Door eenen engen hals. Nederlandse beschouwingen over vertalen 1550-1670

Vertaalhistorie. Deel 2

[p. 64]

13
Philips van Marnix van Sint-Aldegonde (vert.), Het boeck der Psalmen. Wt de Hebreische sprake in nederduitschen dichte / op de ghewoonlick oude wijsen van singen overgeset. [...] Doir Philips van Marnix, genaemt / van Sint Aldegonde. Middelburg: Richard Schilders, 1591

De geleerde, polemist en staatsman Philips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde (1540-1598), als literator vooral bekend om zijn satirische Biëncorf der H. Roomsche kercke (1569), had zich reeds omstreeks 1560 tot het Calvinisme bekeerd. Ondanks drukke diplomatieke bezigheden in dienst van Oranje bezorgde hij in 1580 een psalmvertaling, waarvan de eerste druk te Antwerpen bij Gillis vanden Rade verscheen, met een opdracht aan de Staten van Holland en Zeeland. Deze versie was grotendeels bewerkt naar de berijmingen van Utenhove (zie Tekst 6) en Datheen (zie Tekst 9). Het voorwoord (‘Waerschouwinge aen den Christelijcken Leser’, gedateerd 18 mei 1580) komt grotendeels overeen met dat van de tweede druk van 1591. Deze laatste is tevens een herziene uitgave, met medewerking van de hebraïst Bonaventura Vulcanius rechtstreeks uit het Hebreeuws vertaald. Het voorwoord bij deze druk is uitvoeriger en nadrukkelijker dan dat van 1580, en bevat Marnix' antwoord op kritiek, o.a. betreffende de beruchte ‘du’-kwestie. [Exemplaar British Library]

Voor-rede ende Waerschouwinge des Auteurs aen den christelicken goetwilligen Leser.

My en twijffelt niet / Christelijcke Leser / of desen mijnen arbeyt sal velerley opspraecken onderworpen zijn / overmidts vele lieden dit dichten der Psalmen gants voir onnut ende vruchteloos sullen achten. De eene latende sick duncken / dat het onnoodich sy / de Psalmen / lofsangen / oft geliederen die ons de gheest des Heeren / inde Hebreische tale heeft voorgedragen / in onse Nederduytsche sprake oversettende / allen slechten ende gemeyne lieden gemeen te maecken / meynende datmen sick behoort met de Griexsche ende Latijnsche oversettinghe die de Schoilgheleerde verstaen / te laten vernoeghen. De andere sullen meynen / dat offmen de Psalmen wel in onse moederlicke sprake mochte tot yedermans gebruyck uyt laten gaen / soo en ist nochtans niet oorboirlijck de selve alsoo sangwijse in dichte te stellen / dewyle het schijnt een misbruyck te wesen der heylighe dinghen / datmense op straeten ende winckelen / meer tot cortwijle ende tijd-vergetinghe singhet / dan uyt aendachticheyt om Godes naeme te eeren.

De derde sullen ons straffen als of wy in M. Peeter Datheni oogst hadden willen treden / ende hem van zijne eer ende lof berooven.

De laetste sullen ons in ettelijcke manieren van spreken die eenichsins onghewoonlick schijnen te zijn / berispen.

Hier op willen wy tot antwoirde / de eerste / aen den H. Apostel verseynden / welcke opentlijck ende duydelijck verbiedt dat in Godes ghemeynte ende inde Christelijcke versamelinge gantschelijck gheene spraecke en sal ghebruyct worden anders dan die vanden ghemeenen man verstaen can worden: ghemerckt

[p. 65]

dat die alleen tot stichtinge dienen can. 1. Corint. 14. Ende wilt derhalven dat alle leeringen / Psalmen / ende gebeden gheduydet sullen worden / ende in de ghemeyne sprake overgesettet. Ja wy sullen hun onsen oppersten meester ende heere Jesum Christum met alle sijne Apostelen ende Propheten tegen setten / die haere leere / ende de verborgentheyt des Coninckrijckx Godes niet alleen den Phariseen / Schrift-gheleerden / Papen ende Monnicken ofte Studenten hebben voirgedraghen / maer oock ende vele meer den slechten ende ongeleerden luyden / den welcken voir het meestendeel alle Christi predikingen / ende der Apostelen sendbrieven / mitsgaders der Propheten vermaningen / waerschouwingen / ende troostingen worden toeghevoegt. [...]

