Door eenen engen hals. Nederlandse beschouwingen over vertalen 1550-1670

Vertaalhistorie. Deel 2

[p. 96]

22
J. van Groenewegen (vert.), d'Ovrige Werken van Gaius Cornelius Tacitus Romeinscher Geschied'nissen, onder d'eerste Keysers, Oversetter J. van Groenewegen. Delft: Adriaen Gerritsen, 1630. Germanien Van G. Cornelius Tacitus [...]. Delft: Adriaen Gerritsen, 1628

Dit is de tweede Nederlandse vertaling van Tacitus' historische geschriften, na het werk van Johannes Fenacolius uit 1616 (Tekst 18). Omstreeks de tijd dat Van Groenewegens overzetting verscheen, begon ook P.C. Hooft aan zijn Tacitus-vertaling. Die was net als de versie van Van Groenewegen, zij het om andere redenen, op letterlijke leest geschoeid maar zou pas in 1684 door de zorgen van Geraard Brandt in druk verschijnen (Schoneveld 1992:44-46). Van Groenewegen liet zijn vertaling vergezeld gaan van een uitvoerig voorwoord, waarvan hier het eerste gedeelte volgt. Het tweede gedeelte bevat gedetailleerde tekstkritiek. De uiteenzetting besluit berustend: ‘Doch niemant voldoende heb ten minsten my gheoeffent.’ Vertaling én voorwerk zijn geschreven in een gedrongen en daaardoor veeleisende Taciteïsche stijl, op dat moment een unicum in het Nederlands en door Van Groenewegen als bewuste taalverrijking voorgesteld. Hooft vatte zijn Nederlandsche Historien, die een vergelijkbare stijl hanteren, in 1628 aan; de eerste twintig boeken zouden pas in 1642 verschijnen. Van Groenewegen droeg zijn Tacitus-vertaling op aan de Staten-Generaal van de Verenigde Nederlanden als ‘Voorstanders der averoude Duytsche vryheyt’ in de strijd tegen Spanje. Andere vertalingen van zijn hand, of nadere gegevens over zijn persoon, zijn mij niet bekend. Tot een herdruk is het niet gekomen: in 1645 liet de Amsterdamse uitgever Joost Hartgersz liever de zoveel leesbaarder vertaling van Fenacolius bewerken voor een nieuwe editie. [Exemplaren UB Leiden, UB Leuven]

Tot den Leser.

Weynich lofs verwacht ick, aendachte Leser, die alreets heb weynich dancx, van een werck dat, so de waerheyt mach gheseght zijn, my duyrer staet dan 'tblote verlies des tijds bedraecht, end' uyt de hand geruct is, eer daer uyt ghelaten, het cost my d'eer, een ander de winst; hier is de boete vaerdich, daer hangt'et aen u oordeel of het my de pijne waerd was, al die moeyt aen te nemen om een oversetting. In Vrancrijc is 't vertalen, van boucken ouds ende nieus, veel ghebruyckt, maer wie heeftet aldaer sijn prijs gegeven, wie bysonder lof daer mede begaen dan den eenigen Amiot, diens Plutarchus alleen geschattet werd sijn oorsprong op te weghen,^[1] daer nochtans, m1ijns bedunckens, de bevalligheyt so uytnemend niet en is of men vinter sijns gelijck, maer d'aenghenaemheyt van de stoffe doet veel in desen. Ons Vaderland, schoon verstanden heeft cloeck ghenoech ende begaeft, om de moederlijcke tael te bouwen, wiens werck hebben wy gesien tot noch toe dat sijn eygen oordeel, laet-dunckenheyt ter zijde gestelt, voldoen mach jegens de leest van 't voorbeeld? wie heeft de wech so gebaent datmen hem in alles volgen mach. Die grote, rijcke verstanden des ouden tijds, ick moet's bekennen met een wijser

[1] Jacques Amyot (1513-1593) werkte aan zijn veelgeprezen Franse vertaling van de historische werken van Plutarchus van 1542 tot 1559 (Vies des hommes illustres, grecs et romains, 1559). De Œuvres morales volgden in 1572.

