|
| |
| |
| |
Het XIX. Boeck van Olaus de groote Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, het welcke is tracterende vanden voghelen.
| |
Van diueersche soorten van hauicks.
MEn houdt voorwaer dat de nature vanden Hauick edelder ende stercker is, dan in eenige ander landen der werelt, midts de groote coude vander locht ende vanden lande, ende ooc om de oueruloedicheyt vanden voghelen die hy daer heeft voor hem te eten, principalijc vande ghene die sijnder natueren bequame sijn voor een vaste spijse. Want gheen spijse en etet hy lieuer dan bloet, herte, oft borst vanden voghelen, waer af dat hy seer greettich ende stout wort int iaghen. Ende wort altemets meer wt een natuerlijcke houerdie ende wreetheyt verwect tot iaghen, dan wt noot oft hongher, want hy neemt seer sijn ghenoechte daerinne. Daer sijnder oock die alleene eten het herte vande voghelen, openende hun sijde met den beck: somtijts soo eten sy oock de hersenen, latende de reste vanden lichaem ligghen. Die ghene die metten hauick int velt willen gaen vlieghen, die gheuen hem creeften teten: want hy die seer gheerne etet: ende om dat sy danckbaer souden schijnen te wesen, so iagen sy seer gierichlijck, om dat sy voor de goede spijse die sy gheten hebben, vanghen souden ende schencken eenen goeden roof. Twelcke sy seer lichtelijck doen moghen, mits dat sy seer snel vlieghen, ia snelder dan eenich ander vogel, om de scherpe vederen die hy iaerlijcks nieuwe crijcht. Den hauick is oock van sulcker naturen, dat hy den vogel, die hy des auonts is vangende, alle den nacht
| |
| |
is houdende met sijn clauwen teghen sijn borst, om datse soude werm blijuen: ende smorghens soo laet hy die weder vlieghen sonder eenich hinder oft letsel.
| |
Noch vande natuere des Hauicks.
De tammen Hauick gheeft synen meester een wilden roof: waer af dat hy crijcht het herte ende inghewant tot synen deele. Maer dese hebben lieuer te wesen in werme landen: ende worden seer haest vet ghemaect met ossen ende vercken vleesch, ghelijck dat sy magher worden van kieckenvleesch. Maer met oude hinnen vleesch wordense ghehouden in goeden doene te magher noch te vet. Eer datmen met dese vogelen gaet iaghen ende vlieghen, soo worden sy alder best gehouden op plaetsen die niet te seer doncker en sijn, ende datmen die ouer ander dach voort brengt in de locht. Maer bouen al soo moetmen toesien datse de ionghe kinderen niet en quetsen oft dooden. Want gheen beeste, hoe tam dat sy oock is, en is so sorgelijc voor de ionge kinderen, als de Simme ende de grooten Hauick, de welcke gheulogen coemt ouer de wieghen, slaende soo vast haer clauwen inde oogen ende nuesgaten vanden kinderen, dat sy int wech vlieghen die qualijck daer wt connen ghecrijghen. Ende dese sijn groot van lichaeme, claer van ooghen, blijde van ghesichte, grof van voeten, lanck van clauwen, lecker van eten, ende alderhande voghels bestootende, want sy en ontsien geen vogels dan den paw: ia dat meer is, sy vangen hasen, conijnen, voskens, vercskens, cranen, ganssen ende wilde hanen, principalijck gedwongen wesende van honger ende coude te comen ontrent de huysen: daer dat sy seer lichtelijck gheuanghen worden ende ghesloten binnen der deuren, alsoo sy gheuloghen comen int garen, ende metten vlueghels daer in blijuen hangende: dewelcke ten laetsten worden tam gemaect door langhe vasten, seer op de selue maniere
| |
| |
alsmen die valcken doet. Inde Nooordersche landen sijn noch een ander soorte van hauicks, de welcke iaghen die tamme voghels, als eyntvoghels, ionghe gansen, ende ionghe kieckenen: Dese kennende den tijt vanden iare, houden haer verborgen inde winter in haer nesten. Sy sijn seer stout teghen die cleyne voghels, maer bloode teghen die groote. Dese wordt veriaecht vanden Sperwer ende vanden Hane, ende sterft int eynde van hongher. De gierighe Sperwer, die teghen de nature van alle voghelen is seer veruolghende, ghelijck de mensche sijn eyghen gheslachte, wort daer met grooter menichten gheuonden. Hy vliecht gemeynlijck alleene, om dat hy den roof soude alleene hebben. De Musschen ende ander cleyn voghelkens vliende teghen sijn coemste, berghen hun seer haestich in stekende doornhaghen.
| |
Vande nature des Aernts, ende haerlieder onderscheyt.
