|
| |
| |
| |
Het eenentvvintichste Boeck van Olaus de Groote wt Gothlant, Aertsbischop van Vpsalen, int corte begrepen, tracterende vande groote ende selsaem zee monsters.
| |
Voorrede.
VOorwaer het is een seer wonderlijcke sake om sien, hoe dat die groote Zee Oceane, alle nacien laet sien diuersche soorten van visschen, die in haer diepste voortgebrocht worden, de welcke niet en sijn soo seere te verwonderen, om de grootte die sy hebben, oft om haer groote menichte, de welcke mach wesen alsser sterren mogen staen inden firmamente, als om de vreesselijcke ghedaenten die sy hebben: want noch in hemel, noch opder eerden, ia int diepste vander eerden, oft van eenige instrumenten diemen in huys soude moghen gebruycken mach verborghen wesen, dat in haer diepste oock niet en is verborghen. Want men beuint dat in de zee Oceane, die soo breet, diepe, sochte ende vruchtbaer is, de welcke altijts is ontfanghende het voortbringende saet der visschen, deur die excellente nature die altijts barende is, seer veel seltsame monstren voortcomende sijn: de welcke schijnen weder wt hen seluen ende andere beghinselen te genereren diuersche ghedaenten, als die deur die verwarden ende draeyenden vloet, die in haer seluen alsnu eens alsnu anders metten wint ende vanden stroom onder een vermenct worden, so dat wy ons vastelijck laten duncken datter niet en is wassende in eenich deel vander naturen, dat inde zee niet te vinden is, ia dat meer is oock veel ander saken die nergens elders dan daer meughen gheuonden worden. Ende men derf niet dincken datmen alleene in zee is vindende ghesteltenisse van dieren, maer oock druyuen, sweerden, sagen,
| |
| |
ende in cleyne schelpen oft huyskens, peerts hoofden wtkijken. Bouen dien sponsien, netels, sterren, tooueressen, wouwen, muenicken, koyen, woluen, echelen, verticellen, muysen, musschen, mieren, rauen, vorschen, verckens, ossen, schapen, peerden, esels, honden, sprinckhanen, caluers, boomen, wielen, potten, leeuwen, aernts, draken, swaluwen ende dier ghelijcken beesten. Vande welcke de sommighe altemets comen opt lant halen haerlieder cost, ende gheten hebbende wortels van haghen ende andere ghesaeyde dingen, soo gaen sy weder in zee. Sommighe visschen worden vet als de wint is waeyende wten Suyden, ende andere metten Noorden winde. Daer sijn oock monsters die de ghedaente hebben van eenen mensche, de welcke seer droeffelijck singhen, als die Nereides. Daer sijn ooc Zeeridders die de volmaecte forme hebben van eenen mensche, de welcke by nachte climmen op de schepen, ende terstont doen hellen de sijde vanden schepe daer sy sitten, ende ist datse iet langhe blijuen sitten, so verdrincken oock die schepen. Ende dat meer is, ick segge noch hier by, naer dat ick van eerlijcke visschers wt Norwegen hebbe hooren voorwarachtich vertellen, ten sy dat alsmen dese monstren heeft gheuangen de selue niet terstont weder vry laet gaen, datter so vreesselijcken storm is oprijsende, met een seer grouwelijke droefheyt vander ghelijcke menschen ende sommige andere monstren, dat de werelt schijnt te vergaen, soo dat de visschers met alder naersticheyt qualijc haerlieder leuen connen salueren: ick laet varen dat sy souden blijuen visschende. Daeromme als sulcx geschiet, soo is deur ordonancien ende statuyten vanden zeerechten gheboden, ende wort oock onderhouden, datmen sulcke seltsame dieren opgetrocken sijnde, de koorde metter hinghel terstont afsnijden sal, ende na de vreemde gesteltenisse die sy hebben, de selue los ende vry laten gaen
| |
| |
| |
| |
Vande perikeleuse visscherie inde Norwegsche zee.
Men segt wt veel redenen dattet seer perikeleus is visschen inde Norweechsche zee, om dat seer vanden oeuer ghedaen wort. want als daer eenige vreesselijcke stormen opcomen, so worden de visschers terstont oueruallen vande baren vander zee: oft als den ysganck seer groot is, so wordense ouer al verstroyt, oft oock deurt gheuecht vanden waluisschen ende monstren, wordense op verscheyen plaetsen ghedreuen: ende metten cortsten gheseyt soo worden sy altemets lam inde handen, deurt optrecken wten gront vander zee van sommige grouwelijcke ende seltsame visschen ende aentasten: ia ten sy dat sy die terstont laten los gaen, soo rijster sulcken storm op, datse verdrincken. Daeromme ist dat sommighe verwaende visschers, na dat sy langhe gestreden hebben tegen een vreemde beeste, de welcke de ghedaente heeft van eenen moninck, de selue trecken int schip: soo wordense terstont soo oueruallen met ghetier ende gehuyl van dier gelijcken monstren, dat sy geen moete en hebben haerlieder hingels meer wt te worpen om te visschen, oft om te roeyen, ia qualijck om de seylen op te trecken ende de vlucht te nemen, ten sy dat sijt laten gaen. Dese monstren al ist
| |
| |
dat sy ghelijck metten goeden visschen, diemen ghemeynlijc stockvisch heet, inde netten geuonden worden, nochtans so worden sy wederom wech geworpen als oft sy niet goet en waren: maer de goede visschen worden bewaert int schip ende wel diere vercocht, so wel ter plaetsen daer sy gheuangen worden, als inde omligghende landen ende wterste palen van Duytslant. In het wterste van Norweghen woonen ouer al op die dorpen wter maten veel visschers: als te Andanen, Troudanen, Duuan, Gamblauick, Nyauick, ende andere omligghende plaetsen by Wardahus, twelck te seghen is, slot oft huys vander Municien vanden gheheelen rijcke. De ingheseten vande voorseyde plaetsen varen met stercke schepen vander hauenen af tot inde vlacke zee om te gaen visschen, so verre als sy in twee daghen meughen varen, sonderlinge in Loumaent, Sporckelle ende Meerte, nemende met haer tschepe sulcx als sy souden mogen van noode hebben om xx. oft xxx. dagen op te leuen. De plaetse daer sy meest ghewoone sijn te gaen visschen is, geleghen tusschen Norweghen ende Yslant. Dese visschers hoe seere dat oock stormt, en blijuen nimmermeer ligghende op haerlieder anckers, maer drijuen altijts voorts metter ebbe ende vloet, altijts visschende tot dat sy hebben de schepen vol visch. Sy en weten hen anders niet te berghen dan naert wijsen vanden compasse te drijuen aen lant: want alst stormt, so weten sy deurt compas werwaerts datse seylen moeten. Men heeft oock beuonden dat soo dicwils alsser geuanghen geweest hebben seltsame visschen die de ghedaente hebben van menschen, Leeuwen ende der ghelijcken, dattet een teecken gheweest is van toecomenden twist ende orloghe.
| |
Vanden perijckel der Visschers, ende qualiteyt vanden visschen.
