Door eenen engen hals. Nederlandse beschouwingen over vertalen 1550-1670

Vertaalhistorie. Deel 2

[p. 61]

12
D.V. Coornhert (vert.), Boëthius vande Vertróósting der wysheyd: uyt t'Latyn op nieus vertaalt. Leiden: Christoffel Plantijn, 1585

Boëthius (ca. 480-524) schreef zijn De consolatione philosophiae kort voor zijn executie, nadat hij op beschuldiging van hoogverraad door keizer Theoderick in de gevangenis was geworpen en ter dood veroordeeld. Het geschrift bleef de hele middeleeuwen door populair. In 1485 verscheen er te Gent een Nederlandse vertaling van; de naam van de vertaler is niet bekend. Van deze versie kwam in 1557 in Deventer een bewerking uit waarin de Vlaamse tekst aan het Noordnederlandse taaleigen was aangepast, vreemde woorden waren geweerd en de gedichten in een nieuwe vorm waren gegoten. Hoewel ook deze bewerking anoniem verscheen, was Coornhert (zie Tekst 7) er zo goed als zeker de auteur van, ook al kende hij op dat moment nog geen Latijn. De uitgave zag er echter bijzonder slordig uit. Toen Coornhert in 1584 lid werd van de Amsterdamse rederijkerskamer de Eglentier (kenspreuk: ‘In Liefde Bloeyende’) en men hem verzocht iets stichtelijks in ongeschuimd Nederlands te vertalen, koos hij voor een hervertaling van Boëthius, ditmaal uit de brontaal. Het werd zijn meest voldragen vertaling, verschenen een jaar voor zijn hoofdwerk, de Zedekunst, dat is Wellevenskunste van 1586. [Exemplaar UB Leiden]

Aande Gildebroeders des Rederycx Kamer tòt Amstelredam. In liefd bloeyende.

Jonstighe konstighe ende waarde Landtsluyden / ick hebbe niet moghen laten eenigh danckbaarheyds teken te betònen aen U.E. dient zò vruntlijcken belieft heeft ghehadt my te vereeren met U.E. zò eerzamen ende lieven ghezelschappe. Daar toe zydy moghelyck veròòrzaackt doort zien van eenige Rymeryen / by my in korte Jaren herwaarts uytghegheven.^[1] nu hebbe ick wederomme in druck ghezien / hoe nutten ende eerlycken arbeyd tòt voorderinge ende verryckinge van onze moeders taal by U.L. niet zonder u luyder kòsten / den ghemeenen Nederlanders ten dienst in druck is ghegheven.^[2] Ende aanghezien eenighe van U.L. (nu) òòck myne medebroeders der voorschreven uwer Kameren vermoeden van my hadden / dat by my òòck eenighe middel ware / om onbevleckt Neerlandsch te spreken ende schryven: hebben zy my tòt alle meerder voorderinghe onzer talen zuiveringhe / ghebeden / iet over te zetten in ghoeden Neerduytsch / dat stichtelyck ware: dit mochte ick niet weygheren / ende verkoor voor een uytghelezen stichtelycke stòff / het boexken by Boëthius in Latyn gheschreven De Consolatione Philosophiæ, dit was by my al omtrent dertigh Jaren nu gheleden / verduytscht / uyt oude ende duystere vlaamsche tale in Neerlandtsch:^[3] maar zò zeer schandelycken mesdruckt / alst boexken eeren waardigh is: zulcx dat daar zò dickmaal niet / voor iet / Ja voor neen / gròòt voor kleyn / etc. verkeerdelyck was ghestelt: dat de Lezer de letters lichtelyck / maar t'verstand van Boëthio zeer qualyck zien mochte. Hoe wel nu niet zeer lustigh en valt een zelve werck dickmaal te doen: zò heeft my zò weynigh / ter liefden van tghemeen besten moghen verdrieten / dit zelve werck / anderwerven te vertalen / maar dat nu uyten Latyne zelf: alst my weenigh magh

[1] Waarschijnlijk doelt Coornhert op het Lied-Boeck Dieryck Volckertszoons Coornhert: nu verbetert en verryckt uit 1582.