Al ist dat den Aernt die seer edel ende roofachtich is, ouer al ghenoech bekent is: nochtans om datter inde Noordersche landen wordt gheuonden een seer groote menichte, om de oueruloedicheyt vande wilde beesten die daer sijn, soo wil ick hier wat van haerlieder natuere beschrijuen, naer dat ick het onderscheyt van dien sal verhaelt hebben. Want daer sijn ses soorten van Aernts. Deerste is den Sierfalck, de welcke die edelste is onder alle vogelen, blau van coleur, treckende opt witte, wtghenomen opde borst ende vluegels, dewelcke meer sijn treckende opt blau. Dese voghel is soo sterck dat hy den Aernt is vanghende: ende oock soo coragieus, alsmen op worpt inde locht naer vier oft vijf cranen oft ander voghels, dat hy niet op en houdt van die te veruolghen, voor dat hy deen voren ende dander naer heeft gheworpen ter aerden, daer sy gheuat worden vanden honden die
| |
| |
daer op gheleert sijn. Ende ist dat hem een vanden hoop ontgaet, soo en sal hy niet weder neder comen van gramschap, wat dat de valckenaers roepen oft tieren, voor dat hy ghecregen heeft die hem ontgaen was. Ende en hebben nimmermeer maer een ionck oft kiecken.
De tweede soorte ende die edelste na den Sierfalc, is wat minder, ende is vanghende alder meest, gansen, swanen, coninen, ende hasen, sonderlinghe als hi ionghen heeft: ende dese sijn ghespickelt van coleur, met witte ende grauwe pluymen onder een gemengt ende witte pluymen aenden stiet.
De derde soorte sidt altijts op afghesnoeyde boomen, voerende daer af den name: Dese sijn aschgrau van pluymen, ende iaghen de eyntvogels ende gansen: maer sy sijn niet al wt so groot noch so stout als eenich vande twee voorseyde soorten.
De vierde soorte vanghen visschen: dese sijn ghespickelt opden buyck, wit ende swert opden rugghe, ende hebben eenen voet gelijck de gansen om te swemmen, maer den anderen is scherp van clauwen om de visschen te moghen vatten. Sy sitten ghemeynlijck op de boomen die ontrent den wateren staen, om te wachten die visschen: vanden welcken datter seer veel sijn inde Noordersche wateren.
De vijfde soorte is cleyne van lichaem ende diueersch van pluymen, maer seer subtijl: want sy nemen beenen vander eerden ende vlieghender mede hooghe in de locht, de welcke sy dan laten vallen op eenige steenen om dat sy breken souden, ende dan eten sy het merch wt datter inne is.
De seste soorte is wit van pluymen, dewelcke leuen by de hasen die sy vangen, oft coninen: ionge verkens, ionge catten, honden, vossen ende dierghelijcke beesten. Den Aernt heeft sijn iongen so lief, dat hi hemseluen stelt als eenen schilt tegen tgeschut, om sijn iongen te bewaren
| |
| |
| |
Vande eyghenschap des Aernts, ende hoe dat hy ghebroet wort.
