Door eenen engen hals. Nederlandse beschouwingen over vertalen 1550-1670

Vertaalhistorie. Deel 2

[p. 104]

24
Joost van den Vondel (vert.), I.V. Vondels Elektra van Sofokles. Treurspel. [...] Ghespeelt in de Amsterdamsche Schouwburgh, in November, 1640. Amsterdam: Cornelis Houthaeck, 1639

Joost van den Vondel (1587-1679), de meest geroemde dichter en toneelschrijver van de Gouden Eeuw, vertaalde zijn leven lang, in proza en in verzen, uit het Frans, Italiaans, Latijn en vervolgens ook het Grieks, dat hij pas op latere leeftijd leerde. Vertaling als exercitatio gaat bij hem vloeiend over in imitatio en in een type inventio dat bewust aansluiting zoekt bij voorbeelden, regels en modellen. Zijn meest bekende theoretische geschrift, de ‘Aenleidinge ter Nederduitsche dichtkunste’ van 1650, legt hiervan getuigenis af. Vondels eerste vertalingen betroffen fragmenten uit Du Bartas (De Vaderen, 1616, en De Heerlyckheyd van Salomon, 1620; zie Tekst 15) en Torquato Tasso (Gerusalemme liberata, in proza, onvoltooid en ongepubliceerd). In de jaren 1620 en '30 voedde zijn eigen werk zich aan zijn vertalingen naar Seneca (De Amsteldansche Hecuba, 1626, Hippolytus, 1628), Horatius (in proza, eerst in 1654 gedrukt) en Hugo de Groot (Sofompaneas, 1635). De ontdekking van de Griekse tragici leidde tot een heroriëntering in zijn toneelopvatting, die zich voortaan in Aristotelische zin zou ontwikkelen. Daarmee is de Elektra van Sofokles een keerpunt in Vondels carrière als tragicus. Ook in zijn vertaalopvattingen markeert Elektra een belangrijk moment. In het voorwerk bij De Heerlyckheyd van Salomon (1620) had hij er nog aan herinnerd ‘dat wy zoetelijcker hadden mogen vloeijen zoo wy ons niet naeuwer aende texst wilden binden.’ De strakke, letterlijke aanpak van het vroege vertaalwerk heeft hier plaats gemaakt voor het inzicht dat vormgebonden literair vertalen (het overgieten van de ene taal in de andere ‘door eenen engen hals’) zijn eigen eisen stelt. Zie ook Tekst 26. [Editie Sterck 1927-40, deel III, 639-43]

Aen de Wijze en vernuftige Ioffrouwe Maria Tesselscha Roemers, Weduwe van wijlen Heer Alard Krombalck.

Wijze en vernuftige Ioffrouw,

Gelijck een vryer met overlegh, en oordeel zijn hart, en liefde zet op een jonge vryster, die, om haere natuurlijcke schoonheid, aengebore bevalligheid, en voegelijck cieraed, bekoorlijck is; eveneens kreegh ick een treck tot deze princes Elektra, of liever Electa, een uitgeleze dochter, uit dien naemhaftigen koning, en gezongen veldoverste, Agamemnon, geboren; en herboren uit de harssenen van dien Atheenschen en zegenrijcken veldheer, Sophokles, die haer, tot verwondering zijner en der navolgende eewen, van ouds, op het tooneel, te voorschijn broght,

Met vaerzen, schoejende op den leest
Van zijnen goddelijcken geest.

Meester Ioan victorijn, in wiens mond Elektra bestorven is, prickelde ons zoo menighmael hier toe aen, tot dat wy het ten leste waeghden, en deze doorluchtige Ionckvrouw, op onze wijze, Neerlandsch spreecken leerden, met hulpe van dien hooghgeleerden Iongeling, Isaak Vossius; een loos vos, en wacker vernuft, om het

[p. 105]