| |
| |
Gheen cleyn perijckel en is de visschers nakende, als sy metten hingel optrecken seer stercke ende groote visschen, oft van een xij. voeten lanck, ghelijck dat sijn Rhomben, Squatinen, ende ander visschen die vleughels hebben, de welcke opgetrocken wesende tot bouen het water, trecken dicwils selue de visschers int water, ten sy dat sy hen van te voren met koorden vast ghemaect hebben, oft dat sy malcanderen comen helpen dusdanige visschen optrecken. Maer die met voorspoet so grooten perijkelen der zee heeft verwonnen, ende metten schepen vol visch weder thuys comen mach, die haelt sijnen visch wten schepe, hy maect hem schoone, ende ghesprenct hebbende geheel oft in stucken ghesneden, legtse te drooghen inde Sonne, ende windt, oft metten stercken vorst ende coude des lochts. Daer na soo bintmen die met seer groote reepen by een ghelijck bonden houts, ende wederomme tschepe gedaen sijnde, wort geuoert inde seere vermaerde coopstat van Berghen in Norweghen, om met ghereeden ghelde vercocht te worden oft op ander ware te vermanghelen. Ende hier deur so wort dese soorte van visch met goeden rechte in haerlieder ghemeyne sprake gheheeten Berghervisch, ende niet stockuisch van dat hy gheclopt wort met houten hamer, om dat hy te saechter soude weycken. Niettemin alle desen Bergervisch en wort euen veel niet gheacht, maer ieghelijck wordt gheacht na sijn grootte ende deucht. Want daer is een soorte die langer is dan dander, Asellus ghenaemt, vande welcke dat sy den buyck snijden in nestelen van twee cubitus lanck, ghelijck oft koorden waren, ende drooghen die metter locht: ende dese houden ende vercoopen die Noordersche nacien voor de beste ende delicaetste van allen, ende heetent Roedscher. Insgelijcx ooc soo bewaren sy voor een seer goede spijse, voor haerlieder selfs eten, oft om wel daer aen te winnen, die wterste steerten van dese visschen in groote vaten, de welcke van
| |
| |
den duytschen gheheeten worden Spore. Sy snijden oock riemen van eenen cubitus oft twee lanck wt den buyck vande Rhomben, maer breeder dan die ander voorseyt ende wel vet, die vanden ingheseten vanden lande worden geheeten Raff, maer dese gebruyckense voor broot ende toespijse tsamen. Niettemin dese spijse dient alder best de groue ende stercke menschen, ende niet die teeder sijn. Sy smaect bycans ghelijck gedroochde roghen, de welcke in Italiaens heeten Bortargi: maer sy is veel vetter. Die van Norweghen barnen de hoofden vande visschen in stede van hout, om haerlieder spijse te bereyden. Ontrent de costen van Norwegen principalijck ontrent de clippen van Anslou worden visschen gheuanghen diemen heet Makereelen, de welcke wel ghesouten sijnde is seer goet, maer onghesouten en deucht hy niet.
| |
| |
Vande visschen van Yslant.
Daer is noch een ander soorte van visschen, de welcke met grooter menichten worden geuangen vande Yslanders inde Yslantsche zee, de welcke verschillen in murwicheyt van vissche ende lengde vanden anderen voorseyde visschen. Daer worden oock geuangen Asellen, Rhomben, Zeecaluen, Abredaen, diemen in goth-
| |
| |
lant Torsck heet. Men vint daer oock Waluisschen Phiseters ende andere seer groote ende seltsame visschen, de welcke deur haerlieder onbedwingelijcke wreetheit verwecken seer groote beroerten in zee. De beste visschen die daer gheuanghen worden, vanden Spaegniaerts ende Italianen ghenaemt Marlucz, worden vanden Spaegniaerts ende Portuguesen geuoert tot binnen Roome. Dese worden gheuangen in Sporkelle, Meerte ende April, ende van datse gheuangen sijn soo worden sy gedroocht inde coude wint, ende ten laetsten op een getast opde vlacke velden met grooten hoopen, ghelijckmen het hout tasset, de welcke metten langhe cubitus oft metten riet op die Italiaensche mate, met veel duysent den Duytschen cooplieden vercocht worden: oft vermangelt voor koorne, bier, laken ende diergelijcke saken. Maer ist datse metten ghewichte vercocht worden, soo is dat selue met hondert oft dusent ponden smaels, oft ander seker ghewichte. Dusdanigen ghewichte wort geheeten in haerlieder ghemeyn tale een waghe, ghelijck in Gothlant, Sweden ende Duytslant gheheeten wort een schippont, twelcke is CCC. ponden ghewichts. Het beste ende meeste profijt, dat dit volck heeft, is vanden visch, om de welcke dat dicwils tschepe gheschiet grooten twist ende gheuecht onder cooplieden van diuersche landen ende nacien. Daeromme die cooplieden de welcke reysende oft varende sijn naer dit Eylandt om profijt te doene, en rusten hen anders niet toe, dan oft sy souden gaen vechten eenen vreesselijcken strijt teghen haer vianden. Ende al ist dat sy gheen menschen en crijghen tot vianden, soo vinden sy onder weghe wonderlijcke groote ende seer wreede visschen in soo grooter menichten als oft berghen waren, waer deur dat sy souden meughen comen in grooten perijckel, soo verre dat sy niet wel toe en saghen. Maer onder andere soo hebben sy hier teghen eene vande beste remedien, te weten het
| |
| |
scherp geluyt vander trompetten, het welcke dese wreede beesten niet en meughen hooren, maer schieten terstont weder inde diepte ende gront vander zee, gelijck hier na vanden Phiseter sal betoocht worden.
| |
Vande groote menichte van boter die in Yslant is.
In Yslant wort oock ghemaect soo grooten menichte van ghesouten boter, midts de groote menichte van koeyen ende schapen, ende oock de vette ende vruchtbare weyden die sy daer hebben dat sy iaerlijcx op veel plaetsen gheen tonnen oft vaten genoech hebbende, nemen moeten kisten van welrieckende hout gemaect van een xxx. oft xl. voeten lanck, ende vier oft vijfue diepe, om de boter in te legghen: de welcke sy houden voor haer eyghen eten, oft om teghen de vreemde cooplieden te vermangelen op ander ware. Want sy eten gemeynlijck drooghe visschen die met dusdanighe boter ghesmeyrt is, in stede van broodt, waer deur dat sy oock gheheeten worden visch eters. Seer veel kisten van dese boter worden gheuonden inde Abdye Helgafiel ghenaemt, de welcke ghefondeert is ende gherenteert met boter ende drooghen visch, als het beste tresoor dat sy hebben: gelijck dat oock sijn de twee bisschops kercken van Schalholden ende Hollen, met noch seer veel ander edel huysen, die alle ghelijck sulcken renten incomende hebben. Die Yslanders hebben voor dranck vreemde bieren, die daer tschepe ghebrocht worden wt de zeesteden van Duytslant. Daer toe soo hebben sy noch binnen int landt sommighe fonteynen, die alsoo soete van smake sijn alst bier, de welcke genoech sijn om haerlieden den dorst te verslaen: want sy sijn lieflijck ende gesont om drincken. Het volck in Yslant is seer wel varende, vrolijck ende liberael, ende leuen seer langhe sonder te ghebruycken eenighe medicijne, ia tot ouer dry hondert iaren. Seer haest sijn sy ver-
| |
| |
wect tot orloghe ende strijdt, de welcke sy wreedelijck ghenoech voeren, ten anderen soo hebben sy alle haer dinghen ghereet om een armeye op te rusten, te voet ende te peerde, teghen het ghene dat henlieden soude meughen ouercomen.
| |
| |
Vande grouwelijcke zee monstren ontrent die costen van Norweghen.
Ontrent de costen van Norweghen ende inde Norweegsche zee, worden geuonden seer seltsame visschen, waer af de namen niet bekendt en sijn (al ist datmen die hout te wesen soorten van waluisschen) de welcke metten ghesichte terstont haer wreetheyt laten blijcken: want sy iaghen de ghene diese aensiet een vreese aen, ia diese wat lange aensiet sulcken grouwel, dat sy niet en weten van haer seluen. Sy sijn seer vreeselijck van ghedaente, ende hebben een viercant hooft, ouer al beset met scherpe, doornachtige ende lange hoornen, staende gelijck de wortel van eenen boom die wt der aerden is ghetrocken: lanck wesende thien oft xij. cubitus, seer swart van coleur, ende seer wijde ooghen. Ende sijn ooc dicke inde middel meer dan acht oft thien cubitus. Den appel vander ooghen is eenen cubitus
| |
| |
groot, ende staet seer vierich ende root, so dat de visschers alst doncker weer is meynen van verre dat sy sien int water een gloeyende ende barnende vier. Dese visschen hebben hayr ghelijck ganse pluymen, dick ende lanc afhanghende ghelijck eenen baert: maer de reste vanden lichaem is seer cleyne, om te rekenen na de grootte van het viercant hooft, want ouer de xiiij. oft xv. cubitus niet lanc en is. Een van dese wreede monstren is machtich te bederuen ende inde gront te senden veel groote ende stercke schepen, die van veel cloecke ende vrome schippers bewaert sijn. Die langhe ende seer schoonen brief, de welcke geschreuen heeft int iaer M.D.XX. Erick Falchendorf Eertsbisschop van Nidrosien (dat de hooftstadt is van gheheel Norwegen) aenden Paus Leo de thienste, gheeft ghetuyghenisse ghenoech van sulcke wonderlijcke nieuwicheyt: met welcken brief gesonden werdt een hooft dat seer vreesselijck om sien was, van eenich ander monster, al ghesouten.
| |
| |
Vanden Physetere ende zijn groote wreetheyt teghen die schippers.