Alle soorten van Aernts hebben de nature, dat sy haer eyers winden in vossen oft hasevellen die sy ergens vinden liggende, oft selue af trecken: dewelcke sy leggen in haerlieder nesten, om datse vande wermte der Sonnen souden mogen wtgebroet worden. Want selue en konnen sy niet altijts blijuen sitten inde nesten om haer eyers te broeden, door dat haer clauwen soo crom souden worden datse niet meer dienen en souden ter iacht om voghels te vangen. Niet te min sy draghen seer groote sorghe om haer ionghen op te brenghen, aesende die met visschen, voghelen ende hasen. Twelcke gheware wordende de cloecke iaghers, soo climmen sy op de boomen tot aen de nesten, ende binden de ionghen den aers toe, om datse doort eten souden letsel crijghen ende sieck worden. De oude seer sorchuuldich wesende om haer ionghen weder te genesen, brengen in haerlieder nesten alderhande gedierte dat sy vanghen, so wel inder locht als ter aerden ende in de zee, om datse souden door diuersche medicinen het een oft ander geten hebbende, wederom mogen genesen. Ende daer toe vergaren sy eenen grooten hoop van alderhande spijse, die de voghelaers wech halen ende eten oft verkoopen, so dat sy daer door crijgen groot ghewin. Want sy vinden altemets hasen, wilde hanen, gansen, eyntvoghels, snoecken ende ander groote visschen, die seer veel guldens weerdich sijn: dewelcke sy selue binnens huys eten, oft wel diere vercoopen. Men seyt datter altemets voghelaers sijn geweest, die met twee nesten van Aernts meer hebben gewonnen, dan een pachter aen twee hoeuen. Maer om dat dese iongen niet en souden steruen van honger, so ontbinden sy somtijts den aers, ende latense eten die spijse die voor hun light, ende dan so binden sy hun den aers weder toe, latende die also, als si duncken dat de nature
| |
| |
dat mach verdragen. Want den Aernt is so edel van aert dat hy sijn eygen iongen nimmermeer en verlaet, voor dat sy machtich sijn hunseluen te voeden: noch en brengt hun nimmermeer gheen stinckende cost, maer altijts versch. Den Aernt en is ooc niet afgonstich van naturen, want hy mach wel lijden dat ander vogelen van synen cost eten met hem: maer als hy te cort coemt van spijse, so vat hy een wten hoop, ende speelt hem op. Waer door dat coemt dat die vederen vanden Aernt die aen pijlen staen, verteeren alle ander vederen die inden seluen pijlcoker sijn, ende sonderlinghe de gansen pluymen. Ten anderen als eenich voghel den Aernt siet, so is hi dien dach so seer veruaert, dat hy nauwe en derf wt vlieghen om aes te gaen soecken.
| |
Vande Eyndtvoghels ende ander watervogels.
De Eyndtvoghels soo wel wilde als tamme sijn een yegelijck genoech bekent. Inde Noordersche landen sijnder niet soo grooter menichten, principalijck wilde, dat bycans alle de wateren daer mede bedeckt sijn, om datse vanden vogelaers seer selden verstoort worden, midts dattet vleesch vanden eyntvogel cout is van complexie, ende oock een groue spijse, ende dat alderbest te gheloouen is, om dat sy onghelijck beter vleesch crijghen doort iagen vande boschvogels, dan vande watervoghels. Ende al ist datter veelderhande eyntvoghels sijn, soo sijnse nochtans alle tsamen euen ghelijck van becke, te weten breet, ende hebben platte voeten ende gesloten om te swemmen: maer het verschil vanden pluymen crijghen sy na den aert van den lande daer sy hun houden. Nit te min de tamme voghels sijn ouer al meest wit van pluymen. Dese wilde voghels houden hun meestendeel altijdts in lauwe wateren, daer wt eenighe solpher aderen, ende heete dompen van onder op comen. Ende om dat dese wateren niet en souden toe vriesen, soo hebben sy wt der natueren, dat sy ronts omme,
| |
| |
lancks ende dweers ouer ende weder swemmen, om dat sy dese wateren souden open houden ende beletten toe te vriesen: daer datse sulcken ghetier maken, dat mense seer verre van daer mach hooren. Maer als sy midts de groote cracht vanden vorst van daer moeten, ende dat dese wateren toe vriesen, soo vlieghense van daer inde vlacke zee, als wesende haerlieder wterste toeulucht teghen den stercken vorst.
| |
Vande Eyndtuoghels van Schotlant.
Die nu onlancks heeft gheschreuen de Cronijcken van Schotlant, seyt hoe dat ontrent twee mijlen van Glegan ghestaen ende ghelegen is een steenrootse ghenaemt Basse, daer op dat een slot is staende datmen seyt onwinnelijck te wesen. Ontrent dit slot vergaert een seer groote menichte van groote eyntvoghels (die sy Sollenden heeten) die leuende sijn byde visschen die sy vanghen. Dese en sijn geensins vander seluer nature dat ander wilde oft tamme eyntvoghels sijn: maer om dat sy den anderen van faetsoen ende pluymen ghelijck sijn so wordense oock eyntvoghels genaemt: ende tot een onderscheyt wordense oock ghenaemt Sollenden. Dese comen daer iaerlijcks inde Lenten met grooten hoopen wt den Zuyden ouer gheuloghen op dese steenrootse Babse ghenaemt, vlieghende twee oft drye daghen ronts omme de steenrootse, eer dat sy vaste wooninge daer op maken: binnen welcken tijt die vanden slote gheen gheruchte en maken. Daer na soo beghinnen sy daer te nestelen, blijuende daer den gheheelen Somer, leuende byde visschen die sy daer vanghen: ende niet alleene dese voghels maer oock die vander rootsen worden ghespijst metten visschen die dese voghels vanghen. Want sy climmen aende nesten als voren gheseyt is vanden vogelaers die gade slaen de nesten vande ionghe Aernts, ende halen daer visschen soo
