Door eenen engen hals. Nederlandse beschouwingen over vertalen 1550-1670

Vertaalhistorie. Deel 2

[p. 107]

25
Dirck Pietersz. Pers (vert.), Iconologia of Uijtbeeldinghen des verstants van Cesare Ripa van Perugien: waer in Verscheiden Beeldnissen van Deughden, Ondeughden, Menschlijke Hertztochten, Konsten, Leeringhen: etc. en andere ontallijke stoffen, geleerdelijck werden verhandelt. Uyt het Italiaens vertaelt door D. Pietersz Pers. Amsterdam: Dirck Pietersz Pers, 1644

Met zijn Iconologia schreef de Italiaan Cesare Ripa (1560-1620/22) het meest invloedrijke iconografische naslagwerk van de Renaissance. Het verscheen voor het eerst in Rome in 1593, zonder afbeeldingen; die werden pas vanaf de derde druk in 1603 bijgevoegd. Dirck Pietersz. Pers (1581-1659), van Zuidnederlandse afkomst, was sinds 1607 als zelfstandig drukker en boekverkoper werkzaam te Amsterdam. Als literator maakte hij vooral naam met de bundel Bellerophon of Lust der Wysheyd (1614) en met zijn vertaling van de Iconologia. Vondel memoreerde deze laatste in zijn ‘Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunste’ van 1650. Waarschijnlijk was Pers reeds omstreeks 1625 met zijn vertaalarbeid begonnen. Zoals Marc van Vaeck (1995) onlangs heeft aangetoond, gebruikte hij hiervoor de edities die in 1624-25 en 1630 in Padua waren uitgebracht. Ook zorgde hij er door middel van wijzigingen, toevoegingen en weglatingen voor dat zijn tekst aan een breed Nederlands publiek was aangepast. Pers' eigen uitspraken over zijn manier van vertalen zijn hiermee in overeenstemming. [Exemplaar Warburg Institute Londen]

Des oversetters ontschuldinge over de Il piu che novissima Iconologia, van Cesare Ripa, aen allen Beminders der Konsten en eedele Wetenschappen.

De lust, die my eygentlijck tot dese oversettinge gedreven, heeft my te gelijck, veele moeyte over den hals gehaelt, die ick my, in 't eerste, te licht hadde ingebeelt: Want alsoo ick dit werck maer van buyten besagh, dacht my geraeden, om de leergierige verstanden eenige aenleidinge te geven, dat ick het ontwerp en de stellinge der beeldnissen, alleene wilde voor den dagh brengen: Maer alsoo my dit, voor den weetgierigen, al te mager scheen, ben ick voort geraeckt in de verklaringe der reedenen: Doch ick had dieselve naulijx aengeroert, en derselven wichtigheyt overwogen, of ick wierde, door de duystere en geleerde stoffe, die hier en daer schuylde, afgeschrickt, dat ick 't selve vermeende te staecken, vermits my 't werck te treflijck dachte, dat ick 't met ruwe handen soude betasten. Evenwel heb ick de lust niet konnen verdoven, maer heb de gewoonte en 't staedigh gebruyck ter hand genomen: waer in ick den Boer naevolghde, die sich dagelijx gewende, een jongh kalf te dragen, ter tijd het een koe wierde. Dit is my oock wedervaeren: Want alsoo ick voor eerst de gemeene stoffe ter hand nam, heb ick my, daer nae, verstout, de geleerde en hooge stoffe te verhandelen: doch hoe ick 't hebbe uytgevoert, staet een ander te oordeelen. De dichten soo uyte Italiaensche als Latijnsche Poëten, heb ick na mijn vermogen gevolght, en van veelen den sin verklaert, achtende onnoodigh eene sake, soo overtolligh, te herhaelen, als die wel uyt veele uytheemsche, in hunne eygene taelen, sonder eenigen arbeyt, daer by konnen werden gevoeght. Doch

[p. 108]