De tweede / die niet en kunnen lijden / datmen de woirden Godes ende zijne Lof-sangen singe / vreesende dat sy mochten ontheyliget worden / indien sy het uyt dier meyninge doen om dat sy liever sagen datmen den gemeenen man oncuysche weireltsche liedekens / ende vuyle hoerische bordeel-gedichten / inplantede / gelijcker ontwijffelijck vele zijn die daer nae trachten. Wy laten ons duncken / dat deselve niet weirdich en sijn datmense met eenige beantwoordinge te gemoete gae. Want sy geven merckelijck te kennen dat zy van s'Duyvels aert sijn / die Gods des Heeren lof niet en connen lijden / maer brandende in alle vuyle stinckende oncuysheyt ende onbehoorlicke begeirlijckheden / de locht ende de herten der menschen met haer moortdadich vergift geirne souden besmetten. Maer indien sy sulcx uyt eenighen yver der eere Gods voirdragen / ende niet achtende dat den geest Godes selve ons uytdruckelick doir Pauli mont vermaent ende gebied / dat wy sullen d'een den anderen leeren ende vermanen / met Psalmen / Lofsangen / ende geestelijcke geliederen / singende met bevallicheyt den Heere in onse herten / willen nochtans wijser wesen / ende meynen datmen niet en behoort op straet / op weeg / in schepen / ende in andere gemeyne plaetsen / de heylige Lofsanghen te ghebruycken / wy sullense wel geirne heuren sin daerinne laten volgen soo vele alst hun aengaet / ende sulcke hare besorgsaemheyt haeren goeden yver toe schrijven die sy tot Godes eere sijn dragende: maer evenwel sullen wijse bidden dat sy oock die selvige billicheyt willen gebruycken in het ordeelen der ander menschen herten. [...]

Aengaende de derde / die sullen wy bidden dat zy gedachtich willen wesen / dat de gaven des heyligen Gheestes menigherley ende verscheyden zijn. Wy en willen M. Petrum Dathenum niet schelden noch straffen / ofte sijne oversettinghe (hoewel hy dickmael in zijnen leven bekent heeft dat sy met grooter haesten ghemaeckt was) uyt des ghemeynen mans handen niet rucken. Maer soo de Gheest des Heeren ons oock wat heeft verleent van sijne menigherleye gaven / die selve willen wy (sonder yemandts nadeel) der ghemeynten Godes gheirne ende mildelijck hebben medegedeelt: Den grooten langduerighen arbeyt / moeyte ende neersticheyd die wy hier toe ghedaen hebben / kendt Godt de Heere / ende sal een yegelijck Christen mensche die inde heylighe Schrift ende in het dichten ervaren is lichtelijck connen afmeten. Hebben wy yet ghedaen dat tot stichtinge des volcx Godes dienstich sij / daer van moet den almogenden Heere alleen gedancket ende gepresen zijn. Soo niet / wy konnen seer wel lijden dat de Psalmliederen van M. Peeter Datheen overblijven / ende de onse onderdruckt worden. Alleenlijck sal het

[p. 66]

Christelijck herte alle dinghen ten besten duyden / alle dingen versoecken / ende kiesen tgene dat best is / gevende de Heere van alles lof ende prijs. Hoewel hy selve in zijn leven meer dan eenmael bekent heeft / dat de sijne hem schier als een ontijdige geboirte waren afgedrongen geweest / soo dat hyse in vele plaetsen niet wel oversien en hadde / ende om de onervarentheyt vande Hebreisscher sprake / was gedwonghen gheweest sijne oversettinghe uyt een andere oversettinghe te maken / soo dat daer vele dinghen waeren daerop wel behoorde naerder ghelet te worden. Ende somwijlen oock vrymoedelijck seyde / dat hy grootelicx wenschede dat de onse inde ghemeynten Godes mochten worden aenghenomen / als die met der Hebreischer waerheyt naerder over een quamen. Hoe wel wijse sedert dien tijt noch seer geschaeft hebben ende met grooter neersticheyt oversien: also een yeghelijck sal connen onderkennen die moeyte sal willen doen om d'een met d'ander over een te brenghen. [...]

