Proeven van tekst en commentaar voor de uitgave van Hoofts lyriek. II. Gedichten voor Huygens

[p. 208]

[Commentaar] Op 't rijmen vanden heere Constantijn Huygens, in 't legher voor Grol
Sonnet

A. Inleiding

Huygens schreef drie gedichten over Grol:

Sur le siège de Grol (W. II, 184) - Gulielmus Nassavius N. ad Grollam caesus. (W. II, 184-185) - Op de doorschoten kerck te Groll. (W. II, 185), respectievelijk op 18 aug., 20 aug. en 23 aug. 1627.

De feiten waren als volgt: 20 juli 1627 kwam de prins voor Grol; de bolwerken werden ondermijnd en de 18e aug. sprong de eerste mijn en werd er storm gelopen. 19 aug. gaf de stad zich over. (W. II, 184, noot 1, 2). Men vindt deze feiten kort vermeld in Huygens' Dagboek, uitg. Unger, p. 12: 20 Julii Castra metatur (drukfout voor mutatur) ad Grollam. 25 Julii Prima valliductio ad urbem. 30 Julii Tormenta majora adhibita. 18 Augustus. Grolla de compositione mittit. Occidit Guilielmus Nassovius Hollandiae admiralis summae spei. die connubii 136 (op de 136e dag na zijn huwelijk Vgl. W. II, 184 noot 2). 20 Augustus Praesidium hostile Grolla educitur. Deo laus in secula.

Huygens' gedichten op Grol werden voor het eerst gedrukt achter I.V. Vondelens Verovering van Grol, 1627 te Amsterdam bij W.I. Blaeu verschenen. (Zie de titelpagina, afgedrukt in de W.B. uitgave, II, 124). Onder de titel - Noch sommiger gedichten op de selve stof werd daar eveneens opgenomen Hoofts Op 't rijmen vanden Heere Constantijn Huygens in 't leger voor Grol. (Leendertz, Bibliographie p. 42, en 202).

Huygens' Sur le siège de Grol beschrijft hoe alle elementen: aarde, water, vuur, lucht meehelpen om Grol te doen vallen. Het Latijnse gedicht is een hommage aan de dappere bastaardzoon van Maurits en Margaretha van Mechelen, 18 aug. bij Grol gesneuveld (W. II, 184, noot 2).

Het derde gedicht Op de doorschoten kerck te Groll vermeldt hoe de heiligenbeelden omlaag zijn gestort en tegen elkaar te pletter geslagen (‘'t Zijn wree' mirakelen daer Sant op Heiligh slaet’), een feit waar Huygens niet om treurt: ‘Beeldenstormerij moet voor de preke gaen’.

De briefwisseling Hooft-Huygens enz. biedt over de totstandkoming van de Grol-gedichten het volgende, waarbij ik een dankbaar gebruik maak van de door H.W. van Tricht voor de nieuwe uitgave der Brieven verzamelde gegevens. Men zie thans het artikel van Van Tricht in Ts. 79, p. 1-9: Hooft, Huygens en Grol. 7 aug. 1627: brief Huygens aan Hooft (v. VI., I, 301): herlezing van Hoofts Henrik de Grote heeft hem veel genoegen verschaft. Hij zendt twee lofdichten voor dit werk (W. II, 181, 182). Het tweede lofdicht is van 9 aug., maar wordt met dezelfde koerier naar Den Haag gezonden aan Suzanna.

10 aug. Suzanna aan Hooft (v. VI. II, p. 456): ter begeleiding van de

[p. 209]

brief van Huygens met diens lofdichten. Zij had zelf ook gedichten ontvangen, vermoedelijk Op mijn' schilderije enz. en Noch op deselve (W. II, 180, 181). Zij verwondert zich erover hoe hij in het strijdgewoel tijd heeft kunnen vinden ervoor. Zij verzoekt Hooft, als hij iets terugschrijft dit door haar bemiddeling aan Huygens te doen toekomen.

15 aug. Hooft aan Huygens (v. VI. I, 302): hij reageert op Huygens' tweede lofdicht, sluit een gedicht in (Op 't rijmen vanden Heere Constantijn Huygens, in 't leger voor Grol), al vermeldt hij dit niet in zijn brief. Hooft aan Suzanna, ongedateerd, maar te stellen op 15 aug. (v. VI. I., 307): Hooft stuurt zijn brief aan Huygens met het gedicht Op 't rijmen enz. aan haar. Het gedicht is gemaakt op het door haar aangegeven motief (hoe heeft hij in die drukte dit kunnen doen?). Hij heeft slechts de rijmvorm aan die gedachte gegeven, zodat het eigenlijk haar werk is. Alles ter doorzending aan Huygens.

7 sept. (v. VI. I, 305) Hooft aan Huygens. Hij stuurt ‘weder’ een gedicht (d.i. Aen den Spanjaerdt op 't verovren van Grol, L.-St. I, 276). Een afschrift voor Wits is bijgevoegd en een afzonderlijk gedicht voor Wits (Aen den Heere Jacob Witz, L.-St. I, 277).

7 sept. Hooft aan Witz (v. VI. I, 303): twee sonnetten ingesloten: een voor hem persoonlijk (Aen den Heere Jacob Witz), een meer algemeen van inhoud (Aen den Spanjaerdt op 't verovren van Grol).

8 sept. Hooft aan Suzanna (v. VI. I, 306): Hij stuurt haar ‘wederom’ een gedicht (Aen den Spanjaerdt enz.), verder de brief aan Huygens van 7 sept. en de brief aan Witz met hun bijlagen).

