Door eenen engen hals. Nederlandse beschouwingen over vertalen 1550-1670

Vertaalhistorie. Deel 2

[p. 55]

10
M.A. Gillis (vert.), Emblemata I. Sambuci. In Nederlantsche tale ghetrouwelick overgheset. Antwerpen: Christoffel Plantijn, 1566

In zijn voorwoord identificeert de vertaler zich enkel met de initialen M.A.G. Uit de boekhouding van het Plantijnse huis weten we dat de letters staan voor Marcus Antonius Gillis van Diest (?-?), zoon van de Antwerpse drukker Aegidius Coppens van Diest. Gillis was eveneens in het uitgeverswezen werkzaam en voelde zich thuis in de Antwerpse humanistische kringen. Onder zijn vrienden rekende hij de geleerde schoolmeester Peeter Heyns en de cartograaf Abraham Ortelius. Uit de voorwoorden bij zijn andere vertalingen spreekt vertrouwdheid met de stoïsche wijsbegeerte. Uit de periode 1562-1567 zijn vijf werken van zijn hand bekend, alle vertalingen. Van zijn latere leven is niets met zekerheid geweten. Een jaar na de bundel van Sambucus vertaalde Gillis een tweede embleemboek, van Hadrianus Junius. Voordien had hij de rede Ad Demonicum van Isocrates, alsook Cebes' tafereel en Epictetus hantboecxken in het Nederlands omgezet. De Hongaarse humanist Joannes Sambucus, of Janos Számboky (1531-1584), had zijn Latijnse Emblemata in 1564 bij Plantijn laten verschijnen. Het drukken ervan was op 25 augustus 1564 voltooid. Reeds op 15 september van dat jaar ontving M.A. Gillis van Plantijn een voorschot ‘sur la traduction en flameng’ van het werk. Het boek bevat een opdracht, ondertekend door Plantijn, aan Hendrik van Berchem. [Facsimile-ed. L. Voet & G. Persoons, De Gulden Passer, 58-59, 1980-81]

M.A.G. totten goetwillighen Leser.

Op dat ghy, beminde Leser, met meerder profijt ende ghenoechten dit teghenwoordich Boeck lesen sout, ende mijnen arbeyt by avonturen niet t'onrecht ghestraft, oft lichtverdelijc veracht ende verworpen en soude worden, soo heeft my ghedocht grootelijc van noode te zijn U.L. eerst ende al voren den oorspronc, t'ghebruyck, ende den eygendom^a van aldusdanige maniere van scrijven int corte te verclaren: ende dat dies te meer, wantse in onse sprake heel nieu ende van niemanden (mijns wetens) noch niet getracteert en is. Om d'welck ordentlijc te doen, so wil ick vande beteeckenisse des naems beginnen. Leset met verstande ende iugeert dan.

Emblemata hebben by den Griecken gemeynlick genoemt gheweest alle sulcke cieraten die van verscheyden dingen ende coleuren tot vercieringe van eenighe wercken daer in gheleyt ende gemaect werden: gelijck wt het bedietsel des woorts Εμβάλλω, d'welc inlegghen beteeckent, genoech blijct. Welcke cieraten, op datse niet alleenlijc den oogen en souden behagen mits hare constige ende costelicke frayicheyt, maer oock den gheest des aenschouwers door eenige scherpsinnige leeringe vermaken souden: so hebben sommige seer wijslick sekere teeckenen ende figuren met luttel woorden daer by bedacht, om daer door des menschen aenmerckinge te verwecken tot het overpeysen wat alsulcx bedieden mochte. Waerom dat syse ooc also maecten, datse niet so claer ende plat en waren, datse van elcken, hoe bot en plomp dat hy ooc ware, lichtelijc mochten verstaen worden: noch ooc we-

a eygendom: aard

[p. 56]

