, terwijl diploma 1 en 2 de indruk maken van een echt klad.
1543 Mijn beleid [-er] naer [-het] =nutt en= goed. Misschien was H. ondanks de tegenstelling met quaed van 1542 bang voor verkeerde opvatting van goed als bezit, terwijl hij het zedelijk goede bedoelde. Om dit misverstand af te snijden, voegde hij nutt en toe en reduceerde beleider (parallel met nomen agentis verdedigher van 1542) tot beleid (in de zin van geleide).

Varianten:
B1556 Allerzijden
B1563 gepleijdt onderstreept i.v.m. marge-aantekening
KI 1567 stelt
C1577 Guijchelen
Transliteratie:
1551 Op de 't een vlek. De t is niet geschrapt, is ook in B en C aanwezig.
1555 'tksegg Vgl. Hermkens 52 die wijst op een aantal vergissingen met 'tk in plaats van 'k; B en C 'ksegg.
Manuscr. aant.:
1568 [-ben] =werd= H. verkiest werd (= word), omdat hij midden in de uiteenzetting over de manipulaties met de wet ‘het’ moe wordt.

Varianten:
B1581 Hoe(te niet)
KI 1584 't sijnent (drukfout)
B1589 (op) een (Roll), B1590 sijn' (roe)
C1591 Armen
B1592 hem
B1593 hij soud' het
B1595 sich
Manuscr. aant.:
1581 [-Hoe] =Lang= te niet In plaats van het hier vreemd aandoende, uitroepende bijw. van graad hoe, beter passend en met langhe woordspelend lang.
1584 t'sijnent [-~] hiel Een verschrijving onmiddellijk hersteld.
1592 [-hem] =ons= Vgl. 1593, 1595. Overschakeling van generaliserend Die = degene die, herhaald in sijn (1584-1591) naar persoonlijker ons, wij (1592-1597). Tevens variërend. Vgl. hij 1600, mij 1602, ons 1604.
1593 [-hij] =wij= soud <en 't> [-het] voelen enz. De verandering is duidelijk uit de voorgaande in 1592.
1595 [-sich] =ons=
1600 En [-soo] <hij> Verschrijving; òf onmiddellijke verwerping van de constructie En soo noode will hij wegh. In het laatste geval zou H. de voorkeur gegeven hebben aan een parallelle bouw met 1598-99 (onderw., persv.).

Varianten:
KI 1609 Dient (herstel van de fout in C)
B,C1623 Mog'lick
Transliteratie:
1609 dien 't Verschrijving voor dient. B neemt de verschrijving over, C idem! (1658 dient).
1623 Mogl'ick Verschrijving; B, C mog'lick.
Manuscr. aant.:
1612 [-armen] =mijnen= Zinvoller, aansluitend bij mij 1601; de armen konden reeds in weduwen en weesen (1613) opgenomen worden geacht.
1623 mogl'[l+]<i>ck H. verschreef zich tengevolge van verkeerde plaatsing van de apostrof, waarna normaliter l moest volgen. Hij veranderde deze l in i, maar vergat de apostrof te verplaatsen.

Varianten:
B1642 reisen
B1650 bloed
Transliteratie:
1656 menschelick is onderstreept, zonder dat er een open variant is.
Manuscr. aant.:
1646 [D+] <E>n Vergissing door perseveratie van de relatieve bijzinnen na roosen 1641 Hij wilde dus eerst Die schrijven. Direct hersteld.
1650 [b+] <B>loed Majuskel, parallel met Erf, Cassen.
1653 [g+]<G>ewiss Belangrijk woord.
1658/59 Deze juiste volgorde door de nummers 2 en 1 aan de kant hersteld. Als het klad waarnaar H. afschreef, de verkeerde volgorde reeds had, is de reden van Huygens' omzetting dat Tuschen d'onschuld en de Pijn moest betrokken worden op spleten en niet op de schemering van weten.
1658 [-de] =soo= nauwe Versterking van de uitdrukking door adv. van graad soo.

Transliteratie:
1682 Achter behalen kan ook punt staan, al acht ik komma waarschijnlijker, gezien de syntaxis van 1677-1685. B komma, C punt.
1694 Achter schermen misschien komma. De punt erboven is zeer klein. B puntkomma, C komma.
Manuscr. aant.:
1673 on<t>doijen Herstel van de nette, ongeassimileerde vorm.
1681 [E+] <T>egen Verschrijving, door En van 1680 vermoedelijk.
1683 Sulcker [-staen] <Luyden> Onmiddellijk herstelde vergissing.
1687 [m+]<M>ensch. Majuskel, parallel met Tyds.
1691 Poppegoed en [-~ -~] =koeck= =-~= en koot.