Den Physeter die gerekent wort onder de Walvisschen, lanck sijnde CC. cubitus, heeft een seer wree
| |
| |
den aert ende nature: want meestendeel soo heft hy hem wten water om de schepen te bederuen tot bouen den spriet, ende worpt wt het water dat hy ingehaelt heeft, deur de pijpen die hy heeft staende bouen opt hooft, soo dat hy met een groote gheweldighe waterguete, meestendeel de grootste ende stercste schepen tonderbringt, oft bringt ten minsten de schippers in groot perijckel van verdrincken.
Desen grooten ende wreeden visch heeft oock een groot ende wijt backhuys, gheheel ront ghelijck de Lampreye, waer mede dat hy twater ende spijse inhaelt: maer vallende opt voorste oft achterste vanden schepe, soo weecht hy de schepen te gronde: iae altemets (niet te vreden wesen, gelijck wy geseyt hebben, de schepen te hinderen metten water) soo worpt hy de schepen omme met sijnen rugghe oft steert, als oft een cleyn tonneken ware. Ouer al het lijf heeft hy een swart vel ende dicke lange vlimmen ghelijck breede voeten, ende eenen ghespleten steert, de welcke xv. oft xx. voeten breet is, waer mede dat hy de schepen seer vast is houdende. Niettemin de schippers hebben een seer bequame remedie teghen sijn quaetheyt, te weten een velt trompette, welcks scherp ende hardt gheluyt,
| |
| |
gheensins en mach verdragen. Ten anderen sy worpen ooc groote gheweldige tonnen in zee, waer mede dat sy beletten de toecomste vander beesten, latende haer spelen met de selue tonnen, oft sy schieten af groote stucken artillerie, om haer te veruaeren metten slach, meer dan om te quetsen met yseren oft steenen clooten, mits dien dat de clooten vanden water oft smoudt haer cracht verliesen, oft seer weynich quetsende sijn dat groot lichaem. Ick segghe v noch meer, datmen ontrent de costen van Norweghen seer dicwils is siende diuersche monsters, als nu bekende, als dan nieuwe ende onbekende, dat principalijck is toecomende om de ongrondeerlijcke diepte die daer ontrent is. Noch sijnder oock inde diepte vander zee seer veel soorten van visschen, die seer selden oft nimmermeer hem laten sien vande menschen.
| |
| |
Vanden strijdt tusschen de Walvisch ende die Orcke.
Al is de Waluisch seer groot, als een hondert oft dry hondert voeten lanck, ende seer grof ende dicke van lichaeme, nochtans soo heeft hy die Orcke te viande die veel minder is, maer veel cloecker ende wreeder, soowel int springhen als int aenuallen. De Orcke heeft
| |
| |
een fatsoen van een schip dat metten bodem om hooghe ligt, ende heeft seer vreesselijcke ende scherpe tanden, daer mede dat sy op haelt ende scheurt den buyck vanden Waluisch: oft steect haer met scerpe vanden rugghe ouer ende weder onder haer deur swemmende, blijuende haer aldus quellende soo langhe, dat sy ten laetsten haer moet versien ende vertrecken inde diepte der zee, oft versteken op eenighe droochte. Den Waluisch die deur sijn groote swaerte van lichaem hem seluen niet en can keeren noch wenden, en weet hem niet te verweeren teghen de listicheyt vanden Orcke: maer stellet terstont op een loopen, hoe wel dat haer seer luttel mach baten, deur dien datse so traech is van swemmen om haer groot gewichte, daer sy mede verladen is: so datse wel soude behoeuen eenen leytsman, om haer te leyden inde diepte der zee om dese perijkelen te ontgaen.
| |
Van veelderhande soorten van Waluisschen
Men vint veelderhande soorten van Waluisschen, want sommighe sijn harich, de welcke groot zijn wel vier ghemeten lants, elck ghemet van CCxl. voeten lanck ende Cxx. breet. Sommige sijn cael, maer die sijn minder: de welcke gheuangen worden inde Westersche ende Noordersche zee. Andere hebben het bachuys vol tanden ende seer lanck, te weten xij. oft xiiij. voeten, maer de tanden sesse, acht oft twelf voeten. Niettemin de honts tanden sijn veel langher dan die ander, ende sijn onder ghelijck eenen hoorne, gelijck tanden van wilde verckens oft Olifanten. Dese soorten van Waluisschen hebben een bachuys bequame om mede te eten, ende ooghen so groot ende wijt, dat int ronde van elcke ooghe ghemackelijck souden moghen sitten xv. persoonen ia xx. na de grootte vander beesten. Dese hebben CCl. hoornen bouen elcker ooghe,
| |
| |
ses oft seuen voeten lanck sijnde, dewelcke alsoo hart sijn als hoornen: ende dese treckense by een als sy sijn in perijckel, oft oock wt genoechte, oft datse ter bewarenisse van haer ooghen hun teghen ander visschen moeten verweeren. Ten is oock gheen wonder datse soo veel hoornen hebben, al sijnse hun moielijck ghenoech, ghemerct dat sy spacie hebben int voorhooft tusschen de twee ooghen, xv. oft xx. voeten oft meer. Maer de grootte vanden ribben ende beenders, ende waer toe dat sy goet sijn oft te passe comen, metten velle, vleesch ende smeer, sal hier naer verclaert werden.
| |
Van eenen wonderlijcken visch die gheuonden wert, int Iaer M.D.xxxij. inde Noort contreye van Enghelant.
Al ist dat de ingheseten van dien lande, hielden desen seltsamen visch voor een wonderlijck teecken, ende om sijnder groote alleene vanden ghesichte verbaest waren: nochtans en ist niet nieus in Norweghen. Want ontrent die costen van Norweghen tusschen Berghen ende Nidrosien, sijn soodanighe visschen seer ghemeene. Dewelcke achtervolgende de warachtighe descriptie van eenen edelman, wort gherekent onder de meeste visschen vander zee. Want hy schrijft dat inde maent van Oogst, int iaer M.D. xxxij. is op stranghe gheworpen gheweest by Thinemont, een seer groot ende seltsaem monstre, dat bicans meest al verschuert was: daer nochtans so vele noch af ouerbleuen was also vele bycans als hondert groote waghens wech voeren mochten. Die vanden eersten dit zee monstre ghesien hebben ende naer hem beste beschreuen, segghen dat lanck was xxx. ellen, twecke is xc. voeten: ende vanden buyck tot opden ruggegraet (alsoot int sant was ghesoncken) acht oft neghen ellen wijt. Maer hier af en is gheen sekerheyt. Want ick ben daer selue ghecomen den xxvi. dach van Oogst,
| |
| |
dat deze beeste daer lach en stanck, soo seere datment qualijck verdraghen mochte. Men wil segghen dat sijnen rugghe gesoncken was dry ellen diepe int sant, duer dat de zee daghelijcx metter vloet sant was aenworpende. Haer bachuys was ses ellen ende een half wijt, de caeckebeenen seuen ellen ende een half lanck, ende op sommighe plaetsen onder half elle int ronde, op ander plaetsen oock min: soo dat desen visch was min noch meer dan een grooten eycken boom. Desen visch hadde xxx. ribben inde sijden lanck wesende xxi. voeten, ende onderhaluen rondt: hy hadde drie buycken ghelijck seer wijde kelders, ende xxx. kelen, vande welcke de vijfue seer groot sijn. Noch haddet twee vlimmen elck van xv. voeten lanck, x. ossen waren nauwe machtich deene af te trecken. Want sy hielden aende caeken ghelijck hoorne platen: op deen sijde waren sy rou, sulcx als ghy nv muecht sien eenen onder duysent. Polidore dat ick v hier schrijue en sijn gheen bueselen, maer warachtich, al ist dat alle see monsteren niet euen groot en sijn. Het hooft was lanck tot aent bachuys seuen ellen. Maer vande tonghe sprectmen diuersch: niettemin de meesten hoop segt datse seuen ellen lanck was. Men segt dat sijn instrument wonderlijcke groot was, want het was een manneken: int welcke seer naer een man verdroncken was int open snijden, alsoo hy viel inden buyck vander beesten: ende hadde hy niet gheuat een ribbe metter hant daer hy hem vast aen hielt, hy hadder moeten blijuen. Tusschen beyde ooghen was spacie ontrent ses ellen. Maer de ooghen ende muylgaten waren qualijck gheproportioneert naer de grootte van sijn lichaem, ende waren seere ghelijck die ossen pleghen te hebben. Sijnen steert was ghespleten, ende ghelijck een saghe, maer seuen ellen breet. Opt hooft waren twee groote gaten, waer duer men meent dat desen visch ghelijck duer twee buysen veel waters was wtwor-
| |
| |
pende. Men heefter gheen tanden gheuonden, waer wt men wel mercken mach dat gheenen waluisch is gheweest: want men segt dat die waluisschen seer groote tanden hebben. Men sach daer anders niet dan sommige platen van hoornen die int backkuys waren van desen visch.
| |
| |
Vanden Sweertvisch, Eenhoorne ende Saghe vander zee.