Volgt nu het laetste stuck der beschuldinge / der genen die vremt sullen vinden / dat wij eenige ongewonelijcke manieren van spreken gebruyct hebben / daer op wy antwoirden: Dat wy alomme daer het ons mogelijck is geweest de ghemeyne ende gebruyckelijcke wijse van spreken ghevolget hebben / behalven dat wy soo vele doenljick is / alle geschuymde ende vreemde woirden uyt andere talen ontleent / hebben gemijdet. Mitsgaders oock alle stopwoirden diemen inden dichte om den rijm te vinden / dickwils plach te gebruycken. Alleen daerinne hebben wy een weynich afgetreden van de wijse van spreken / die nu heden ten daghe meest gebruyckelijck is in dese Nederlanden / Als dat wy hebben willen het onderscheydt houden tusschen de wijse van spreken diemen tot eenen persoon alleen gebruyct ende tusschen de ghene diemen gebruyckt tot velen: stellende inde plaetse van dese bynamen [ghy] ende [u] (welcke hedens daegs in dese landen meestendeel gebruyckelijck zijn alsmen eenen persoon alleen aenspreect) dese [du] ende [dy] ende buygende de navolgende woirden / diemen daer by voegt / nae den aert des eenvoudigen getals / ende seggende alsmen yet wilt te kennen geven: Ick doe / du doest / hy doet / wy doen / ghy doet / zy doen. Item du hebst / du geefst / du laetest / du spreeckst / du segst / du gaest / du staest / ende tot velen / ghy doet / ghy gheeft / ghy laet / oft laetet / ghy spreeckt / ghy segt / ghy gaet / ghy staet. Item alsmen eenen alleenen wat beveelt ofte biddet / doe du / geef du / laete du / spreeck of spreecke / seg oft segghe / gae / stae / etc. Ende tot velen / doet ghy / geeft ghy / laet oft latet / spreeckt of segt / gaet / staet / etc. Overmits het kennelick is dat de letter T. die men daer by voegt / een teecken is / het getal van vele bediedende: want dat is den ouden aert / wijse ende gebruyck / die onse voirvaders van menige eeuwen herwaerts haeren kinderen hebben naergelaten. Ende hoewel het mettertijt alsoo doir een seer quade gewointe / van smeeckende pluymstrijckinge / ingebroken^a is / datmen wanneer d'een d'ander aenspreekt / dit onderscheydt geheel achterlaet: ende in stede van het getal van eenen, seer onbequamelick ende oneygentlijck gebruyckt / het getal van velen: Nochtans is sulcx in het schrijven ende boecdrucken daer dese smeekinge alsoo geene plaetse grijpen en mach / menige tijden

a ingebroken: ingevoerd, in voege gekomen

[p. 67]

ende eeuwen altijt ongeschendt ende onverandert gebleven / als datmen in alle geschrevene ofte gedruckte boecken het onderscheydt vanden getaele altijts ghehouden heeft. Ja over dertich so veertich jaeren herwaerts in alle de boecken / daermen de kinderen uyt plach te leeren lesen / en gebruyckte men anders niet dan du en salst ofte salt niet stelen / du en salst niet dooden / du en salst geen overspel doen / ofte stele niet / doode niet / en doe geen overspel / ende diergelijcke / gelijckmen by de oude Vlaemsche oversettinge van Boëtius^[1] / ende in vele gebede Boecxkens / ja oock in boecken van Fabelen / cluchten ende leugenboecken als S. Franciscus wijngaert / Esopus Fabelen ende andere sagen merckelijck sien can. Ende alle de Bybels diemen over veertich ofte vijftich jaeren gedruckt heeft / soo wel in Braband ende Vlaenderen / als in Hollant ende Vrieslant / houden noch deselve wyse van spreken onverbrekelijck: alsoo den Bybel van Liesvelt tot Antwerpen gedruckt int jaer 1532. ende die van Jacop Jacops sone ende Mauritius Yemants sone tot Delft in Hollandt gedruct int jaer 1477. den thienden Januarij^[2]/ ende ontallijcke andere copijen / soo oude als nieuwe / merckelijck getuygen. So dat seer onlancx dit leelijck misbruyck ende confusie van getalen in de H. Schrift heeft beghinnen in te breken. Ende noch souden wy geen groote swaricheyt gemaeckt hebben / om den ghemeynen man, die heden ten dage gewent is anders te hooren / te gerieven / ten ware dat wy gantselijcke niet en sagen / hoemen Godes heylige eenicheyt (die met smenschen smeeckelijcke woirden niet en can verciert noch verhoogt worden) eenichsins conde uytdrucken oft te kennen geven dan met dit onderscheet des getaels van eenen ende van velen. Jae wy achten datmen Godes eenige ende onvergeselschapte hooge Majesteyt ende eenvoudich enckel wesen / niet en can met het getal van velen uytspreken / sonder grooten laster ende vercortinge zijnder eeren / welcke hy niemant mede wilt deelen. Daerom ist dat alle andere vremde natien als Hoochduytschen / Françoysen / Italianen / Spaegnaerden / Engelschen / Schotten / Polaken / ende andere meer / die allegelijck soo wel als wy d'een den anderen aensprekende niet en willen seggen / du oft dy / in het getal van eenen / maer in het getal van velen seggen / Ghy / u / oft uwe liefde oft genade / om d'een den anderen te vleyen ende te smeeken / Nochtans houden dit gebruyck onverbrekelijck / dat als sy God aenspreken ofte bidden / sy nimmermeer anders en gebruycken dan het getal van eenen alleene / seggende: Du bist / du hebst / du wilst / achtende sulcx / als de waerheyt is / dat Godes eere daerinne gheleghen is / datmen hem voir een eenvoudich enckel wesen alleen bekenne. Nademael wy dan nu het ghetal van eenen niet anders en konnen uytdrucken / ende dat de gene die also kittelachtige ooren hebben gehadt / dat sy het woirt van du / dijn / ende van hebst / bist / salst / ende diergelijcke niet en hebben kunnen lijden / nochtans in stede van dien ons geene andere wijse en hebben weten te verdencken^a oft voor te brenghen / maer ter contrarie hebben hare gebreckelijckheyt ghenoech te kennen ghegeven / als sy geen ander onderscheyt tusschen het getal van eenen ende het getal van vele wetende te vinden / hebben liever gehadt de onbequame verdorvene wijse van spreken der Spaegnaerden van Nos otros, ende Vos otros, nae te volgen / seggende in stede van