Varianten:
B1707 bestaen
B1719 voocht KI 1719 (sich) vierich [drukfout]
Transliteratie:
1707 Achter gestaen ook puntkomma mogelijk. B en C dubbele punt.
1725 Onrust, met maj.: op grond van vergelijking met de kleine o van onser, C heeft maj. uit min. vervormd.
Manuscr. aant.:
1696 [-~] <sluijcke>
1707 'Tgrijs ij en s aangezet, mogelijk vervormd uit 'Tgrijse.
1722 van [-~] <'tbeginnen>
1724 [-staen?] <slaen> Vergissing, direct hersteld.
1725 [d+] <h>et onrust... Vgl. WNT onrust 1776: in deze betekenis (wieltje in uurwerk) eertijds onz. H. aarzelde. Vgl. Van Hoogstraten op rust: onrust van een uurwerk gebruikt moet mede vrl. zijn, maar bij Six van Chandelier vindt men het onz. Vondel doet het beter (d'onrust).

Varianten:
B,C1733 de (vier-pann) [overeenkomstig vrl. genus van pan (panne)]
C1742 weij niet onderstreept [Er is ook geen marginale aant.]
C1744 Nedergang
C1749 beide (niet onderstreept) [Er is ook geen marginale aant.]
Transliteratie:
1735 Doorden Ook mogelijk Door den. B gescheiden, C aaneen.
1742 weij onderstreept wegens kanttekening.
1749 beide onderstreept wegens kanttekening.
Manuscr. aant.:
1727 [-Door het blaeken van?] =Uyt medoogen van= Indien de lezing van het doorgehaalde juist is, springt de verbetering in het oog: Door enz. zou de schijn wekken van het noemen van wéér een onderdeel van het lichaam, terwijl de bedoeling was; de oorzaak aan te geven van de ligging van de longen dicht bij het hart.
1729 de [-~] klein-gekliste...
1736 D[at+] <ie> Het relativum moest corresponderen met het antecedent poel.
1742 [h+] <d>e leste weij MNW geeft voor wey m. en v. genus. Aarzeling t.a.v. het geslacht. Van Hoofgstraten meent dat het vrl. is, maar wijst op onz. geslacht bij Hooft en op Sewel die het onz. en vrl. acht.

Transliteratie:
1768 De punt van de puntkomma achter self kan een vlek zijn. B en C komma.
1773 Magen De majuskel is hier zeker door relatieve grootte van de m, èn de kontekst!
Manuscr. aant.:
1760 Uyt [d+]<h>?et onnutt... Verschrijving.
1765 Tussen zijnder en min twee schuine verticale streepjes: ter delging van een abusievelijk geplaatste komma?

Varianten:
B1785 overgroote vader C over groote vader
B,C1786 naerder, KI naeder
1802 ontbreekt in B
C na 1804 ingevoegd (in de marge) Wat ghij lesen siet en pluijsen Voor de vracht van Peperhuijsen
Transliteratie:
1789 streken t aangedikt, r onduidelijk.
Manuscr. aant.:
1788 Dit vs is interlineair tussengelast. H. had het bij het afschrijven vergeten of het vs ontbrak misschien reeds in het klad dat hij afschreef en werd nu pas door hem gemaakt.
1800 Als [-ghij] <uw> oogh... Vergissing, onmiddellijk verbeterd, òf verbetering van Als ghij in het Ceeltjen vindt, dat dan verscherpt werd tot Als uw oogh in 'tCeeltjen vindt, dat ook metrisch (trochaeisch) beter was.
1802 [k+] <K>ruijmel-doos Voornaam begrip, aanduiding van de huisapotheek.
1807 =Blad en= Vrucht[-en] [-die de] =die= konst kan sparen Blad moest erbij met de gevolgen vandien. H. vergat de V van Vruchten te verkleinen.

Varianten:
KI 1814 Staet (zonder 't ervoor) [Drukfout]
C1819 sullen t'samen KI 'tsamen
C1822 waertoe
KII 1834 Entjen
B1835 zitteren
Transliteratie:
1810 Achter sout kan ook punt staan. Waarschijnlijk echter komma, zoals ook B en C hebben.
1818 Als 1810 (achter zijn).
1822 waeraf Aaneen op grond van waeruyt dat ook aaneengeschreven is en interlineair af boven uyt kreeg.
1826 wacht' De apostrof lijkt op een vlek. B geen apostrof, C wel.
1830 hael' Een dergelijk geval als het vorige. B geen, C wel apostrof.
Manuscr. aant.:
1818 [-Vriend] =Trouw=elick Krachtiger woord.
1826 sorgh[en+]<e>? Indien inderdaad sorghen in sorghe is veranderd, zou de reden kunnen liggen in de eenduidigheid van sorghe = vrees tegenover sorghen dat zowel subst. mv. kon zijn (angsten) als werkw. (= vrezen).