Om dat dese wreede beesten gheuonden worden inde Noordersche zee, so ist wel redene dat ic die met de andere seltsaeme visschen hier stelle. Wandt den Sweertvisch en is gheenen visschen ghelijck, dan in eeniger proporcien den Waluisch. Sijn hooft is rou ende hayrachtich ghelijck vanden kerckwl. Sijn bachuys is seer diepe: ghelijck een diepe wiel, waer mede dat hy veruaert maect de ghene diet aensien, ende wech iaecht. Desen visch heeft seer vreesselijcke oogen, eenen scerpen beck, ende een sweert opden rugge. Groot quaet doen si den schepen die varende sijn ontrent de costen van Norweghen: want sy deurboren de schepen ghelijc roouers, om te doen verdrincken. Den Eenhoorne is een zee monster, hebbende opt voorhooft eenen seer langen hoorne, metten welcken sy deurboort de schepen die haer comen int ghemoet, so datse veel schepen
| |
| |
bederuen, ende seer veel volcs doen verdrincken. Maer de goetheyt Gods heeft de zeeuaerders voorsien van remedie teghen de wreetheyt van deser beeste: want mits datse seer traech is int swemmen, soo meughen de schippers de selue van verre siende, lichtelijc wijcken ende ontseylen. De Saghe is oock een zee monster groot van lichaem, draghende opt hooft eenen harden kam, die ghetant is ghelijc een saghe, waer mede dat van onder deursaeght de schepen, int ouer ende weer swemmen, om dat de schepen verdrinckende hem soude versaden vande verdroncken menschen. Daer is oock een ander soorte van zee Sagen, die hem opsteken tegen de zeeuaerders: de welcke na dat sy de schepen vier oft vijf mijlen gheuolcht hebben in zee, soo vertrecken sy weder gheheel moede wesende int diepe vanden wateren. De visschers gequetst sijnde vanden sweerde dat verheuen staet opden rugge vander Orcken, vallen in onmacht: ghelijck dat gheraken vander Loligo, de hant terstont maeckt te wesen sonder gheuoelen.
| |
| |
Hoe datmen de Waluisschen vanghen mach.
Om dat de Waluisch seer geerne haringen ende zeecaluers etet, als visschen die vetter sijn dan eenige andere: daeromme soo coemt de Waluisch dickwils
| |
| |
op de sant platen in groot perijckel, als duert ebben vander zee hun twater ontgaende is, so dat de wreede beesten moeten blijuen ligghende opt sant, sonder eenichsins te kunnen gheraken inde naeste diepte, om het welcke sy aerbeyden met sulcken ghewelt, dat sy metten slaen van haerlieder steert, midden inde sauel maken eenen diepen put, ligghende daer inne vast al oft sy in een nest ghebonden waren, soo datse van het sant dat hun ouer al inde wech light, gheensins en cunnen van daer gheraken. Maer als de Visschers dit vernemen, zoo loopen sy derwaerts met grooten hoopen draghende met henlieden seer stercke coorden ende anckers (om datse metter vloet niet weder en souden mueghen wech gheraken) ende maken dese beeeste daer mede vast tusschen de caeken, bachuys oft muylgaten, treckende de selue met grooter macht ende ghewelt opt drooghe: oft sy pranghense ende bindense soo vast, datse in gheenderhande manieren weder mueghen gheraken in zee. Maer als suclke auenture gheluckighen voortganck heeft, so deelen sy desen buyt tsamen: ende dan soo gaet een yeghelijck weder naer huys sijn dinghen doen, tot dat wederomme der ghelijcke oft ander profijt dat beter is hemlieden toe is comende. Want alst stormt soo ghebueret dicwils, dat eenighe groote ende wreede zee beeste, die van eenighe ander beeste dat haer viant is ghequetst sijnde, oft moede ghemaect, ende gheheel machteloos duer cracht vanden winden gheworpen wort op stranghe, tot eenen roof vande ghene diese vinden ende aenueerden. Maer als men sorghe heeft datse wederom soude mueghen comen in haer cracht, soo stekense met moort priemen, oft groote ende seer scerpe minckijsers onder inde sijde van de rustende beeste, om datse duert roeren haer bloet soude verliesen, ende ten laetsten steruen. Het ghebuert ock lichtelijck datse altemets van dese wreede monstren vinden wel
| |
| |
vast slapende inde Sonne, dewelcke sy dan soo vastbinden met coorden ende anckers dat niet mueghelijck en is datse wech gheraken cunnen, maer moeten daer blijuen voor eenen roof den ingheseten vanden landen.
| |
| |
Vande groote liefde der Waluisschen tot haer ionghen.
De Waluisschen die gheen caecken en hebben, blasen duer twee buysen, het welcke nochtans in luttel visschen beuonden wort. Als de ionghe W. luisschen sieck sijn oft onsterck, soo worden sy ghedragen van de oude: maer alse noch cleen sijn, so dragen sy die tusschen haer tanden. Het selue doen sy ooc als eenighen storm is nakende, ende naer den storm schieten sy die weder wt. Als de ionghen by ghebreke van water de oude niet en moghen volghen, soo nemen die oude hun bachuys vol waters, ende schietent naer de ionghen al oft een riuiere ware, om datse souden moghen gheraken vande platen daer sy vast op ligghen. Ten anderen naer datse groot sijn gheworden, so houden die oude hun noch langhe gheselschap. Want sy worden seer haest groot ende groyen thien iaer lanck
| |
| |
| |
| |
Van het saet vanden Walvisch datmen heet Ambre, ende waer toe dat goet is.
De Waluisschen genereren inder seluer manieren als de man metter urouwe, maer mits dat hy haest sijn saet scietet, ende oueruloedelijck, soo valter vele saets in zee, want het wijfken en cant niet al behouden. Dit saet spreet hem seer wijdt ende breet in dieuersche gehdaenten, ende is blaeu van coluer, nochtans meest treckende opt witte: ende is seer vast hanghende aen malcander: twelcke vanden schippers seer nerstelijck vergadert wort (als ick int zee varen ghesien hebbe) alst bouen lanx den water ghespreet ligt, om dat sijt souden vercopen den Apotekers diet suyueren, dewelcke het selue ghesuyuert hebbende heeten Ambre grijs: waer af dat sy maken een salue die sy houden voor de beste ende costelijckste diemen hebben mach om te ghenesen het fleersijn ende lammicheyt. Sommighe Ambre is wit, maer het graeu is het beste. Men valschet met puluer van Aloes hout, styracs, musch ende sommighe ander drooghen. Maer dat is goet om sien. Want dat gheualscht is wordt terstont sochte ghemaect ghelijck was, ende oprecht Ambre en smelt niet haest. Sijn cracht is conforta-
| |
| |
tijf, ende is goet teghen de vallende siecte ende flauheyt vander herten.
| |
| |
Waer toe datmen ghebruyct de deelen vanden Walvisch.