[p. 97]

man, hebben yets wtstekender ende doorwrochts, twelck te evenen,^a meer gewichts meer bescheyds heeft, dan dat alleman, doch sijn aengheboren tael wel verstaende, met eere daer af te comen hem vermeten mach, Oeffening moet daer wesen die 't bestaen, Oeffening by de gene die hem des oordeels aennemen sal. Men houde weynich van't verduytschen, men verwerp het als Schooljongeren Leerstuck indien een tael overgedragen niet en behoud dan de blote sin; ende die al wel getroffen is, verliesend' ondertusschen de cracht ende zenuwen sijns oorsprongs, sij verliest haer gheest ende levendigheyt. Een lichaem wel gevoedet schrael afgebeelt beschaemt de meester. Neemt den dichter Homerus in sijn Griecx, die in alles bylegghen mach waer oyt ghevonden? maer siet hem overgedragen selfs by de beste vertaelders; zijn coud, hebben qualijck treck hem swemend'^b over de honderste slotregel. Alle d'welck ick segge niet op't vertrouwen dat mijn werck jegenwoordich de mate sal kunnen voldoen in't gemeyn oordeel, maer op hope datmen ten beste duyden sal, het opnemen van een stuck sodanich, daeraen mijn onvermogen blijcken moeste, met de bereyde wil om 'tghemeyn te dienen. Eens anders ronde belijdenis hier uyt stae voor my, als meer afbeeldende mijn gebreck dan 'tsijne. Tgebreck dat ick in my gevoel, vergoelicte noyt laet duncken: mijn selve bedriegen en wil ick niet: ken altewel mijn swackheyt. Isser yets, dat doorgaen mach van't mijne, ten is maer by tegenstelling van anderer dingen veel slimmer, de welcke men plaets geeft. My dunckt sy geluckigh zijn die die hun weten te vermaken ende te strelen; dien eygen doen altoos behaeght: Het mijne, so menichmael ick d'ooge daer op werp, so menich misgenoegen daer van ontfang; verde daer van dattet my in't geheel soude wel gevallen. Ander nemen dat so sy willen; wat my belangt, heb gestadig inde herssenen yets, dat my voorstelt een beter maecsel, maer tselve ter daed te brengen is al de becommering. Die bevallicheyt van een doorwrochte reden, woorden uytstekend, end' een webbe van achter tot voren evendraets, thonend' in Tacito een man stemmich welsprekend' ick wistse wel te mercken; maer eensgangs nae te volgen was my onmogelijck, Heb wel ghepooght t'elcken voet te setten in sijne stappen, maer mistrad altemet. ende ducht ick eenigen schijnen sal het duyts verkeerdlick te reg'leren, naer een maniere van redening daer sijn aerd niet toe en is. Dit voorsach ick wel, want ontstaet uyt d'ongewoont, end'alles wes ongewoon traech wert aenghenomen. Nademael doch by mannen van Letteren toeghestaen is, datmen in dingen van hunselven claer ende wel te begrijpen (so d'Historiale vertellingen zijn) gebruycken mach een maniere van spreken wel vremd inden gemeynen ommegang, maer wat verhevener ende bet gevlochten; vertrouwe, gesondlick inghesien, ick de Duytsheyt so niet te buyten ben, dat met recht my soude mogen verweten zyn, de tale daer met cracht aengedaen end' onduyts gereddent, sprekend' als met een ander tong. Gelove men sal my tegenwerpen, dat het gebruyck inde woorden ende spraken heerscht, ende daerom de gewoonte moet gevolcht zyn. By de gemeene man, jae; maer staet te weten, dat by d'ervarene der Welsprekentheyt, geen gewoonte genoemt en werd, so inde wandelingen, ringen,

a evenen: evenaren

b swemend: gelijkend

[p. 98]

ende geselschappen onder de man henegaet, maer d'overeencoming der gheoeffender; ghelijck d'eenstemming der vromen de rechte wijse van leven maeckt. Meynen daerom dat een woord als nu overtydich end' int algemeyn so niet gebruyckelijc, buyten de keure noch niet en is wanneer 'tpas geeft, in schriften bysonder: so mede nieu-gevonden werden toegestaen, als'er is gebreck, ofte niet ghenoech bequaemheyts ende crachts int ghemeyne woord, om wel uyt te drucken end' in te scherpen des men seggen wil. Want een werckelicke reden door uytghesochte woorden wil verrijckt zyn. Ende voorwaer indienmen onse tael insiet, men salse niet ongeluckiger vinden als andre zyn, om met aerd te seggen, wes men bedencken kan, maer om dat te doen salmen hem somwijls te cort vinden, wilmen niet doen nae anderer exempel. Horatius in die ghelegenheyt, van sijne tael sprekende seght wel