| |
| |
veel als sy willen. Dese voghels sijn wter maten cloeck in visschen te vanghen: want sy hebben een scherp ghesichte gelijck de Losse, soo dat sy de visschen sien tot op de gront vander Zee, op de welcke sy vallen ghelijck de Sparwar op den Reygher, de selue metten beck ende clauwen terstont vatten ende opbringhen. Ende als sy een gheuanghen hebben, ende noch verre sijn vander rootsen, een ander werden siende int water die beter is, soo laten sy den eersten vallen om den anderen te mueghen vanghen. Ende hier door soo hebben die vander rootsen al de Somer lanck seer goede verssche visschen. De ionge endtvoghels oft Gansekens gaen sy vercoopen ter naest gheleghen plaetse. Tvleesch van dese Eyndtvoghels is seer smakelijck als men twee oft drie mael daer af heeft gheten: want sy sijn seer vet. Ende om dat dit vet seer wel is dienende ter medicijnen soo weten sy dat seer net wt te trecken, ende vercoopen dan de reste. Int laetste vanden Herft vlieghense weder drie daghen lanck rontsomme de rootse, vertreckende dan van daer met benden ghelijck sy comen sijn, naert Suyde, daer dat sy blijuen de gheheele winter om datse daer leuen souden inde wermte. Want alst hier winter is, dan ist daer Somer. Dese Eyndtvoghels leuen seer langhe, als men aen sommighe is geware gheworden, de welcke die vander rootsen hadden gheteeckent. Op dit slot vander rootse ligghen dertich oft veertich soldaten in garnisoen, de welcke leuen ende worden onderhouden by het profijt dat coemt by dese voghelen, ende bouen dien soo ontfangt die Heere vanden slote Iaerlicx noch wat inne comens daer af. Daer is oock noch een ander Cronijcke schrijuer van Schotlant, die wat neerstelijcker heeft ondersocht de secreten der natueren. Dese schrijft dat inde Eylanden Orchades ghenaemt Eyndtvoghels ghegenereert werden wt vruchten van boomen die inde
| |
| |
Zee vallen: de welcke soo haest als sy vlueghels crijghen, comen gheuloghen onder die tamme oft wilde eyntvoghels.
| |
Vande Gansen.
Inde Noordersche landen is seer groote menichte van wilde ende tamme gansen, sonderlinghe ontrent het beginsel van April, als die wilde weder keeren wten Suiden landen om te gaen broeden hun eyers, dese sijn grau ende swert van pluymen, met roode becken ende voeten. De tamme sijn meest al wit ende seer groot. Maer de wilde sijn seer onder malcanderen verschillende, te weten van pluymen, grootte, van vlieghen, ende afcoemste. Want de sommige sijn grooter deen dan dander, te weten die grauwe: ander sijn grau ende swert, ende vlieghen seer hooghe. Sommige worden voorts comende wten boomen, als int voorgaende Capittel verclaert is vande Schotsche eyntvoghels. Het volck vanden Noordersche landen ghebruycken int reeden van haerlieder spijse het smout vande tamme gansen in stede van boter: ende oock als een medecijne om stooten oft blutsen ende ander onversienighe pijnen te ghenesen. Ende alst ghemengt is met boter so stelpet bloet. Men gheneester oock mede het wilt vier, carbonculen, sweeren opde tonghe, ende aende lippen, veruellen vanden aensicht, ende doofheyt der ooren. Men ghebruycket oock inde Noordersche landen teghen het splijten vande lippen ende vanden geheelen aensichte alst coemt van coude. Dit smout gemengt met honich, is een sonderlinge medicine tegen den bete van een dullen hont. De Noordersche nacien sprenghen de gansen, ende drooghense in de wint, de welcke sy eten rau oft ghesoden inde Somer ghelijckmen doet alle ander gedierten. Maer inden herft so weten sy te voorsegghen wten beene vander borst, hoe straf ende lanck dat die winter wesen sal: ende dat inder nauolghender manieren. Alst been gesuyuert is
| |
| |
vanden vleesche, ist dat seer claer is, soo sal de winter seer cout wesen: ende ist doncker ende onclaer, soo salt veel sneeuwen ende eenen soeten winter wesen. De gansen haer verdrietende vande langhe nachten alst seer cout is, roepen veel luyder dan sy pleghen, om dat sy van hongher ende coude staen en beuen, ia so seer dat haer den beck ende clauwen wit worden. Noch en hebben geen ander remedien daer tegen dan datmen haer stroyet stroo om op te sitten. Insgelijcx alsser brant is oft enighe verraderie so roepen sy ghemeynlijck beck.
| |
Vande Zeerauen.