Als de Walvisschen ghetrocken sijn wten water opt lant, met grooten aerbeyt ende behendicheyt vanden schippers, oft duer cracht vanden windt ende storm ghedreuen sijn opt drooge, oft van ander visschen die haer vianden siin wt gramschap ontrent de canten hebben moeten vlieden: so comen die vanden lande met bijlen om te deelen onder malcanderen desen roof, ende worden vande visch, vet ende graeten van eenen Walvisch, wel CCL. oft CCC. wagens vol gheladen. Het speck metten vissche dat souten sy ende vullender mede seer vele ende groote vaten, ghelijck men van ander seer groote visschen doet: twelcke sy ghebruycken in haerlieder huysen voor hun daghelijcx eten, oft vercoopent de vreemde cooplieden, diet voeren in verre ende vreemde landen. De Waluisch heeft ouer al seer veel smouts, maer alder meest int hooft, ontrent het binnenste vanden hersenen: soo dat daer altemets wel xij. tonnen, iae somtijts xxx. oft xl. van desen smoute is wtcomende: dewelcke van soo veel
| |
| |
stercke mannen cunnen nauwe wech ghedraghen worden. Dit smout ghebruycken sy in stede van olie om te barnen inde kercke inde lampen, die daer hanghen dach ende nacht met licht voor die outaren, oft ander reliquien vanden heylighen: het wort oock ghebarnt in huys, inde winter alst daer eenpaerlijck nacht ende doncker is. De cleenste beenders oft graten barnen sy in huys in stede van hout, ia ende oock de hoofden van ander visschen. Van het vel vanden Waluisch maectmen riemen, tasschen, bougetten ende treck coorden daermen de clocken is mede luydende, dewelcke seer taey sijn ende langhe gheduerende: iae dat meer is metten velle van eenen Waluisch soude men moghen cleeden xl. persoonen, de schippers beseghen seer vele van dit smeyr, om van buyten de barders van haerlieder schepen te smeeren, om dat het ys int hartste vanden winter niet en soude vast blijuen hanghende aen de schepen, waer deur dat sy souden moghen gheraken te verdrincken: want dit smeyr belet dat water daer niet aen en mach veruriesen. De waghenaers ghebruyckent oock om te smeeren die wielen vande wagens: ende oock die huyuetters om het leyr te smouten, gelijck voren is verhaelt vant smout vande zeecaluers.
| |
Vande huysen die ghemaect werden vande beenders vande Walvisschen.
Naer dat wy hebben gheschreuen hoe groot dat de Waluisschen sijn van lichaem ende oock van hoofde, tanden, bachuys ende velle: soo ist wel behoorlijck dat wy schrijuen vande grootte der beenderen ende waer toe datse dienen. Ghemerct dat int wterste vande Noordersche landen, deur de groote coude ende groote stormen gheensins de boomen moghen hoo-
| |
| |
ghe op groyen, vande welcke men soude moghen huysen timmeren ende ander dingen maken die men inde huysen van doene heeft, daermen in wil woonen: soo heeft die voorsichtighe ende wijse natuere den lantsaten ander hier inne voorsien, als dat sy vande meeste ribben vande Waluisschen oft ander seer groote zee monstren timmeren mogen huysen ende ander saken die inde huysen souden moghen van noode wesen. Want als dese seer groote visschen soo wel deur cracht van ander beesten die haer vianden sijn, ghedreuen worden opt drooghe, als andersins deur behendicheyt vande menschen gheuanghen ende opt lant ghetrocken werden, ende den lantsaten also gheuallen sijn tot eenen roof, oft datse verrot ende verteert ligghen int sant: soo ist seker dat sy sullen achterlaten sulcke ende soo groote beenen, datmen daer af gheheele huysen, soo wel de wanden, dueren, vensters, daken, bancken: als oock tafels mach maken. Want dese ribben sijn xx. oft xxx. oft meer voeten lanck. Dan hebben sy noch rugghegraten, ende seer veel groote ghespleten beenen vanden hoofde, dewelcke deur behendicheyt vande wercklieden met vijlen
| |
| |
ende saghen soo net in een gheuoecht worden, dat een timmerman tselue met ijsere naghelen ende leden niet beter oft rasscher yet soude cunnen op maken.
| |
| |
Van huysen die ghemaect sijn van gheheele ribben van Walvisschen.
Naer dat vleesch af verrot is oft andersins gheten vande beenen, ende dattet inghewant wt is van desen grooten visschen, soo en blijft daer anders niet ouer dan de beenders, dewelcke dan ligghen ghelijck een groot schip dat metten bodem omme ghekeert ligt, die metter tijdt vanden slachreghen ende locht ghesuyuert sijnde, met cracht van volck dat daer toe ghenomen wort, gelijck huysen ouer eynde gherecht worden. Ende naer dat duer behendicheyt vanden meester diese oprechten doet, ghemaect sijn vensters int opperste vanden dake, oft inde sijden: soo wordense ghedeelt in veel bequame woonsteden: maer die dueren worden ghemaect van het vel van deser beesten, dat daer toe ende oock tot ander saken langhe te voren af ghetrocken is gheweest, ende duer de rouwicheyt vanden wint hart gemaect. In dese woonsteden worden af gheschut diuersche ende verscheyden stallen,
| |
| |
als voor verckens ende ander beesten, ghelijck men in ander huysen ghewoone is van doene, latende altijts plaetse bouen onder het dack vanden huysen voor de haeuen, dewelcke daer sijn in stede van huerwercken, om die lieden snachts te wecken om te gaen wercken, midts dat de gheheele winter lanck daer nacht is. Die ghene die onder dese ribben slapen droomen ghemeenlijck anders niet, dan dat sy eenpaerlijck sijn in sorge ende perijckel vander zee, ende deur grooten storm in perijckel van verdrincken.
| |
Vande anckers die men worpt op de rugge vanden Waluisschen.
Het buytenste vant vel vanden Waluisch siet ghelijck oft sant ware dat ligghende is aende dunen vander zee: soo dat dicwils ghebuert, als hy metten rugghe is ligghende buyten het water, dat de schippers meenen dat een cleen eylandeken is: ende varende daer terstont aen boort, gaen wten schepe op den Waluisch, ende slaen daer houten staken inne daer sy haer schepen aen vast maken, ende maken dan vier daer op, om haerlieder spijse te gereeden. Maer van dat de Waluisch is gheuoelende de hitte vanden viere, soo schiet hy te gronde, ende die schippers mede die daer op sijn, ten sy dat sy hun vast houden aende tauwen die vast sijn ghemaect aende schepen, ende hem seluen alsoo salueren. Dese Waluisschen worpen altemets wt (als voren vanden Physeter verhaelt is) soo grooten vloet van water datse inghehaelt hebben dat de schepen dicwils daer deur in perijckel comen van te verdrincken. Ten anderen alst eenighen storm oprijst inde zee, soo verheffen de Waluisschen bouen de vloet, om dat sy inde beroerte vander zee ende storm de schepen souden moghen doen verdrincken. Altemets oock soo draecht hy sant op sijnen rugghe, soo
| |
| |
dat de schippers alst grooten storm is daer aen boort seylen seer blijde wesende dat sy lant gheuonden hebben, ende worpen haerlieder anckers opt lijf vanden Waluisch, om daer te mogen stille ligghen op haerlieder ancker. Maer als hy is gheuoelende het vier dat sy ontsteken op sijnen rugghe, terstont beroert sijnde, soo schiet hy int water, treckende met hem schip ende volck te gronde, ten sy dat die anckers breken.
| |
| |
Van het seltsaem vercken inde Duytsche zee.
Hier voren hebben wy gheschreuen, van eenen wonderlijcken visch, die gheuonden is gheweest aende costen van Enghelant, met een clare beschrijuinghe van sijn gheheel lichaem, ende oock van elck let bysonder: dewelcke daer ghesien is gheweest int iaer M.D.xxxij. ende vanden lantsaten voor eenen roof aenueert gheweest. Maer hier sal ick schrijuen van het wonderlijck vercken, twelcke daer naer int iaer M.D.xxxvij. inde selue Duytsche zee gheuanghen is gheweest, dat in alle sijn leden seer vreemdt ende seltsaem gheweest is. Want het hadde het hooft van een vercken ende int achterste vanden hoof-
| |
| |
de een vierendeel van een mane. Het hadde oock vier voeten ghelijck een draeck, ende aen beyde sijden inde lendenen twee ooghen, ende de derde opden buyck ontrent de nauel, maer eenen ghespleten steert ghelijck ander visschen.
| |
| |
Vanden Rosmaer oft bijter van Norweghen.