[1] Bedoeld is de anonieme vertaling (dat weerdich bouc boecius de consolatione philosophie) verschenen in Gent in 1485. Zie ook het voorgaande document.

[2] De bijbel van Jacob van Liesvelt, de eerste volledige bijbel in het Nederlands, verscheen in Antwerpen in 1526; in 1532 volgde een tweede druk. Het werk steunde grotendeels op Luthers vertaling. De zogenaamde Delftse bijbel, tevens het eerste gedrukte Nederlandstalige boek, werd op 10 januari 1477 te Delft uitgebracht door Jacob Jacobsoen van der Meer en Mauricius Yemantszoen van Middelborch en bevatte alleen het Oude Testament (zonder de psalmen).

a verdencken: bedenken

[p. 68]

ghy / Ghy lieden / ende van wy / wylieden / dan dat sy souden hare oude natuerlijcke bequame ende eygene duytsche moeder spraecke wederom aennemen / om sick met goede duydelijcke woirden van [du] ende [dy] te behelpen (welcke nochtans oock nu in vele Provincien van herwaerts-over / als in Gelderlandt / Vrieslandt / Overijsel / ende lancx der Oostersche Zee henen tot aen Dantzick toe / Ja oock selve noch in vele plaetsen van Hollandt ende Zeelandt gebruyckelijck sijn) wie sal ons met recht connen straffen / dat wy aen tgene dat goet ende van onsen vaderen van outs hercomen is, gehouden hebben / om God sijne eere te geven / ende in goeden duytsche de meyninghe des h. Gheestes eygentlijck ende duydelijck uyt te drucken? Bidde derhalven dat my dit selve ten besten werde afgenomen. Nochtans indien yemandt tot Godt ofte tot eenen persoon sprekende liever heeft te seggen / Ghy hebt / ghy doet / ghy sult / om daer nae sprekende tot vele / ghedronghen te sijn / sick te behelpen met dat by-woirt lieden / die mach sijnen sin daerinne volgen / ende so hem dese maniere van spreken niet aen en staet / ende wilt Godes eenicheydt van smenschen pluymstrijckende dobbelheyden niet afsonderen / die mach dese onse Psalmen ende Lofsanghen naelaten / ende de Psalmen Datheni singen ofte andere op sijn eyghen handt dichten.

Wy hebben enckelijck ghesocht de woirden des Prophetes / ende den sin des H. Geestes blootelijck ende slechtelijck uyt te legghen / dwelck wy hopen nae de waerheyt des Hebreischen texts ghedaen te hebben / so vele als het den dichte heeft konnen lijden / oft ons verstandt begrijpen ende uyt drucken. Wy hopen dat Godes gemeynte hier uyt sal moghen stichtinge ende onderwysinghe ontfanghen. Indien sulcx gheschiet / hem zij dies lof ende eere: So niet / ick bidde dat een yegelijck wil aennemen het tgene dat hem dunct alder bequaemste te wesen / om de ooghen sijns verstandts te openen ende sijn herte tot Godes liefde ende dienst te verwecken. Ons sal ghenoech wesen / dat Gode den Heere alleen lof ende prijs ghegheven werde. Dit en hebbe ick u Christelijcke Lesers ende Broeders inden Heere uyt goede ende Christelijcke meyninghe niet willen verswijgen / u hier mede des almoghenden beschuttinghe van gantscher herten bevelende. Datum tot Westersoubourgh, desen xv. in Julio 1591.

Uwe dienstwillige
Philips van Marnix.