Multa renascentur, quæ nunc cecidere, cadentque
Quæ nunc sunt in honore vocabula

Ende meyn ick wel te seggen van d'onse;

Veel op te halen staen, woorden uyt gevallen thans
End uyt te vallen veel nu dag'licx Nederlands,

indienmense wil optrecken so dat behoort. Gaet toe vorder, ende brengt in u moederlicke tael alle die gheschiednissen der oude werelt, met hare const-woorden met hare Wedschappen, wetten end' instellingen so borgerlijck als krijchs-tuchtich, nu verandert ofte geheel te niet: zuldy dat al doen in u plat Duyts? nimmermeer wel, in dien ghy anderer voorschrift niet en volght; geen tael in dat geval, so rijck sy en lijdt meermaels ghebreck, sulcx datt'er ontleende moeten bystaen. Dat hebben gedaen de Romeynen, als sy der Griecken wetenschappen tes hande gevat, liever hadden een woord over te nemen, dan hun moedertael al sprekende, niet verstaen te zyn, ofte even onverstandel te blijven, voor den onbekenden. Een uytheyms man door lange bywoning borger wert: ende hoe veel uytheymsche woorden zyn alreets in onse tael, die de gemeyne man beter verstaet, dan ofmen hem tselve wilde segghen in een nieu gemaect Duyts, selfs d'yveraers van het suyver Nederlants zijnse genootsaeckt aen te nemen.

Maer dit alles tot wat eynde? De bedachte leser sal in dees mijn Oversetting vinden, hier ende daer een woord vande nieuwe stempel, wederom een nu so gangbaer niet end' over hondert jaer ghemunt, dat somwijls de reden ende haer stellingh my te vereyschen dacht, schoon wat harde valt in d'ooren, die't eerst voorcomt, edoch alsmen't verstaen wil, in't schrijven, bysonder van dingen des ouden tijds, niet onbevallich: ende dien dat inde wech is, ic en wil niet seggen datt'et hem scheelt aen d'opmercking, maer geen pad so gelijc of en heeft daer de voet aen hurren^a kan, die te haestich doorgaet, dan die daer op letten wil geenssins aenstotelijck. Een wel gheschapen aensicht heeft wel yets, dat het geheel weynich ofte

a hurren voor hurten: horten, stoten

[p. 99]

niet beschaemt, jae veel eer sulcx geeft datter d'ooghe op spelen sal met vermaken. Ist dan een faut dar^a ick daer mede begaen heb, en sultse veel niet vinden, maer dun gelijck inden acker, ten plaetsen een roggeblom, een corenroos, niet om te versticken 'tgewasch, maer om te schakieren 'tvelt met de verscheydenheyt van verwe. D'oudheyt in dies ghekent is wonderbaer; ende hebben der selve schrijvers hoewel niet al eens zeefs (so als dan verscheyden zyn de gaven) geenssins te vrede geweest met een bloot verhael, maer geern hare wercken doorschijnent ghemaeckt ende verlicht met woorden glinster. Onse Tacitus wanneer't al bekent is, dat hy vande suyverer Latynsche tael afwijckt, nae den loop zyns tijds, sal bevonden werden, in't bearbeyden van sijn stof, genen yet schuldich te blijven van die hoogh-beroemde meesters der voriger eeuwen.