Opde costen van Norweghen treckende naert noorden sijn seer groote visschen, iae alsoo groot als Olifanten die men heet Rosmaers oft Norweechsche bijters, ende dat by auenturen om datse seer wreet sijn van bijten. Want ist datse eenich mensche sien staen opden oeuer vander zee, soo springhen sy seer haestich hem opt lijf om te vatten, ende metten tanden te verschueren, soo dat hy op eenen ooghenblick tijts doot is. De Rosmaers hebben een hooft, ghelijck eenen osse, een rouwen huyt, ende het hair so dicke als stroopijpen seer wijdt wt ghespreet. Sy climmen tot opt opperste vanden rootsen, hem seluen vast houdende ende op stierende metten tanden, al oft sy met een leere op ghinghen, om dat sy souden moghen eten vande cruyden die wel nat bedauwet sijn: ende als sy ghenoech daer gheweest hebben, soo laten sy hem al rollende weder af in zee vallen, ten sy datse int afrollen in slape vallen ende al slapende
| |
| |
vast blijuen hanghen aende rootse. Want dan soo comen de visschers soo haest gheloopen als sy moghen, ende snijden het vel vanden specke ontrent de steert, ende steken daer duere seer stercke tauwen, die sy vast maken aende hoecken vander rootsen, oft aende naeste boomen. Daer naer soo maken sy hem wacker met slinghers, worpende hem met steenen opt hooft, ende dwinghen hem neder te gaen vander rootsen naert water, verloren hebbende de meestendeel van sijn vel: soo dat hy ten eynde verloren hebbende sijn bloet, onsterck ende half doot wesende den schippers is eenen goeden roof, principalijck om sijn tanden, dewelcke in Tartarien, Moschouien, Russien ende Scythien ghehouden sijn seer costelick ghelijck in Indien het Iuoir, om haer hartheyt, witticheyt ende ghewichte: Waer af dat men maect hechten van dagghen ende messen seer cunstich deur behendicheyt vanden werclieden ghemaect. Dit selue beschrijft oock Mechouita die historie schrijuer van Polen, ende naer hem Paulus Iouius, het selue gehoort hebbende van eenen Demetrius, die gesonden was in Ambassate vanden grooten hertoghe van Moschouien aenden Paeus Clement de seuenste van dien name.
| |
Vande visschen met vlueghels.
Inde Duytsche zee tusschen Norweghen ende Enghelant wordt eenen visch gheuonden met twee voeten ende vier vlueghels, die hy is roerende ende buyghende tot onder aende borst ende buyck, ghelijck vlueghels van ander voghels. De twee comen voren ontrent die caecken, ende die ander twee rechts achter bouen de steert: welcke vlueghels sijn oft vellen waren, maer ontrent het lichaem seer dicke, dewelcke hen dienen in stede van aermen: ende voren int eerste
| |
| |
sijnse dunne: Inde selue maniere sijn oock ghestelt de twee achterste vlueghels. De caken van desen visch en sijn niet open noch ten buycke waerts, noch te borste waerts, maer sy sijn open op de schouderen vande voorste vlueghels, met viercante gaten: waer af de twee staen vast aen het hooft, ende dander twee ontrent de rechter vlueghel: Inder seluer manieren sijn sy ghestelt op den anderen vlueghel. Het hooft van desen visch is seer ghelijck den rocche, van coluer, velle, fatsoen ende smake. Sijn beenen sijn sonder eenich let, maer onder inde voet heeft het putten, om dat te stercker soude treden. Van steerte en ist den rocche niet ghelijck, maer den anderen visschen, dan datse wat langher is. Niet verre vanden steert soo heeft hy een vlimme bouen opden rugge, daer ontrent dat hy beghint te smallen, ontrent het laetse vanden buyck ghelijck ander visschen, maer seer groot naer de proporcie te rekenen van sijn lichaeme. Dese visch wort gheuanghen onder de Rocchen ende Squatinen, maer hy en is niet seer goet om eten, om dat hy soo dorre is van vissche, ende magher. Metter hinghel is hy seer qualijck op te halen wten gront, om sijn vlueghels. Noch sijnder sommighe visschen die breet sijn van lichaem met vier vlimmen: twee opden
| |
| |
buyck ende twee opden rugghe: ende de vlimmen die sy ghebruycken heeten vlueghels, ende sijn sulcx als die zee hasen hebben. Want dese hebben twee vlimmen onder aenden buyck, ende twee ander recht teghen ouer inde sijden bouen ontrent den rugge. Daer is oock een zee visch Ludolatra ghenaemt, die oock seer van dese soorten van visschen is, want hy heeft vier vlueghels, twee aent hooft, ende twee opden rugghe, waer mede dat hy hem is seer haest voerende op alle plaetsen daert wesen wil.
| |
| |
Vande Polypus, oft visch met veel voeten.
Ontrent de costen van Norweghen is een dier Polypus ghenaemt om dat veel voeten heeft, hebbende een buyse opden rugghe, waer mede dat hem seluen is voerende ouer zee, keerende de selue nu op de rechter sijde, nu op de slincker sijde. Maer metten voeten die wijde van een staen, ende scherp sijn als ghetande tanghen, vattet al dat hem ontrent coemt: ende het is een dier sonder bloet. Alle sijnen cost vergaderet inde hollen daert hem in houdet: ende alst eenighen visch gheten heeft, soo wordet de vellen van
| |
| |
achter quijte: het vangt de cleyne visschen die ontrent comen gheswonnen, ende worpt oock wech de schellen vande creeften. Sijn coluer verandert naer dat de steen is daert opstaet, sonderlinghe wt vreesen alst wort siende de zee palinck, dat sijn doot viant is. Het heeft in als acht voeten, vier groote ende vier middelbaer ende een cleyn lichaem, twelcke ghecompenseert wort inde grootte vande voeten. Het heeft oock noch veel ander cleyne voeten die bedect sijn soo datmense seer qualijck gesien can: mette welcke dat hem ouer eynde houdet, roert ende beschermt: ende grijpt oock al dat verre van hem is. Maer alst light metten buyck om hooghe soo houdet hem soo vast aende steenen, dat gheensins daer af te ghecrijghen en is, ten sy met eenighe stinckende dinghen die men daer ontrent is legghende.
| |
Vande wreetheyt van sommighe visschen, ende vande goetheyt van sommighe ander.
Daer is een soorte van zeehonden diemen in Italiaens heet Boloma, ende in Norweghen Haafisck, die hem is houdende inde soute wateren. Dese visschen als sy een mensche sien swemmen soo loopense met grooten hoopen hem toe, ende vallen hem verradelijck ende soo heet aen, datse niet alleene hem met bijten, maer oock met haerlieder swaer ghewichte te gronde trecken, af etende sijn cleynste ende teederste leden, als neuse, vingheren ende manlijcheyt, blijuen ontrent hem tot dat de rocche die ouer al is swemmende lanx de zee te aenganghe coemt, ghewapent met haer scerpe vlimmen, als een wreker van het onghelijck dat sy den mensche doende sijn: soo dat hy ten laetsten met een maniere van gewelt dese visschen die vande men-
| |
| |
sche aldus etende sijn wech iaecht, helpende hen met alle haer macht om te moghen ontcomen ende wt te swemmen: ia bewaert hem noch sommighe daghen naer dat hy doot is, tot dat de zee haer seluen natuerlijck purgeert, ende dat hy bouen coemt. Sulcken deerlijcken dinghen worden gesien aende costen van Norweghen als de lieden hemlieden gaen wasschen in zee, sonderlinghe die wtlantsche schippers, die niet wetende van desen perijckel ende verraet, wten schepen int water springhen. Want dese Zeehonden houden hun gheborghen onder de schepen die op haer anckers ligghen, ghelijck waterrammen, wt eenen valschen gront om de menschen die int water springhen te vatten ende wech te sleypen. Maer die ghene die onder het water swemmen cunnen, weten hem te wachten voor dit perijckel, ende met stocken daer scherpe ysere pinnen aen sijn, te verweeren ende te dooden dese Zeerammen oft Zeehonden. Want ist dat sy daer mede niet en worden deursteken, soo en vertrecken sy niet oft en verlaten hem niet. Aldus soo gheschiet eenen wreeden strijt tegen dese beesten. Want sy sijn seer greettich om te hebben die schamelheyt ende hielen vanden mensche: ia alle de witticheyt van des menschen lichaem. Het vel van dese Zeehonden heeft den seluen aert van scherpheyt diet vel vanden rocche heeft, om beenders ende houters mede te polijsteren.
| |
Vande Sponsien.