Daer is een soorte van Rauen die hen opt water houden, diemen heet palinck craeyen. Dese vogels sijn seer swert, wt gedaen opde borst ende buyc, daer datse aschgrau sijn wter naturen: dese sijn wter maten gulsich. Si vanghen visschen daer si bi leuen, maer traech int vliegen: ende als sy duycken onder dwater, so blijuen si langhe onder. Haerlieder becken sijn getant gelijck een ziccle, daer dat si die glatte visschen mede vast houden, ende sonderlinge de palingen: de welcke zy so gulsich opslicken, datse die door den buyc gelijc door een buyse weder leuende van achter wt leggen. Dese vogels sijn ooc seer ondancbaer van naturen, want met haerlieder drec so makense vuyl de scorssen ende tacken vande boomen daer si hen op houden, om datse terstont souden verdroogen. Het selue doet ooc den reyger, die ooc gelijck dese vogel op hooge boomen die ontrent den water staen daer veel visch in is, haer nesten maken, gelijc ooc bycans doen alle soorten van watervogels. Inde winter hebben sy haer eyers. Daer is noch een ander soorte van rauen, die int eerste vande winter seuen dagen lanc haer nesten maken, ende seuen dagen haer eyers broeyende brengen haer jongen voort. Maer het beginsel vande winter is als de Sonne is int eerste van Capricornus ende gheduert tot dat de Sonne in Aries coemt. Daer is noch een ander soorte van watervogels, die
| |
| |
gheheel swert sijn Morfer ghenaemt die alsoo ondancbaer sijn als die voorseyde Rauen, ende vervolghen oock de selue Rauen. Sy hebben becken gelijck saghen ende seer stercke clauwen, daer mede dat sy vangen duyckende onder dwater groote visschen die sy eten. Sy maken haer nesten by een met grooten hoopen op boomen die staende sijn ontrent den wateren, ende sijn aesende haer ionghen met visschen. Als sy hen qualijck gheuoelen, soo verlaten sy haer nesten ende spouwen wt de spijse die sy versch gheten hebben, oft anders souden sy steruen. Ende als sy ghenoech hebben gheten soo spreyden sy haer vlueghels wt ende drooghense inde Sonne: want eer dat sy hun heffen wten water om vlieghen, soo slaense lange het water metten steerte. Sy hebben oock noch eenen anderen name te weten Humuscule. Dese voghel vindtmen winter ende Somer op alle de water canten vande Noordersche landen.
| |
Van eenen voghel Platea genaemt die vyant is vander voorseyder Rauen.
Inde Noordersche wateren is een voghel diemen heet in Latijn Platea de welcke doot vyant is der voorseyder voghelen die hem int water duycken om visschen te vanghen: ende vervolchtse op de naervolghende maniere. Als sy eenich visch hebben gheuanghen soo vliecht hy die opt lijf, ende pictse so langhe int hooft, tot datse laten vallen tot sijnen ghebruycke den roof die sy vast hebben. Het welcke sy terstont laten vallen als sy alsoo ghetercht sijn. Dese voghel vult altemets haren buyck met oesters ende mossels: maer als sy gheuoelt datse verladen is vande schelpen, soo worptse die weder wt half verteert sijnde vande hitte der magen, ende dan soo etet ende suyghet wt de mossel oft oester die daer inne steket. Desgelijcx inde Zee Oceane is onder ander visschen
| |
| |
die plat zijn ende scherp van velle, een genaemt de Rocche: de welcke beschermt de mensche die sy siet swemmende opt water, verdroncken oft gheuat sijnde vanden Zeehonden om te verslinden, noch en houdt niet op, voor dat sy hem siet te wesen wt alle perijckelen. Dese visch vangt seer dicwils de zee Raue hem borghende onder het water om visschen te vanghen, ende etet hem, om dat hy oock int water soude hebben een die wrake soude nemen van sijnder ghierichheyt.
| |
Vanden Valcken ende haerlieder onderscheet.