derom niet so duyster ende scherp en waren, sy en mochten wel van eenen verstandigen door sijn eygen overlegginge verstaen ende begrepen worden. D'welc begrijpen ende verstaen (dat door verscheyden middelen geschiet) so veel te meer des menschen gheest verheucht, want het hem alleenlick eygen is, daer alle andere ghenoechten door eenighe andere sinnen ontfangen ende gevoelt moeten worden, waerom dat ooc alle aldusdanighe leerende schilderien seer aengenaem voor alle edele ende verstandighe lieden altoos gheweest zijn. In t'soecken ende vinden van welcke Emblemata hen vele gheleerde mannen in diversche landen gheoeffent hebben, ende bysonder de seer vermaerde Iurist D. Andreas Alciatus, die onlancx geleden tot dienst van andere eenen Boeck daer af int Latijn heeft laten wtgaen,^[1] daer onder stellende sommighe veerssen om de duysterheyt des woorts met de figure (in welcke twee d'Emblema gelegen is) wat te verclaren: dergelijcken dat ooc nu cortelick dese Io. Sambucus ghedaen heeft. Den welcken ick door t'verwecken ende vermanen van eenen goeden vrient^[2] in onse Nederlantsche tale op Rhetorijcsche wijse simpelick na mijn vermogen gestelt hebbe, op dat dees maniere van Poëterie (waer mede de schilderie soo seer ghevoecht ende aengebonden is, dat d'een sonder d'ander hier in niet en vermach noch wtgerichten en can) by ons lieden ooc meer bekent soude mogen worden: waer door dat (so ick niet en twijfele) vele scherpsinnighe gheesten niet alleen en sullen weten dese Emblemata selve te ghebruycken tot cieraet van hare cameren, salen, poortalen, poorten, vensteren, dueren, ende alle andere plaetsen daermen eenige devisen gewoonlick is te stellen, maer ooc aldusdanige van nieus te versieren ende te vinden: want hier in Exemplaren van alderhande soorten zijn diemen soude moghen bedencken, het sy van Historien, Fabulen, Poëterien, natuerlijcke redenen, gelijckenissen, ende andere dingen diemen dagelics voor ons oogen siet ghebueren, wt allen den welcken men aldusdanige Emblemata sonder eynde noch maken mach. Waerom ick ooc hope hier door meer goetionstige ende beminders te vinden, mits mijn goethertich voornemen van yemanden dienst ende vorderinge te doen tot een alsulcke ingenieuse ende genoechelicke maniere van leeringhe: dan ick vreese benijders ende beschimpers, overmidts mijn ruytheyt^a ende slechticheyt van stellen verwect te hebben. Ende dat dies te meer, want ick bekenne mijn beste ghedaen te hebben om d'officie eens ghetrouwen Oversetters hier in te voldoen, latende de dingen sulcs als ickse int Latijn ghevonden hebbe, die alleenlick oversettende met luttel woorden (dwelc in alle dusdanighe manieren van scrijven so grootelics gheeyscht wort, datse daersonder alle haer gratie ende eygendom verliesen) so claerlick ende bescheydelick alst my immermeer mogelick geweest is, al ist dat het Latijn op veel plaetsen duyster ende swaer, mits hertheit ende cortheyt des stijls, om verstaen is, gelijc my dat wel betuygen sullen die in beyde talen vervaren zijn. So dat ick niet en weet datter eenige swaricheyt meer voor de Lesers in gebleven is, dan alleenlick dat de dingen ende geschiedenissen daer hy somtijts af spreect, by ons noch niet seer bekent oft ghemeyn en zijn: de welcke niet beter wechgenomen en can worden (na mijn beduncken) dan door neersticheyt ende vlijticheyt des Lesers, dient veel aenge-

[1] De Italiaanse humanist en jurist Andreas Alciato (1492-1550) schreef o.a. over het Romeinse recht en over geschiedenis. Zijn Emblematum libellus, algemeen beschouwd als de eerste embleembundel, verscheen in Augsburg in 1531.