Het en is niet eygen-sinlickheyt toeghegeven, als Lipsius betuycht van't boecxken daer in de man Agricolas leven heeft voorghestelt,^[2] datt'et geschreven is immer so verstandigh ende welsprekend als eenich ander schrift wesen mach: Hy konde 't wel seggen van't gantsche werck so der Annalen als der Historien, end'en had niet te veel geseght; alleen dat de vertellingen wat meer ghebroken in die als in dees, den schrijver hebben doen aennemen een inghetrockener stijl in de boecken van Augustus dood af, by 'tslach van schrijven in dat ander werck wijdluftich end' als vloeyend uyt voller ader. Neemt nu, dat ghy Tacitum selfs hoort duyts spreken, ende duydet ten besten, dat hy die oude tael niet al verleert, ofte gemeynt heeft manlicker te luyden. Wat my belangt, door hem te leeren ic gepoocht heb; niet nae mijn wensch ben daer af gescheyden: 'tonvrede, dat niet voldoen en kan. End of ons Nederduyts weynich noch gheoeffent om alles te treffen, door veel pinighens te onbequamer viel? Het is, mach zyn een gebreck dat niet alleen by my en schuylt. Maer indien ic d'eenighe ben daer aen schuldich, en heb geen verset, dan de naerder hant daer over. Dat ic alle de woorden niet in haer eygentlick Latynsche beduyding en heb vertaelt, wel de waerheyt is; maer niettemin de meyning des autheurs gesocht recht matich uyt te drucken ende voor al my gewacht in geen strijdighe sin te vervallen, somwijls belacchelick nimmermeer te vergeven. Echter, nadienmen geen tot noch toe gesien en heeft, onder so veel oversetters, Franchoysen, Enghelschen, Italianen end' and're, die ten insichte van sulcx al het wit getroffen; ken mede zijn, als menschen voeder, ende niet menschelicx van my vremt, datter ergens is een woord, een regel daer in ghedwaelt heb, ende voor dit mael doormoet, maer beter onderstaen of aengewesen sijn mach ende gebetert in't toecomend. Want Tacitus de moeyte wel waerd is andermael by de hand ghenomen, ende wat wonder is't, daermen selfs verstandiger luyden clachten hoord, diemen onrede soude doen niet te gheloven, dat hy swaer valt te begrijpen, wat wonder is't datmen hemselven niet toe en schrijft al te veel om een ander te leeren, daermen noch selfs leeren moet, tusschen vallen end' opstaen voortgedreven. Voorwaer my dunct hy een slach te hooch liep, die mer leerlingen noemde van haer eerste Latijn, de gene die hun laten verluyden dat Tacitus te duyster is. Ick heb meer geschriften van die tale gehandelt als de boucken des eenigen Cicerons,

a dar voor ‘die’ of ‘dat’?

[2] Bedoeld is de teksteditie van Tacitus' werken, inclusief de levensbeschrijving van Agricola, die Justus Lipsius (1547-1606) in 1574 bezorgde.

[p. 100]

end'altoos versaect die keursiectheyt,^a dat een schrijver om te lesen dienstich my teghenstond, ghenomen hy niet redende so suyver, als my wel inde schole gheleert was uyt Terentio: maer weet evenwel datt'et somtijds wat meer moeytes kosten moet, hooft te breecken over stijl sodanich, als een spijse die de leckerheyd van een gereffineerde tong, onsmakelick achtende geen lust te proeven heeft. Dat alleen maect die Iacynten, die blauwe verzetselts. Hy moet verteert hebben wat meer letteren die dees historien lesen wil. Tacitus is so geschapen, zy door insteling van jonks onder sijne meesters, zy door 't verkeren metten hovelinc (gelijck dat gheslachte doorgaens wtweydet inde spraeck) dat niet weynich vremde slagen van gesochte spitsvinnicheyt in hem gespeurt, ende by naew-gesette luyden bestraft werden: Maer en verwerpen hem daerom niet geheel. Want waerom so eng, 'tgoed coorn te wraecken om een luttel cafs. die de kerne smaken wil moet de bolster afdoen, de note kraken, seght het spreeckwoord. Maer ic duchte, die hem versmadet om dat hy niet een heeft een Latijn so net, zal insghelijcx van my vereyschen mogen, merer netticheyts in't Nederlands; want weet seer wel dat my dien Laurencrants niet en lijckent: wil derhalve geern verwachten een vrundlijck vermaenende onderrechting; alsmen niet terstond een doodstave daer door en strijck; of yemant d'een d'ander wijse van spreken, reden van oversettingh, niet berijpende met my, daer op yets te seggen had. Onder de geesten van dien ouden tijd was dees ghewoonte, dat sy, hebbende wat inghestelt om uyt te geven, alvorens 'tselve te doen, de vrunden riepen by een, end' aldaer oplasen haer werck, om waer te nemen der selver oordeel, ende dat wierd afgekeurt, te beteren, eer sy't lieten sien den dach: Dit en doen wy niet, ende lopen daerom hazard van berouw alst te laet is, end' allemans vonnis selde reckelick. doch, my belangende, of men lust had ongehoort mijn werck ten thoon te stellen, reder sal ic schuld bekennen daerse is, als een ander, mogelick, oorsaeck hebben my so te verdragen. Immers dat ick, mijns vermogens, alles waergenomen heb om den sin wel te grijpen, ende voor te stellen deses schrijvers, sal blijcken daer uyt, dat niet alleen de gemeyn gedruckte copijen by my gevolcht en zyn, maer ooc nagesocht end' opghewisselt ontrent alles wes met loflicker ernst, by geleerder mannen, so van wijlend als van heden ende gistren, gewrocht is ende bygebracht tot uytlegging ende samentlicke verbetering deser Historien, niet so ghesond aenden dach gecomen, uyt des cloosters van Corbry^[3] end' anderer boec-kassen, als 't wel te wenschen waer. Dan den genen die 't Latijn vremd is, waer vremd van des veel aenwijsings de willen doen; ende die daer thuys zijn hebben de schriften voor de hand. Nemaer, gelijck in andre, so zijn in de boucken deses History-schrijvers hier ende daer noch plaetsen, over thooft gesien by de meesters, ofte niet aengeroert, oock wel altement ghemerct, end ontbonden de wonde, maer geenssins genesen; die my inviel te kunnen herstellen door 't nauwer uytplucken des oversettens, in maniere van aderlesing,^b achter den rijcken oegst van andren. Want, sonder beroem, ende behouden yders achtingh, der gene die meer goets gedaen hebben in Tacito, dan datmen een arme plaets,