Op de Noordersche berghen worden ghewonnen seer straffe ende edel Valcken: daer sijn oock witte Valcken, de welcke die ingheseten vanden lande gheenssins en schieten met bogen, meynende dat voghelen sijn die den Goden toebehooren ende gewijdt sijn, ten ware dat sy alderhande ghewelt ende schade doende waren met stelen ende roouen. Want als sy schade doen, hoe edel oft wit dat sy sijn muegen, soo en sullen sy de pijlen vanden lantsaten niet ontgaen. Niettemin sy woonen op hooghe rootsen daermen niet ontrent en mach, leuende vanden visschen die sy vanghen, de welcke niet en souden connen vermindert worden van een ontallijcke menichte van volcke, ten ware dat henlieden quamen helpen een menichte van ghierige beeesten. Alsoo weet haer de natuere te reguleren in allen saken seer wijslijck, modererende die oueruloedicheyt ende tghebreck. Men vindt daer oock seer veel Hauicks, Wouwen ende Rauen, om de traecheyt ende het traech vlieghen vande water voghels, door dat sy vande vruchtbaerheyt des landts veel te vet worden.
| |
Vande Swaluwen die ghetrockenen worden wten watere.
Al ist dat veel Autueren die van natuerlijcke
| |
| |
saken gheschreuen hebben, segghen dat die swaluwen haerlieder plaetsen ende wooningen veranderen, ende datse so haest alsser een cleyne winter aen coemt, veruliegen in heeter landen: nochtans so wordense dicwils onuersiens vanden visschers getrocken wt de Nordersche wateren, gelijck een grooten ronden cloot in een sittende beck teghen beck, vlueghel tegen vlueghel, voet tegen voet, ghelijck sy hen ghestelt hebben int beginsel vanden Herft, cruypende int riet wel vast by een. Want men heeft beuonden dat sy ontrent desen tijt, na dat sy seer soetelijck hadden ghesonghen, vertrocken int riet, daer dat sy hen hielden verborghen tot int beghinsel vande Lente, vlieghende dan al stillekens van daer weder wt in haerlieder oude nesten, oft andere die sy nieuwe seer neerstelijck makende waren. Somtijts soo wort wel desen grooten cloot swaluwen van de ionghe onwetende visschers op ghehaelt (want die oude visschers die wel weten watter is, die legghense weder daer sy die vinden) de welcke die draghen int stoue, daer dat de swaluwen gheuoelende de wermte, beghinnen te scheyden van malcanderen, maer sy en blijuen niet langhe leuende, om datse te vroegh sijn van malcanderen ghescheyden, niet van selfs, maer teghen haerlieder danck weder ghebrocht
| |
| |
sijnde in huys. Het ghebuert oock wel als sy in de Lenten weder comen sijn van selfs in haerlieder oude nesten, oft in nieuwe die sy makende sijn, datter comt eenen stercken vorst met grooten sneeu, soo dat sy alle ghelijck gheraecken te steruen: iae datmen inde gheheele nauolghende Somer gheen en siet sitten lancks de wateren, oft op de daken vande huysen, ten zy sommighe die later wt de wateren voorts ghecropen sijn, oft die wt ander landen daer gheulogen comen, ende vander natueren inden Mey daer ghesonden worden als die winter gheheel vergaen is, om de schade vanden anderen die ghestoruen sijn, door generacie te repareren. De lantlieden weten te mercken wt haerlieder hooge oft leeghe nestelen, waer dat best sal wesen te saeyen, oft op hueuels, berghen oft dalen om de hoochde oft leechte vanden water. Ende dat meer is, sy meynen dat een quaet teecken is voor de huysen, als de swaluwen vreesen te nestelen inde daken: want sy meynen datse sullen inne vallen.
| |
Vande voghels die hen onder den sneeu borghen.