Varianten:
B1836 ontbitteren
KI 1860 aenden (keur)
Transliteratie:
1837 d'Ons Majuskel: de O is aangedikt bij de vergroting uit o. Vergelijking met de o van ons in 1838 is bovendien overtuigend voor de differentiatie die H. hier heeft willen aanbrengen. B min., C maj.
Manuscr. aant.:
1837 [o+]<O>ns Vgl. bij transliteratie.
1844 [-Lang] =Verr= en [-wijd] =lang= van... Misschien vermijding van wijd omdat dit ook andere betekenissen had dan ‘ver’. Tevens vooropstelling van het verkozen Verr als logischer: verweg houden en dàt lange tijd.
1847 u[-~]<bij>
1852 'Tstae[-te laecken of] =te prijsen of te laeken> Vergissing, direct hersteld.
1861 [-Aen] =Van= Vergissing.
1863 't [-beroofde[ =gevilde= Betere woordkeus.

Varianten:
C1864 verkleeden
C1866 Mij zij dan... [betere trochee]
B1871 over weghen
B1875 door en Roos
C1876 Zelsaeminen (interlineair erboven Gelzamini)
Transliteratie:
1876 Boven Zelzaminnen is als open variant Zelsaeminnen geschreven.
Manuscr. aant.:
1864 [-Met] =In= Betere woordkeus.
1877 Le[u?+]<v>'ren De v, dik aangezet, is vermoedelijk uit u vervormd, die wel als positionele variant van v kon optreden in leueren (zie 1954), maar niet in lev'ren. Vgl. Hermkens 146 waar de posities waarin u voor v optreedt worden opgesomd (steeds voor klinker).
1885/86

Hoe [-sich] =men= 'tnoodeloos [-en] =van= 'tnutt
[-Uyt] =Door= de[-n] [-andren scheidt oft] =kop're neusen= snutt.

De eerste versie liep niet: Hoe sich 'tnoodeloos en 'tnutt / Uyt den andren scheidt oft snutt = Hoe het onnuttige en het nuttige zich van elkaar scheiden of snuiten!
1887 Laet[-se] =Hem= Vergissing. Zie de enkelv. persoonv. schaemt 1888.

Varianten:
B,C1892 laeghste (overigens voorkeur bij H. voor leegh)
KI 1898 geen streep na besitt
C1905 slechte (merck) [fout in C, niet hersteld in de drukken!]
Transliteratie:
1893 Achter vier is de punt in het bovenste deel van het vraagteken eronder verdwenen. B niets, C punt.
1895 Achter genieten kan de punt van de puntkomma geschrapt zijn, B en C hebben echter puntkomma.
1896 ruijlen De door verdikking wat onduidelijke u heeft het teken van de vocalische u boven zich gekregen.
1898 De streep achter besitt ook in B en C. Vgl. 111. Functie onduidelijk.
1911 Van Den behoeftighen op de middenvouw van het diploma is alleen ghen te lezen. H. schreef daarom in de marge nogeens het hele vs.
Manuscr. aant.:
1891 [-wat] =dat= den Hemel Frappante correctie. H. blijkt voor onzijdig relatief pron. met ingesloten antecedent dat boven wat te verkiezen, anders dan wij nu, die alleen wat kunnen gebruiken.
1892 l[a+]<e>?eghste Indien juist, wijst dit op voorkeur van H. voor leegh, nog dialectisch voorkomend. Vgl. proza-aant. 71.
1900 ons [-bidden en] =bedelen= verweruen Misschien wilde H. tweemaal en in de drieledige nevenschikking vermijden.
1904 voor Goud =Goud= Omissie hersteld.

Varianten:
B1918 silver sack
B1920 arremoed
C1922 s'is... gevult
C1923 kinderhand
Transliteratie:
1922 'sis Tegen de regel die H. voor de apostrof volgt: op de plaats van het weggevallen foneem. B idem, C herstelt s'is.
Manuscr. aant.:
1917 [-vergulde] =goude= vergulde kon metrisch niet ingepast worden, apocopering van oude was onmogelijk.
1934 gerustichei[t+]<d>
Na 1934 is een vs onleesbaar doorgehaald.
1937 om Helm [o+] ? n kruijk Beide worden gebruikt om te destilleren, daarom mogelijk bedoeld of gecorrigeerd tot en. Misschien ook om geintendeerd. Dan onnodige herhaling vermeden.