a keursiectheyt: kieskeurigheid

[3] Een afschrift van Tacitus' Annales 1-6 werd in het begin van de zestiende eeuw gevonden in het klooster van Corvey in Westfalen. Omstreeks 1508 kwam het manuscript naar Rome. In 1515 bezorgde Filippo Beroaldo er op last van paus Leo X de eerste druk van.

b aderlesing: aren lezen

[p. 101]

thien twintich, niet ghetroffen, soude willen tegenstellen hunluyder wel verdiende lof; so is de sake sulcx by my bevonden, dat geen dinck meer en helpt, dan de vertaling, om alles te doorsnuflen watter schuylt, dat anders licht werd overgesien in't enckel lesen. En hebbe daerom niet konnen ledich staen, met een weynich vrymoedicheyts jegens mijn wijser, reden te geven ter liefden der gene voor al die hun des Latijns niet verder en willen becommeren, dan den gemeynen druck in te sien, op dat sy mijn vertaling daer tegens overleggende, weten mogen waer uyt so merckelicke veranderinghen ghecomen zijn, die geensins konnen gepast werden op den inhoud harer copijen: behalven dat het aensien van naemhafter oversetters, die de selve blotelick gevolcht sijn, mijn goede meyning onverdediget, des eenvuldigen lesers voor-oordeel onderwerpen mocht. Wat belangt den genen die ghedrenct zijn uyt den vollen stroom der Letterade, staet my teghens de selve te verantwoorden de blame van vermetelheyt, overmits my vervordert heb voor des schrijvers tael te verduytschen dingen sodanich, die ic sal moeten intrecken, indiense by hun niet en werden goet ghekent. Dat sulcx van my gedaen is, wil ic geerne belyden, de sake wijst het selfs; maer hope, sal veeleer bevonden werden een goet vertrouwen op hunluyder toestemming dan verwaentheyt, ende ramingen so veel waer als waerschijnlick, hoewel ghebaert eenige van dien uyt enkel invallen. En versoecke mer, evenverre by yemand-el voor desen, my onbekend, bedacht zijn mocht ende gadegeslagen, 'tselve dat ic alhier uytgheef, ghelooft mach wesen dat mijn meyning noyt en was een der minste sijn eer te ontrecken; ende verblyd sal wesen dat de besinningen van eens anders vernuft, my mede geraect zijn in ghedachten. harnasch en wil ic daerom geen aendoen, ofte kijven wie d'eerste daer in opwas, ben wel te vrede dat my mer voor den danck van een ofte twee nieuwer aenmerckingen, vrund gebeure, die my diene tot voorspraeck by dat volck, de welcke dusdanighen arbeyd schoon wijder niet gaende dan de waerheyd en vereyscht, met de neus ghemeenlick stoten, ende niet en konnen lijden onberispt dan hun eyghen leurdery. [...]