Ontrent de costen van Norweghen worden de Sponsien gheuonden met grooter menichte, dewelcken metten anderen beesten ghemeyne hebben, het wt spreeden ende in een trecken. Maer de sommige houden soo vast aende steenen datmense niet en can aftrecken: ende ist datse vander wortelen worden af ghetrocken, soo groyen sy weder. Die ander drijuen van
| |
| |
deen plaetse op dander, ende dese worden met grooter menichten gheuonden ontrent de voorseyde costen van Norweghen. Sy worden gheuoet van het slijck, ende eten oesters ende cleene vischkens. Als sy leuen soo hebben sy een swart coluer, ghelijck als sy nat gemaect sijn. Sy en houden gheensins vast aende rootsen noch int gheheele noch in deel. Want tusschen beyden sijn sommighe ijdel pijpen, ontrent vier oft vijfue, waer deur men meynt dat sy haer voetsel nemen. Daer sijn oock noch ander sponsien, die bouen ghesloten sijn. Men secht oock dat onder haerlieder wortels vellekens sijn: ende sy leuen seer langhe.
| |
| |
Van seer langhe wormen.
Daer is een worm ontrent de costen van Norweghen graenblaeu van coluer, die xl. cubitus lanck is oft meer, maer nauwe soo dicke als eenen arm van een cleen kint: dewelcke soo stillekens is swemmende deurt water, dat men nauwe ghesien can de streke al waer dat sy deur gheswommen is. Dese worme en doet niemant gheen hinder, ten sy datse met menschen handen ghedouwet is: maer dan soo beghinnen de vinghers te swellen deurt aentasten van sijn dunne
| |
| |
vel. Alst vanden creeften vast ghehouden wert ende ghequelt, dan soecket deur sijn crom swemmen in alder manieren te ontcomen, maer het is te vergheefs. Want de creeften met haren voeten die scherp sijn gelijck getande tangen, drucken haer soo vast, datse ghelijck met eenen ancker van een schip die int water neder ghelaten is vast ghehouden wort. Dese worme hebbe ick dicwils ghesien, maer noyt aenghetast, midts dat ick vanden schippers was ghewaerschouwet van het perijckel dat my daer af soude hebben meughen comen.
| |
| |
Vanden Swamfisck ende sommighe ander zee monsters.
Wy hebben in deser figuren ghestelt diuersche soorten van visschen: iae eer monstren dan visschen, om haer vreemt fatsoen ende diuerschen aert die sy hebben: dewelcke men siet comen onder ander groote zeevisschen ontrent de costen van Norweghen, ende oock gheuanghen werden om te hebben het groot smout dat sy inhebben seer oueruloedich. Want de visschers suyueren dit smout, het selue opt vier syende ghelijck vleesch, ende vercoopent om leyr daer me-
| |
| |
de te smeeren, oft om te barnen inde winter in lampen alst daer eenpaerlijck nacht is. Ende onder ander soo isser een monster dat ront is, dat in Norweechsche tale gheheten wert Swamfisck, twelcke het gulsichste ende gierichste is dat onder allen dieren wesen mach, soo datmen secht dat nimmermeer versaet is, ende dat gheen bysonder maghe en heeft. Daeromme al wat het eten mach wort terstont verteert ende verandert inde dicte van sijn lichaem, so dat anders niet en schijnt te wesen, dan eenen clont smouts in een vergadert. Het wort wter maten breet, ende recket hem seer wt: maer alst hem niet meer wtgherecken en can, so worpet de visschen weder seer lichtelijck wt deur sijn bachuys, want ten heeft gheenen hals niet meer dan ander visschen en doen. Sijn bachuys staet vast aen sijnen buyck. Dit dier is soo vet, dat als hem eenigh perijckel is aencomende, sijn vel, vet ende vleesch is treckende ghelijck den echel dobbel ouer sijn hooft, houdende hem seluen alsoo verborghen. Niettemin dit en geschiet niet sonder sijn schade: want wt vreese van ander beesten dat sijn vianden sijn, soo en ontdoet het seluen niet alst hongher heeft, maer etet ende leeft by sijn eyghen vleesch: lieuer hebbende eens deels hem seluen te eten, dan gheheel ende al van ander wreede visschen verslint te worden. Maer alst hem wten perijckel siet, soo sieghet dat hem seluen salueert. Daer is oock een ander Zee monster Cahab ghenaemt, dat seer cleyn van voeten is naert groot lichaem dat heeft. Niettemin het heeft eenen langhen voet, die het ghebruyckt in stede van eender handt, om alle sijn leden te beschermen: ende daer mede soo steket sijn eten in sijn bachuys, ende treckt de cruyden metter wortelen wter eerden. Sijn voeten sijn seer ghelijck koe voeten oft calfs voeten. Als dit dier is swemmende int water, soo houdet sijnen aessem inne: ende alst sijnen
| |
| |
aessem wt laet gaen, soo comet weder bouen, ende schietet water weder wt hooghe ghelijck de Waluisschen ende Dolfins. Men siet daer oock noch een ander dier, dat desen seere ghelijck is, ghenaemt Circhos, hebbende het vel schelpachtich ende sochte, eens deels swart ende eens deels root, ende twee spleten in elcke voet, dewelcke drie vinghers maken. De rechten voet is seer cleyne, maer de slincken seer groot ende lanck. Daeromme alst gaet opt lant, soo draecht sijn slincker sijde tgheheel lichaem, ende sleypet den anderen voet naer hem. Alst schoon weder is soo gatet vry, sonder erghens teghen hem te houden: maer alst donker ende windich is, soo lenet teghen de steenen, ende staet daer stille soo vast aen sonder hem te roeren, dat men qualijck daer af ghetrecken can. Voorwaer het moet wel eenen wonderlijcken aert ende nature wesen, ghesont te sijn alst schoon weder is, ende sieck ende cranck, als quaet weder is.
| |
Vande coeye, calf, peert, hase ende muys vander zee.
De Coeye is een seer groot zeemonster, sterck, quaet ende wreet van naturen. Sy heeft ionghen die haer ghelijck sijn van fatsoen, meestendeel maer een, oft nimmermeer ouer de twee smaels: dewelcke sy seer lief heeft ende seer nerstelijck bewaert, ende ouer al met haer leedet, waer datse oock in zee is swemmende: oft op het lant gaende. Sy draecht haer ionghen thien maenden. Men heeft beuonden deurt afhouwen van haren steert, datse C.xxx. iaren gheleeft heeft. De nature vanden Zeecalf is inde voorgaende capittelen eens deels verclaert: maer een sake sullen wy hier daer noch by stellen, als dat onder alle de visschen vander zee, gheen meerder harinck dief mach geuonden wesen. Want het coemt aende netten daer den
| |
| |
harinck metten caken oft andersins inne vast hangt, ende etet deen voren ende dander naer, so datter seer luttel harincx inde netten blijft hanghende. Het zeepeert wort dicwils ghesien tusschen Enghelant ende Norweghen, hebbende het hooft van een peert ende briesschende, maer de voeten heuet ghespleten met hoornen ghelijck een coeye: Het neemt sijn voetsel soo wel opt lant als in zee. Selden wordet gheuanghen, nochtans wordet wel alsoo groot als een osse. Den steert heuet ghespleten ghelijck eenen visch. De zee muys maect eenen put in deerde, daer in datse haer eyers lecht, dewelcke sy dan wel toedecket. Opden dertichsten dach graeft sy den put weder open, ende vint daer haer ionghen, dewelcke sy met haer bringht in zee: ende sijn int eerste blint ende achter naer siende. De zee haese wort beuonden te wesen menigherhande: want van datter een visch gheuanghen is die den zee haese eenichsins ghelijck is, men laet hem weder gaen, wt vreese van het fenijn dat hy in heeft. Achter aent hooft heeft hy vier vlimmen, vande welcke de twee haer roeren inde langde vanden visch: ende dese sijn lanck ghelijck hasen ooren. Maer die ander twee is hy roerende vanden rugge tot onder aenden buyck, mette welcke dat hy op hout sijnen swaren cop. In zee ist een seer vreeselijck visch, maer opt lant veruaert ende beureest ghelijck eenen ghemeynen haese.
| |
Van de grootte vande slanghe van Norweghen ende anderen.