Varianten:
B1945 sij
1967-1969 ontbreken in B, evenals
1970-2061
Transliteratie:
1960 bedde gaen Misschien beddegaen. De spacie is gering. B en C even dubieus.
Manuscr. aant.:
1943 de [-opper] =meester= -wijsen Variatie: vs 1948 reeds opperknechten, tevens woordspelend met meester = geneesheer.
1945 [-van scheppen] =behouden= Betere woordkeus: handhaven, instand houden, niet: tot stand brengen, van wat wij zijn.
1954 [-Eisc(hen)] =Leueren= Verschrijving, zie volgens vs aanvangend met Eischen.
1969 [-Seght] =Spreeckt= M.i. samenhangend met de afsluiting van het gedicht in 1638. Het oorspronkelijk bedoelde objekt bij Seght afgeseneden door objektloos Spreeckt.

Varianten:
C1971 Ster
C1974 onderaerdsche KI onderaersche (drukfout) K II onder aerdsche
KI 1976 moijelicke KII moeijelicke
KI 1980 dwersch' (drukfout)
C1985 Hoe
Transliteratie:
1972 ouerheen door een fijn streepje gescheiden, niet aaneen dus. C gescheiden.
1979 Huijs-raed in wat grotere letter.
Manuscr. aant.:
1976 [m+]<M>ilt Prominent begrip.
1989 'Tgevaerlixte 'T zeer dik aangezet, uit andere letter vervormd; e achter gevaer is weggewerkt in de l.
1991 te land t aangedikt, misschien uit a (aen?) vervormd.

Varianten:
KI 2002 ruggelings
C2003 wel-daat
C2005 Roosen
C2009 De (wereld)
C2016 Haev'
Transliteratie:
2006-2008 Weest te vreden enz. in iets grotere letter, als aanduiding van directe rede van Sterre. Ook in C.
2008 Lijdt Duidelijke majuskel. Ook C. Kernbegrip, ditmaal verbaal.
2009 de wereld d onzeker, daarom min.; C heeft D uit d.
2010 De komma achter onderhalen onzeker. C heeft komma.
Manuscr. aant.:
1999 [-quellen] =quelen= Vergissing.
2000 gewel[t+]<d> C geweld.
2002, 2003 Deze vss bovenaan de rechterkolom toegevoegd. Deze kolom is verder onbeschreven. De linkerkolom begint met 2004. In C zijn ze eveneens toegevoegd (in de marge).
2003 [-on~ hulp] =onberoemde gunst=
2004 [-door] =met= list... Instrumenteel met; door list zou kunnen betekenen dat de list de twist veroorzaakt.
2020 soldering [-d~] niet enz. Direct herstelde vergissing.

Varianten:
C2022 stijve lipp
C2029 voorden-wind
C2031 mergen-tael
Transliteratie:
2048 Dit vs is bij het afschrijven eerst vergeten en later interlineair tussengevoegd.
Manuscr. aant.:
2022 [s+]<S>?tijue.
2027 en [-vo] sie mijn' enz. Misschien heeft H. eerst voel willen, schrijven, dat onmiddellijk, als minder juist, door sie vervangen werd.
2031 waer sal ick [-ijemand] =een' [-voor] om= hueren. een' parallel met Een' in volgende vs; om wegens meerduidigheid van waer voor (= o.a. met welk doel, wat niet paste).
2033 [-geluck] =vermaeck= Vergissing bij afschrijven, ws. door het in 2034 volgende geluck.
2039 die, sonder u, [-noch] geen' enz. Vergissing, noch was in deze zin onbruikbaar.
2042 vreest [-de] voor Vergissing, direct hersteld.
2048 Sij[-gaet?] =reist= reist in treffend woorspel met rijst.

Varianten:
C2051 Haer-te-bergh
KI 2055 raedt (drukfout)
C2057 ick... [besw.... vervallen]
C2059 sal (niet...)
C2060 meer waer meer als genoegh: [eerste versie al te deprecierend, de nieuwe ook meer in overeenstemming met 't kan bestaen]
C2061 ten soud' KI ten sou
Transliteratie:
2050 troost Het tweede troost lijkt met majuskel te beginnen, maar de horizontale lijn boven aan de t is een vlek.
Manuscr. aant.:
2058 mo[e+]<s>t en in verband hiermee:
2059 Sy[-sal] =sou'= Versterking van de hypothetische modaliteit door de verledentijdsvormen (= zou ze nog eens..., zij zou....).
2059 niet [-melden] =leueren= als [-van] leeden-lied... Woordkeus verbeterd: de pen meldt niet omtrent klaagliederen enz., maar produceert ze.