ick hebbe altijd gepooght, dat mijne oversettinge en dichten, mochten klaer en als 't geld ganghbaer zijn. Wat deses Schrijvers arbeyt belanght, dat ick alleene, door des Heeren genade, heb gevolght en aldus uytgevoert, daer van vertrouw ick, dat yder zijn hoogh verstant sal prijsen, schoon iemant de goede konsten en weetenschappen mocht verachten. Dit boeck is van hem genaemt Iconologia, spruytende uyt een gekoppelt Griex woord: Want Icon bediet een beeld, en Logia, spraecke. Alsoo dat dit woord Iconologia niet anders bediet, als Beeldespraeck, zijnde als Werckbeelden des verstants: Want hier in werden ontallijcke beeldnissen uytgeleyt, en met seer geleerde en bewijslijcke grondreedenen en deftige overwegingen, verklaert: waer uyt dan werden vertoont, de heerlijckheyt der deughden en schandlijckheyt der ondeughden, ten einde men dese vlieden en d'andere sal omhelsen. Dit Boeck is om zijne uytnemende nuttigheyt en deughd, tot verscheyden tijden gedruckt, en aldereerst van den Romeinschen Ridder CESARE RIPA toegestelt, 't welck hy met onnaevolghlijcke arbeyt en vlijt, uyte Egyptische, Chaldeesche, Griexsche, Latijnsche en andere Schrijvers heeft opgesocht, en daer toe veele dingen, van zelf, gevonden, noodigende zijne Vrienden en Geleerden, tot gelijcke naevolginge: gelijck dan oock verscheyden geleerde Mannen, sich tot vercieringe deses, hebben bevlijtight, doch insonderheyt Giov. Zaratino Castellini Romano.^[1] Dit Boeck is eerst te Romen, doch sonder beeldnissen, gedruckt, daer na te Milanen in Lombardien: Nu wederom te Romen met beelden. Daer na wederom te Florenzen en te Siena voltrocken. Nu wederom te Florenzen, en te Padua voleint. Daer nae wederom te Padua in 't jaer 1611, 1615, 1618, 1625, 1630, en misschien noch meermaels. Doch desen laesten druck, onder den tijtel Il piu che novissima Iconologia, hebben wy oock nagesien, en dit werck daer na vermeerdert. Maer van andere drucken, hebben wy noch geene kennisse. En op datmen magh bespeuren, dat dit boeck onder den Grooten en Geleerden in hooger waerde is gehouden, blijckt hier uyt, dat de yvrige natie de Spagniarts, in 't Iaer 1622, in een algemeen tonneel of schouwplaetse, over de Canonisatie van den H. Isidorus van Madrid, gedaen in 't H. Basilica binnen Romen, verscheyden beeldnissen, te langh om verhaelen, nae den inhoud van dit boeck, hebben toegestelt; gelijck mede is geschiet, in de Canonizatie van S. Elizabeta Koninginne van Portugal, in 't jaer 1625. Iae dese Iconologia is de Werlt soo aengenaem geweest, insonderheyt den Geleerden, en die lust hebben sich in de wetenschappen te oeffenen, datse waerdig is geoordeelt, om in alle openbare Bibliotheken gestelt, en besonderlijck by den konstbeminders, om in hunne Boeck-kamers te werden bewaert, en den nakomelingen, als een gedenckwaerdigh pand, nagelaeten te worden. Dit Boeck zal misschien, ter eerster opsicht, en op sommige plaetsen, wat te spitssinnigh en te duyster schijnen, maer als men de moeyte wil aenwenden, soo sal 't, onder de hand, lichter vallen. Men springht soo terstont niet met beslobde^a schoenen totte konsten: daer moet leerlust, naerstigheyt, overlegh en gestadigheyt by komen. De weetgierige verstanden, die de konsten en wetenschap beminnen, zullen desen Romeinschen Ridder danck weeten, dat hy zijne vlijt tot yders nut en onderwijsinge heeft aengewent, te meer men hier uyt, als uyt een

[1] Giovanni Zaratino Castellini (1570-1641) bezorgde verscheidene vermeerderde edities van Ripa's Iconologia. De eerste verscheen te Padua in 1624-25 als Della novissima iconologia ... Ampliata .... non solo dallo stesso Auttore ... Ma ancora arrichita.

a beslobd: beslijkt, bemodderd

[p. 109]