Inde Noordersche landen sijn wilde Hanen, de welcke soo groot sijn als fasanten, maer corter van steerte, ende gheheel swert van pluymen ouer al het lijf, met wat witte vederen aen het wterste van de vluegels ende vande steert, de mannekens hebben een seer rooden cam ende hoghe opstaende, maer de wijfkens hebben hem leeghe ende breet, ende grauwe pluymen. Dese voghels moghen seer wel verdragen die groote coude inde bosschen gelijc die eyntvoghels int water. Maer als de sneeu ouer al het aertrijck is bedeckende, liggende gelijck cleyne berchskens, ende dat se de tacken vande boomen seer dichte bedecken, ende door lancheyt vanden tijt om leech weghen, so eten sy seker
| |
| |
vruchten van bercke boomen diemen in Italien noemt Gatulo, de welcke sijn ghelijck lanck peper, ende dese slicken ende swelghen sy inne ongeknauwet, soo ghierichlijck ende soo vele, dat haerlieder erop vol wesende, schijnt meerder te wesen dan tgheheele lichaem. Dan soo cruypense met groote benden onder de sneeu, daer dat sy haer houden verborghen, sonderlinghe in Loumaent, Sporckelle ende Meerte, als de sneeu seer gheweldich is vallende wter lucht. Maer als sy met sneeu ouerdect sijn ende daer inne gewentelt dat mense niet en siet, soo leuen sy seker weken lanck op de spijse die stekende is in haerlieder crop, de welcke sy onder de sneeu wt schieten ende allenskens weder innemen. De Iacht honden en connen die niet riecken als sy liggen onder de sneeu, maer het coemt wel altemets dat sommighe cloecke Iaghers, al ist datse de honden niet en connen riecken, aen seker teeckene de selue wel gheware worden, waer door dat sy vanghen ende wthalen van onder de sneeu tot haerlieder groot profijt een goet deel van desen voghelen. Maer dat moet seer haestelijck te wercke gaen: want als sy hooren het ghebas vanden honden, soo brekense terstont wt door cracht van haerlieder vluegels ghelijck een hoop bien, ende vlieghen om hooghe inde lucht. Ende als sy gheuoelen dat noch veel meer sneeuwen sal, soo eten sy weder op vande voorseyde vruchten, ende nemen een ander plaetse, daer sy blijuen tot int eynde vande Meerte, oft tot dat die sneeu is smeltende ende de Sonne is gaende wt het teeken Aries. Want als de sneeu is smeltende, soo cruypen sy wt een natuerlijck gheuoelen wt haren holten ghelijck meer ander voghels doen, om eyers ende Ionghen te crijghen: ende dat op berghen daer doornen ende dicke haghen staen. Het manneken ende wijfken broen haer eyers by ghebuerte, ende slaen beyde haer kieckens gade, maer sonderlinge het manneken, om datse
| |
| |
vanden arent oft vos niet en souden wech genomen worden.
| |
Hoe dat dese Hanen wesende wter sneeu gheuanghen worden.
Dese voghels vlieghen met groote menichte tsamen, ende ghemeynlijck op hooghe boomen sonderlinge op bercken boomen: ende en comen daer niet af dan als sy vocchelen willen, midts dat sy int opperste vande boomen aes ghenoech vinden om by te leuen. Maer als de voghelaers sien dat sy hun hebben gespreyt lancx den velden, al liggense vol sneeus soo weten nochtans soo wel die voghelaers als de boeren die de velden aengaen daer sy op sijn, die wel te vanghen. Want sy steken lange stocken inde sneeu, acht oft thien voeten lanck stekende wter aerden ende bouen de sneeu verheuen, staende crom oft hellende, aende welcke dat bouen vast ghemaect is eenen strick die seer lichtelijck toe strict hoe luttel datmen daer aen coemt, metten welcken sy vanghen van dese voghels: want als sy vocchelen soo springhense wter maten seer op en neder, ghelijck de Partrijsen doen int loopen: soo dat sy metten hoofde comende inde stricken, terstont vast blijuen hanghen. Ende als een van dien vast is inden strick, soo comender veel ander by gheuloghen, om hun medegesellen te helpen ende verlossen, maer sy blijuen oock in ghelijcke stricken hanghende. Daer is oock noch een ander maniere om dese voghels te vanghen, te weten met pijlen, ende dat als men becleet is met een peertsch huyt, om dat sy te beter souden mueghen beclipt wesen. Als dese voghelen heet sijn, soo singhen sy alle gelijck om stercts sonder ophouden, principalijck de mannekens: datmense verre ende breet ouer al de bosschen hooren mach, soo dat sy dicwils hun seluen verraden met haerlieder sanck. Noch isser oock een ander soorte van voghels diemen hasel hoenders heetet, de welcke het vleesch hebben van buyten swert ende binnen wit, ende
| |
| |
sijn smakelijck ende delicaet seer ghelijck den Partrijsen, maer sy sijn alsoo groot als Fasanten. Als dese genereren willen, soo loopet manneken al gapende, tot dat hem het schuym ten becke af loopet, ende dan soo coemt hem het wijfken teghen gheloopen ende ontfangt dat schuym, soo dat daer door schijnt te ontfanghen, eyeren te legghen ende Ionghen voorts daer wt te broeden. Maer het vleesch vande wilde Hanen is seer soet ende ghetempert, ghelijck vande Capoenen: waeromme datmen seer behendich ende neerstich is om die te vanghen inde winter met stricken, ende inde Somer met pijlen.
| |
| |
Vande Sneeu voghelkens.