20 sept. Suzanna aan Hooft (v. VI. II, 456): Zij bevestigt de doorzending aan Huygens en stuurt tot ‘naeder blijck’ daarvan een gedicht van Huygens, reactie op Hoofts Aen den Spanjaerdt enz., nl. Huygens' Op P.C. Hoofts Sonnet over 'tverovren van Groll enz. (W. II, 187). Het belangrijkste met betrekking tot Op 't rijmen enz. is de brief van Hooft aan Suzanna van 15 aug. 1627, die hier in zijn geheel volgt:

Mevrouw,
De zucht, om eenigh welgevallen te doen hebben aen mijnen Heere U Ed. welgekooren Eegae, gespeurt ujt U Ed. schrijven, gaet mijn hart zoo nae, dat ick 't geen hier nevens gaet, niet alleene door U Ed. handt, maer oorspronkelijk van dezelve doe komen. Want gelijk zy ziet, de vondt is van U Ed., sich verwonderende over zoo leeghbaerlijk werkende zinnen in zoo maghtigh een gewoel ende onleede. Ick en heb se maer wat verleemt, met de rijmen: om, wt bewijs van de geringheit mijner maght, de grootheit ende goetheit van mijnen wille te doen blijken. Als 't mij aen geene van bejden ontbrak, onse werelt zoude weten, dat Arria ende Petus, Paulina ende Seneca, Eponina ende Sabinus der overledene eeuwe nojt meer stofs van goeddunkenheit gaven, als Suzanna ende Constantin aen onsen tijdt reden van op hen te draeghen zoo hooghen moet, als ick draegh op d'eere van

[p. 210]

de lieve letters van Uwer Ed. handt, die altijds geprent zullen blijven, Mevrouw,
in 't hart van den genen, die, nevens 't kussen der waerde handt, sich eerbiedelijk t'haerwaerts nijgt, altijdts blijvende

U Ed.

Verplichte dienaer

P.C. Hooft.

B. Tekst

Er is geen handschrift van het gedicht bewaard. Leendertz-Stoett drukken het af naar de druk van 1627 (zie boven). In Gedichten 1636 komt het niet voor, wel in Gedichten 1644. Brandt nam het ook op in zijn uitgave van P.C. Hoofts Werken enz., 1671 (p. 292 van de afdeling Gedichten). Vergelijking van de tekst 1627 en 1671 levert, behalve enige spelling- en interpunctieverschillen slechts één afwijkende lezing op, nl. in vs. 1, waar Brandt heeft ‘verhit op’ i.p.v. ‘verhit door’, een verandering (van wie afkomstig?), die geen verbetering lijkt.

[p. 211]

C. Commentaar

Op 't rijmen vanden Heere Constantijn Huygens, in 't Legher voor Grol.
Sonnet

OCtaviaen, als hy verhit door susters spijt

Octaviaen - Caius Julius Caesar Octavianus, na de slag bij Actium Augustus genoemd, trok op tegen Marcus Antonius, gehuwd met zijn zuster Octavia en minnaar van Cleopatra, en versloeg hem in de zeeslag bij Actium in 31 voor Chr.
als ... quijt - geintercaleerde bijw. bep.
verhit ... spijt - vertoornd door de belediging (hoon, smaad) zijn zuster aangedaan.

Bestoken quam ter zee de trotst der Coninginnen,

de trotst ... Coninginnen - Cleopatra.

En waeghd' in eene worp, oft hy de wereld winnen,

Oft nevens zijnen kop zoud zijn de werelt quijt,

Gebood zijn' harte slaep, in 't naeken van den strijdt,

Tot dat hy werd geweckt om 't vechten te beginnen.

Tot dat ... beginnen - nabepaling bij slaep.

Zoo kort had hy in dwang zijn' onderdaene zinnen.

Zoo kort ... zinnen - Zo had hij zijn gehoorzame hart in bedwang, zo strak betoomde hij zijn gehoorzaam innerlijk, zijn gehoorzaam gemoed (WNT VII, 2, kol. 5706: kort = met weinig speelruimte, niet ruim of vrij. O.m. dit citaat uit Hooft: Te ruym dat struyckelt vaeck, en al te cort leydt achter.).

O sterke zielen van min afgeleefde tijdt!

min ... tijdt - krachtiger tijd (dan de onze) vgl. Krachtighe vs. 10; tegenover ‘Nu’ van vs. 10.

Hoe zelden wort natuyr, zich pijnende ten goeden,

zich ... goeden - zich inspannend voor het goede, om het goede voort te brengen.

Nu blijde moeder van zoo kraghtighe gemoeden!
'K en zie maer Vastaerts ziel uytblincken als een baek;

'K en ... maer - Ik zie slechts (‘en’ ontkenningspartikel bij ‘maer’).
Vastaerts - Vastaert is de door Hooft (en Tesselschade) veel gebruikte bijnaam van Constantijn.

Die onbekommert rijmt in woel en krijgsvervaertheyt,

Die - terugslaande op Vastaert (ondanks de genitiefvorm hiervan, zoals meermalen bij Hooft en andere 17e eeuwers).
woel - (krijgs)gewoel.
krijgsvervaertheyt - schrik des krijgs, krijgsbenauwing.

De daghelijcksche doodt besiende met bedaertheyt.
Zoo rustigh was August niet in sijn vaste vaek.

P.C. Hooft.