lustige Waerande, die tot allen tijden bloeyt, lieflijcke vruchten kan plucken, en tot zijn vermaek genieten. Ia hy zal van al 't geene de morale of zeedige Philosophie en oock de natuyrlijcke in sich begrijpt, 't zy van deughden of ondeugden, of wat een geestigh brein weet te bedencken, stoffe vinden, om sich te verlustigen, te meer hy 't niet alleene heeft getrocken, uyt de alderoudste Philosophen, Poëten en Redenaers, maer oock uyt de H. Schrift, Oudvaderen, Historien en d'aldertreflijckste schriften. 't Sal den Predikheeren en Reedenaers voor een locale of plaetslijcke memorie dienen, om een beeld van deugd of ondeugd, in hunne gedachte te drucken, en datselve na dese deelen te ontleeden, en met cierlijke ommewegen uyt te breyden. Den Schilders, sal 't niet alleene leeren, alle ontwerpsels, die hun souden mogen voorkomen, uyt te beelden, 't zy datse historien of andere sinnebeelden en invallen, op 't penneel willen vertoonen, maer oock om hunne wercken te verrijken en met reeden te bevestigen, en dat niet alleene in de stellingen en kleedingen, maer oock in de verwen. Den Beeldhouwers, Plaetsnijders en Teykenaers zal 't onderwijsen, hoe zy sich in hunne teykningen en konst zullen oeffenen, om alsoo hunne wercken, met oordeel en geestigheyt, te beleyden, ten einde men magh speuren, datse soo wel in de konst, als wetenschap der vindingen, hebben toegenomen. Den Poëten of Dichters sal 't onderrechten om hunne vindingen met oordeel en geestigheyt te ontwerpen, en gelegentheyt geven tot hooger spieglinge of pricklinge tot dieper navorschinge: 't zy om hunne Dichten uyt te wercken, of om hunne Tonneelen of Schouplaetsen te vercieren, en hunne vertooningen met oordeel te beleyden. In 't kort, soo sal dit boeck een yder Liefhebber der Wetenschappen den wegh baenen, tot opweckinge der deugd en eerlijcke konsten, en als een spoore wesen, om de yvrige verstanden totte liefde desselven voort te drijven. Maer wat heeft nu d'Oversetter, tot zijne verschooninge voor te wenden? Niet anders dan so den Leser iet berisplijx mocht voorkomen, 't zy dat hy eenige feylen merckt, of dat het niet klaer gestelt, of den sin niet genoegh was getroffen, dat hy 't met een bescheiden oogh en oordeel wil overwegen, en gedencken, dat hy dit boek met afgebroken uyren heeft moeten toestellen, en dat zijne dagelijxe beesigheyt een hinderpael is, so 't na zijne waerdigheyt niet is bearbeyt. Oock is 't niet wel mogelik, datter in so vele veranderingen van stoffe en dichten, niet somtijts eenige duysterheyt soude konnen insluypen. Allen te vernoegen, is onmooglijck, noch min my selve, als die tegens danck, en boven mijn groote opsicht, niet alles heb konnen vermijden. Yder heeft sijn eigen oordeel. Doch ik zal so wel den onbescheidenen, als bescheidenen, danck weten, soo mijne onwetenheyt, door hare opmerckinge, zal werden verlicht. Nochtans vertrou ik mede, dat my vele edele verstanden sullen geluk toe wenschen, dat ick, met so groote moeyte, desen Schrijver, de Werrelt heb vertoont, en hem Nederduyts geleert, op dat alle weetgierige vernuften, de wetenschappen en de geleertheyt mogen naspeuren. Oock dacht my, dat het seer onbetaemlijck was, dat ick, door mijne Oversettinge, van des Romeinschen Ridders spoor en wit,^a soude afwijken, om dat ick de lasteringe van eensijdigheyt^b niet op my mocht

a wit: bedoeling, betekenis

b eensijdigheyt: partijdigheid

[p. 110]

laden. Smaeckt het den eenen beter als den anderen, dat is de gemeene sleur. Alle kost is op yders tonge niet even smaeklijck. Doch hier staet het een yder vry, dat hy soodanige spijse verkiese, als hem best gevalt, want hy sal doch stoffe genoeg vinden, die hem sal behagen. Is 't dan ook, dat ik in mijne oversettinge werde berispt, ik sal niemand hierover moeylijk zijn, want ick heb gedaen, niet het geene ik hebbe gewilt, maer 't geene ik hebbe vermocht. Derhalven sal ick my, met den Poeet Propertio, vergenoegen, daer hy aldus singht:

Quod si deficiant vires, audacia certè
Laus erit, in magnis & voluisse sat est.

Dat is:

De koenheyt streckt tot lof, schoon u besweeck de macht,
Het willen tot wat groots, wort voor de daed geacht.

Ick heb my oock soo slaefs aen de taele niet gebonden, dat ick niet somtijts andere woorden soude hebben gebruyckt, die op de onse best pasten, want yder spraecke heeft haere eygen aert en invallen. Oock laet ick my voorstaen, dat een Oversetter dese vryheyt toekomt, als hy slechts den sin des Schrijvers geen gewelt doet. Op weinige plaetsen, heb ick eenige Critische of naeuwe siftingen, soo eeniger woorden als opschriften, voorbedachtlijck laeten doorslippen, als die nergens toe vorderlijck waeren, als tot oorketelingen voor den Geleerden, en voor den Duytschen Leesers, blinde hinderpaelen. Somtijts heb ick oock daer tusschen gevoeght, 't geene ick in verscheydene Schrijvers, had aengemerckt, en 't selve met sterrekens ***, op eenige plaetsen, onderscheyden.

Dit had ick u, gonstige Leeser, voor te draegen, met wensch, dat het by u met soodanigen lust magh werden aengenomen, als het by my, met grooten arbeyt en yver, is voltrocken. Gebruyckt het dan tot uwer onderwijsinge, en tot naespeuringe der deught, konsten en geleertheyt. Vaert wel.

Dirck Pietersz Pers