[2] In 1584 was bij Plantijn in Leiden de Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst [...] uytghegheven by de Kamer In Liefd Bloeyende verschenen, de eerste gedrukte grammatica van het Nederlands. Het werk droeg geen auteursnaam, maar H.L. Spiegel wordt algemeen als de auteur beschouwd.

[3] Die vertroestinghe der Wyszheyt [...] Namaels wt den Latyne verduydischt [sic] ende nu nyeu ghedruct verscheen anoniem in Deventer in 1557. Het was een bewerking van de vertaling (dat weerdich bouc boecius de consolatione philosophie) die in Gent in 1485 in een tweetalige editie was gepubliceerd.

[p. 62]

verdrieten (want het my stichtelyck verlustight) t'zelve boexken twee òf driemalen int Jaar te doorlezen. Die lust dan tòt dit werck / heeft myn vlite daar òòck toe zulcx ghewackert / dat ick na t'voleynden zie / dat myn voorsz. eerste ende mesdructe overzettinghe / deze myne teghenwòòrdighe niet meer en schynt te ghelycken / dan (zòmen zeyt) een Kat een Entvoghel. Ende want ick nu doort eerste zò lelyck verdrucken^a / zulcx weder vreesde / sprack aan Christoffel Plantyn / om te verzoecken òf de zelve òòck gheneghen zoude zyn dit boexken te drucken: wel wetende / indien zyn L. daar toe willigh ware / dat ick dan wel verzekert zoude zyn / van met dit zelve boexken / my niet weder te stòten aanden voorghaanden steen van mesdrucken. Dòch was ick beducht neen / ten aanschou van deze zò zeer quade ende neringlòze tyden: maar t'gheviel my recht teghen myn vermoeden. Want de man zò haast niet en hòòrde dat ick dit zò Leerlyck ende tròòstelyck boexken (zò hyt terstond daar voor òòck scheen te houden als diet wel kende) overzetten wilde / in Neerlandtsch uyten Latyne / zich zelf niet min begheerlyck tòònde tòt het drucken / dan ick tòt het overzetten van dien. T'was my lief / ick steldet over in Neerlandtsch / ende sprack een wyle daar na met zynder L. die my zeyde verstaan te hebben / datter nòch al eenighe boexkens vanden eersten druck voorhanden waren in zommighe boeckwinckelen: des ic doe^b in vermoeden quam dat de zelve Plantyn uyt redelycke òòrzake van schade te beduchten aan dit boecxken / daar uyt zoude scheyden: maar neen / hy bleef nòch willigh als voor / niet zonder myn verwonderen / zò zyn L. nòch is ende nu alle daghe t'zelve in voornemen is aan te legghen. Nadien nu hier / by deze nieuwe òf herboren vertalinge / een nieuwe toeschryvinghe aan yemand vereyschte / en hebbe ick niemanden t'selve voechlycker weten toe te schryven dan U.L. waarde ende jonstighe òòck konstige vrunden. ende dit niet om t'zelve tegen zynen vyanden (zòòt eenighe mochte hebben) te verandtwòòrden: maar om onder t'ghezelschappe van u luyder Letterkunste / met d'andere stenen by U.L. meer ende meer te bereyden ende uyt te gheven staande^[4] / tòt optimmeringhe vant Neerlandtsche welsprekenheyds tempelken te mogen eenighe hantreyckinghe helpen doen: Daer toe U.L. deze myne kleyne arbeyd wel in zò gròòte jonste zullen weten aan te nemen / als t'selve met gròòtjonstiger herten ghemeynt wordt van my.

U.L. alder dienstwillighe ende jonstighe medebroeder /
D.V. Coornhert die dit schreef den 16. Martij 85. in Haarlem.

a verdrucken: misdrukken

b doe: toen

[4] De Amsterdamse kamer zou in 1585 een Ruyg-bewerp vande redenkaveling en in 1587 een Rederijck-kunst laten verschijnen, over respectievelijk dialectica en retorica. Tesamen met de grammatica vormden deze vakken het trivium.