[2] Bedoeld is Abraham Ortelius; onmiddellijk na het voorwoord tot de lezer volgt het gedicht ‘De Oversetter tot sijnen vrient’, waarvan de beginletters van iedere regel de naam ‘Abraham Ortels’ vormen. In het voorwoord bij zijn vertaling van de embleembundel van Hadrianus Junius een jaar later (Emblemata Aadriani Iunii Medici. Overgheset in Nederlantsche tale deur M.A.G., Antwerpen: Christoffel Plantijn, 1567) vertelt Gillis dat hij het werk van Sambucus had vertaald ‘deur t'vermaen ende toestoken des ingenieusen ende gheleerden Cosmographen Abraham Ortels, mijnen bysonderen goeden vrient’.

a ruytheyt: ruwheid, ruigheid

[p. 57]

namer is dat hy door zijns selfs ondersoecken ende bedencken verstaet, dan dat hem met lanc verhael ende wtlegginge wijs gemaect wort. De woorden oft sententien boven de figuren gestelt (welcke t'samen d'Emblema maken, so voorscreven is) hebbe ick meest al overgheset na luyt der Latijnscher woorden, de welcke daerom dicwils veel van haer gratie verliesen: want het gemeynlick gebuert, dattet ghene dat in d'een sprake wel luyt oft een gemeyn spreecwoort is, in een ander sprake van woorde tot woorde overgeset zijnde, qualick luyt ende gansch onbekent is, waer tegen wel weder een ander in die sprake is, d'welc met soo goeden gratie onder ander woorden t'selve bediet: maer want daer in by ons eenen grooten cuer^a is, die dicwils van lande tot lande, ia van stede tot stede verandert, so heeft my t'beste gedocht te volgen t'ghene dat ick voor my hadde, latende allen verstandigen Lesers vrijlijcken toe, na datse de meyninge ende leeringe wel verstaen hebben, sulcken woort daer by te voegen, alst hen sal duncken alder bequamelics daertoe te dienen, om den aenschouwers haestelick t'verstant vander schilderien te gheven: waer mede men ooc lichtelick van een figure twee, dry, oft meer Emblemata van verscheyden sinne, ende nochtans al even goet maken can, ghelijc men sien mach dat hier int 46. ende 150. Emblema ghedaen is: maer men moet altijt wachten dattet woort met de figure in eeniger voegen t'samen accorderen. Aengaende de figuren ende manieren van spreken, die de Poëten gemeynlick gebruycken tot cieraet van hare wercken, als principalijck zijn dese navolgende: Problema, d'welck een resolutie is, hebbende noch een vraghe aen haer hanghende. Dialogismus, dat is een propoost daer twee t'samen spreken: Apostrophe, dat is alsmen totten tweeden persoon spreect: Apodixis, d'welck een claer bewijsinghe is: Prosopopeia, dat is, alsmen eenighe onredelijcke ende onghevoelijcke dinghen doet spreken, oft dat wy tot hen spreken: ende meer andere, waer af dese Emblemata al vol zijn, sullen oock lichtelijck van den welgheoeffenden Lesers ghemerct ende verstaen worden, overmits wy de selve daghelijcs by onse Rhetorisiens vinden, al ist dat wy die niet en connen ghenoemen, noch oock haer cracht ende eygendom soo wel niet en kennen: ende dat coemt daer by eensdeels, soo my dunct, om dat wy noch ionck zijn in het scrijven, maer principalick wanter noch niemant in onse tale van de const van welspreken (welcke soo wel in Prose als in Rijme ghelegen is) met sekere wetten ende reghels ghescreven en heeft. D'welck sonder twijfel waert eens van yemanden wel begost, grooten voortganck tot verbeteringhe ende verrijckinghe van onser Nederlantscher talen hebben soude, aenghesien dattet soo rijckelijck begaeft is van cloecke verstanden, ghelijck het wt den wercken ghenoech blijct, diese in alderhande consten ende scientien, daerse hen toe ghegheven ende in gheoeffent hebben, daghelijcs wt brenghen, met groote verwonderinghe van alle andere Natien. Maer want hier nu gheenen tijt en is daer langher af te spreken, ende ghenoechsaemlick verhaelt is het ghene dat desen Boeck aencleeft, soo en resteerter niet, beminde Leser, dan te wenschen, dat ghy hem met ghenoechten tot uwer baten lesen ende danckelick ontfangen mocht. Sijt gheluckich ende vaert wel. Den 13. Ianuarij 1566.

a cuer: keus, verscheidenheid