De ghene die hanteren de Norweechsche zee, het sy om visschen oft om de tractacie vande coopmanschap, segghen alle ghelijck, dat een seer vreeselijck dinghen is de slanghe van Norwegen die wter maten groot is, als van twee hondert voeten oft meer lanck, ende twintich dicke: twelcke ghemeynlijck ver-
| |
| |
keert ontrent de rootsen ende holen aende costen vander zee van Berghen Norweghen. Dese slanghe gaet alleenlijck by nachte wt haer hol inde Somer alst seer schoon weder is, om caluers, lammers ende verckens te verslinden: oft sy swemmen in zee om te verslinden Polypos, sprinchanen, ende diuersche soorten van zee crabben. Het hayr heeftse afhanghende een cubitus lanck, ende heeft seer scherpe schellen. Swart is sy van coluer, ende heeft seer barnende claer ooghen. Dese slanghe is seer schadelijck ende lastigh den schepen: Want sy verheft haer om hooghe, ghelijck eenen pilaer, ende haelt de menschen wte schepen, ende verslintse. Dwelcke niet en gheschiet sonder te wesen een seer quaet teecken voor het rijcke van Norweghen: Want dan isser altijts eenighe groote veranderinghe nakende, als dat Coninghen steruen sullen, oft wten lande veriaecht werden, oft dat terstont daer naer eenighe orloghe oprijsen sal. Daer is oock int eylant Moos ghenaemt, dat gheleghen is int Bisdom van Hammeren, een wonderlijcke groote slanghe: dewelcke als sy openbaert den rijcke van Norwegen is beteeckenende eenighe veranderinghe, ghelijck die Cometen doen op ander deelen des werelts: als men merckelijck heeft ghesien int
| |
| |
iaer M.D.xxij. dese slanghe seer hooghe verheuen staen wten water, rollende haer in een ghelijck eenen cloot. Men heeft beuonden deur langhe obseruacien dat dese slanghe L. cubitus lanck is. Naert welcke terstont gheuolcht is, dat de Coninck Christierne verdreuen wert, ende die groote veruolghinghe vande gheestelijcke Prelaten: ia dat meer is het beteeckende de bederuenisse vande landen.
| |
| |
Van diuersche slanghen van veelderhande colueren.
Daer sijnder vele die meynen dat alleene de slanghen oft serpenten gheuonden worden, om de natuerlijcke coude vande selue beesten: ende oock om datse deur de hitte veel eer groyende sijn, ende veel meer vermenichfuldighen. Waer inde waerheyt dat coude deel van Europen int Noorde gheleghen, heeft ende voedet oock seer quade slanghen, al en sijn sy soo fenijnich niet als die van Afrijcken. Maer hoe dat is, so ist nochtans seker dat inde seer coude Noordersche landen seer veel ende schadelijcke slanghen sijn, sonderlinghe opt landt, dewelcke seer sterck de
| |
| |
water slanghen veruolghen. Dese blijuen altijts woonende op lant, etende alder liefts diuersche cleyne cruden, daer sy weten dat aldermeest venijns in is, sonderlinghe cruyden die groyende sijn opde gheberchten. Ende dese slanghen sijn veel fenijnigher om die menschen te hinderen oft quetsen, dan die int water woonen. De Slanghen die noch nuchter sijn, die sijn veel wreeder, dan die versaet sijn: seer wreet sijnse ooc als sy ghetercht ende gram ghemaect werden. Diuersch sijn sy van coluer, waer deur datmense weet te onderkennen: want sy sijn swart, oft graeu, sauelachtig, wit, root, ghescackier ende ghespickel. De Noordersche nacien besighen voor remedie teghen het fenijn vande slangen Veneetsche triakel, dewelcke men pleecht te houden voor de beste, die vanden vreemden cooplieden met grooten hoopen daer ghebrocht wert, om goet profijt daer by te doene: de swarte slanghen sijn eens deels haer houdende opt land, ende oock eens deels int water, ende sommighe opde hueuelkens die midden inde marasschen staen, dewelcke men heet in Gothsche sprake Tuuar. Ander die woonen op steenrootsen die vast aent water staen. Dese sijn den water slanghen ghelijck, maer seer schadelijck: onder dewelcke gherekent wordt de water slanghe Berus genaemt, die schalck, quaet ende dootlijck is. De slanghen die op de rootsen woonen sijn meestendeel swart, die men in gemeyne sprake heet Snock, hoe wel datter oock veel ander gheuonden worden van anderen coleure. De slanghen die opde rootsen woonen sijn den menschen inde Somer seer lastich, soo datse dicwils met haer fenijn de menschen dooden. De Aketissen houden haer inde hollen, ende sijn oock menigherhande: maer sy en sijn soo perijckelues niet als de slanghen: nochtans soo moetmen hem daer voor wachten. Daer is oock een slanghe Scytale ghenaemt, ende is tweederhande. Die eene is cleen ende traech,
| |
| |
ende heeft een vierich fenijn: iae dat de ghene die van haer ghequetst worden terstont moet steruen: ende dese deur haer wonderlijcke schoonheyt hout de menschen stille staende om haer te aensien: ende wort in Gothscher talen ghenaemt Slaa. Int coutste vande winter verlaet sy haer vel, ghelijck den Aspis sijn vel verandert: ende bercht haer oock ghelijck ander slanghen diepe inder eerden, van tbeghintsel vanden Herft tot half April: maer ist datse gheuoelende de warmte vanden sonnen, daer en tusschen crupet wt haer hol ende inde locht coemt om haer te vermaken: ende datter een sneeu oft vorst coemt die haer hol is stoppende, soo blijft sy buyten inde coude, ende moet daer steruen om datse gheen middel en heeft om haer te berghen: ghelijck voren gheseyt is vande swaelwen. Noch isser een ander slanghe Amphisbena ghenaemt, om datse twee hoofden heeft, een op de ghewonelijcke plaetse, ende het ander aenden steert, dewelcke haer inrollet soo wel van deen sijnde als van dander sijde. Dese slanghe en vreest de coude soo seer niet als die ander doen, maer is die eerste die wt haer hol coemt inde locht.
| |
Vande plaetsen der slanghen.
Inde Noordersche landen wort altemets ghesien (maer selden) een vreemt dinck om sien: als dat de slanghen seer diepe haer houdende sijn, onder de wortels vande bercke boomen: dewelcke met menichte by een daer vergadert wesende, verwecken deur de hitte van haren aessem, de warmte die inde wortel is vanden boomen, soo dat dese boomen alle de winter ouer groen ghebladert blijuen staen. Het volck dat niet en verstaet die secreten der naturen, meenen hier deur dat dese boomen heylich sijn oft den goden ghesacreert. Die slanghen houden haer oock inde winter inde holle boomen oft rootsen, slapende in stede van eten: maer inde Somer etense cruyden,
| |
| |
vlees ende voghels, waer af dat sy achter naer de plumen weder wt spouwen. Metten cortsten gheseyt als sy connen, soo drincken sy melck ende wijn, oft een luttel waters.
| |
| |
Vanden strijt der herders teghen de slanghen.
Inde Noordersche landen sijn oock Aspics die rou, hart ende drooghe sijn van velle, graeu van coluer, ende vierich van ghesichte, lanck wesende drye oft vier cubitus, eer vier hueren met haer scherp fenijn de mensche doodende, ten sy datter terstont bequame remedien toe ghedaen worden: als Veneetsche triakel, loock met stel bier ghedroncken, oft sop van esschen blaren ghedroncken, oft gruys ghelijck een plaetster daer op gheleyt. Dese remedien gebruycken die herders voor hem seluen, maer triakel met sout om te smeeren de beesten ronts omme het gheswel. Dese slanghen als sy voorts gaen verheffen haer eenen haluen cubitus hooghe op haerlieder borst, ende spouwen haerlieder fenijn op de menschen die haer te ghemoete comen oft letten willen ende we-
| |
| |
re, aengesien dat vande selue soorte, deur Gods goetheyt op ander plaetsen oock gheuonden worden.
|
|
Auteursrechtvrij