Griecksche wild, hoe diep en duister het oock verborgen zy, op te snuffelen.^[1] In dit treurspel woelen veelerleie hartstoghten, gramschap, stoutigheid, vreeze, bekommeringe, haet en liefde, trouw en ontrouw, droefheid en blyschap, elck om 't hevighste. Men hoort hier klaere vertellingen, gewichtige beraedslaegingen, gezonde gezoute leeringen, en goude spreucken. Dit vervat inzonderheid het geen den sterflijcken menschen ten allerhooghsten oirbaer is, naemelijck, dat Gods uitgestelde straf endelijck schelmen en booswichten rechtvaerdighlijck achterhaelt; welck leerstuck het zout, en een van de zenuwen der godvruchtigheid streckt. Æschylus, Sophokles, en Euripides hebben, alle drie om strijd, van deze stof gehandelt. Nadien wy deze schilderyen zelfs, die de heldere middaghzon niet schroomen, voor Nederduitschen ten toon stellen, zal 't onnodigh zijn, in 't byzonder, en ten nauwsten, te ontvouwen alle d'onnavolgelijcke kunst, die in dat aeloude werckstuck, by opmerckende verstanden, kan waergenomen worden. Alle leden dezer edele en koningklijcke maeghd zijn gelijckmaetigh, en onberispelijck, gelijck oock de verwen der welsprekentheid kunstighlijck in 't Griex verdreven. Men ziet 'er niet wanschapens, en alle deelen van 't minste tot het meeste hangen hecht te zaemen, en vloeien zonder dwang uit malkanderen. Hoe men met den zinnen hier dieper doordringt, hoe zich meer wonderen openbaeren, en t'elckens yet anders, en 'tgeen men te voren over 't hoofd zagh. Walgelijcke opgeblaezenheid, waer van Griecken en Latynen hoe aelouder, hoe vryer zijn, heeft hier nergens plaets; oock geen wispeltuurigheid van stijl, en de tooneeldichter is overal zich zelven gelijck, en geeft te kennen dat'er een veldheer insteeckt. Toestel en reden zijn gepast naer de personagien, elck naer den eisch levendigh uitgebeelt. Hebbenwe 'tgeen door tijds langduurigheid, en het menighvuldigh omsuckelen, van hand tot hand, uitgewischt, gevlackt, of verbasterd zy, eer verdonkert dan verlicht, men ontschuldige ons, die tegens ons geweten niet moedwilligh dochten te misdoen. Men bejegent plaetsen zo duister als raedsels, waer over d'uitleggers noch met zich zelve, noch met anderen overeen stemmen, en in 't uitleggen hemel en aerde verschillen. Oock is 't onmogelijck de redenen wel te binden, indien men gehouden zijnde de Griecksche koppelingen stip te volgen, niet met een ruim geweten wat vrymoedigh daer over heenen durf vaeren. Rijm en maet, waer aen de vertolcker gebonden staet, verhindert oock menighmael, dat de vertaelder niet zoo wel en volmaecktelijck naspreeckt, 'tgeen zoo wel en heerlijck voorgesproken word; en yet van d'eene tael in d'ander, door eenen engen hals te gieten, gaet zonder plengen niet te werck: een zaeck die ghy, wyze en vernuftige Ioffrou, maghtigh zijt te oordeelen, door ondervinding in 't vertaelen van uwen Tuscaenschen Tasso,^[2] zoo menighmael ghy voor Ierusalem, met zynen dapperen Buljon, dien Christen oorloogh voert; waer over wy, met anderen vast verlangende, eens hopen te vieren, zoo dra uwe hand het heiligh graf, met d'yverige pen, gelijck Godefroy met den gewyden zwaerde, hebbe bemaghtight. Uwe bezigheid ondertusschen by poozen wat uitgespannen zijnde, om de snede van vernuft en zinnen, door het al te stadigh blocken, op een zelve werck, niet te verstompen, verquickt en zegent zomtijds den Hollandschen Parnas met eenen lieflijcken en aengenamen dauw, van aertige spitsvondigheden, en geestige bloemen, en druckt uwe schrandere gedachten, in verscheide taelen, geluckigh-

[1] De rechtsgeleeerde Joan Victorijn, of Vechters (1593-?), had, samen met Daniel Mostart, Vondel ook reeds geholpen met de vertaling van Sofompaneas (1635). In 1640 droeg Vondel zijn Joseph in Egypten aan hem op. Zie ook Tekst 26, Noot 1. De bibliofiel en filoloog Isaac Vossius (1618-1689), een zoon van de humanist Gerardus Vossius, stond reeds op jeugdige leeftijd bekend om zijn bedrevenheid in het Grieks.

[2] Zie Tekst 23, Noot 1. In 1644 was Tesselschades vertaling nog steeds niet af, blijkens de aan haar gewijde passage in Johan de Brunes Wetsteen der vernuften, Boek 3, hoofdstuk 10.

[p. 106]

lijck uit, en koomt zelve op welgestelde toonen van leckere poesy al zoetelijck en zachtelijck aen, gelijck het luisterende hart naer den kittelenden galm van luiten en fluiten; waerom wy onze Elektra, voor uwe voeten, als aen eene der hemelsche zanggodinnen, opofferen, en wenschen te blijven,

Wijze en vernuftige Joffrouw,

Uwe E. allerminste dienaer
J.V. Vondel

t'Amsterdam, 1639. den 19^en van May.