Noch sijnder ander diueersche voghels, waer af de sommighe seer wonderlijck sijn van natueren: te weten dat sy soo vast blijuen inde wildernissen daer sy ghebroet sijn, datse seer selden oft nymmermeer daer wt en vliegen om te comen ontrent plaetsen daer menschen woonen. Inde Somer sijn dese in grootte ende van pluymen den Spreeuwen ghelijck, maer inde winter alst seer gesneeut te sijn sy altijt wit ghelijck Swanen. Haer voeten sijn root, ghelijck vande swerte Oyuaers, maer den beck is gheeluwe, cort ende scherp. Sy eten gelijck meer ander vogels, wormkens die verborgen liggen inde spleten vande boomen, oft
| |
| |
drooghe vruchten van Pijnboomen, Dennen oft haselaer: want dese en verliesen inde winter haer voedelijcke cracht niet. Seer qualijck sijn sy te vangen met netten, stricken, hantboghen, oft voetboghen, door de groote sneeu ende haerlieder witte pluymen: ende oock sy sijn veel schoonder dan sy goet sijn. Als dese voghels oock vinden eenighe hollen onder de sneeu loopende, daer cruypen sy inne, hun wentelende inde sneeu ghelijck die hane int stof, oft die Spreeuwe int zant. Van daer vlieghense weder opt hoochste vande boomen die met sneeu verladen sijn, als op haer eyghen plaetse die hun vander natueren is ghegheuen, soo wel tot haerlieder wellust als oock haerlieden van noode wesende om wel bewaert te wesen voor de groote veruolghinge vanden Hauicks: want van dat sy die sien, soo cruypen sy midden inde sneeu, ghelijck de musschen tusschen die doornen als sy den Wouwe sien: Maer inde Lente als de sneeu gesmolten is soo vlieden sy inde dichte boomen. Als sy haer witte pluymen veranderen in grauwe door een natuerlicke veranderinghe, soo leuen sy in rusten, van gheen van alle de wreede voghels vreese hebbende, dan alleene vanden Sparwer ofte Musschet dat hun meeste vyant is.
| |
Vande seer groote sneeu ende winter muggen.
Inde Noordersche landen gelijck dickwils inde voorgaende boecken verhaelt is, soo verdruct de sneeu, die seer ouervloedich daer is vallende, soo seere de boomen metten blijuen ligghen tusschen de tacken, dat sy ghemeynlijck ghebogen staen, tot dat die sonne beghint te climmen, ende dat den Suyden wint begint te waeyen, die de sneeu doet smelten. Want die aerde ontfanghende nieuwe vochticheyt, ende vet wordende doort smelten van deser sneeu, die brengt de boomen weder in haer cracht ende lustige groenicheyt, ende in haerlieder eerste staet. Dit smelten vander
| |
| |
sneeu is den Ackerman seer profijtelijck: want daer door soo wordet lant veel vruchtbaerder, soo dat de vruchten daer veel eer wt spruyten dan in ander ackers die met grooten arbeyt bereyt ende ghebouwet sijn gheweest. Diesghelijcx oock de beemden ende weyden bringen voort soo oueruloedelijck van alderhande cruyden ende ghars, datmen ghedwonghen is de beesten daer wt te stouwen, om datse door te veel etens vanden garse niet en souden bersten oft cranck werden, iae dat meer is men moet de beemden het gras dicwils af maeyen. Inde Noordersche landen gheschiet noch een ander wonderlijck stuck der natueren: want op sommighe plaetsen, daer ontrent dat werme dompen op rijsende sijn wter aerden, groeyen seer cleyne muesien, de welcke metten Suyden wint een luttel verheuen worden vander aerden, ende met een ontallijck heyr soo vliegen sy onder en bouen de snee: ende ghelijck dat sy niemant moeyelijck en sijn, alsoo oock soo haest als de Noorde wint wat scherpelijck is waeyende, soo steruen sy terstont. Maer van dat den Suyden wint weder is waeyende, soo bringt hy weder ander voorts wter seluer oft der ghelijcke manieren, soo datmen het meestendeel vande winter van desen mugghen siet hangen ende vlieghen inde lucht. Ende al ist dat de boomen hun ooren laten hanghen ende dat die teeder tacxkens gheboghen staen, midts dat sy verladen sijn vanden grooten last vander sneeu, soo dat veel boomen neder gheboghen staen totter aerden: nochtans soo woonen daer onder, als in doncker plaetsen die vry sijn vande coude winden, seer vry ende wel versekert veelderhande diueersche beesten. Ende daer en bouen soo gaet de reysende man onder dese gheboghen boomen door, als onder boghen oft welfsels, hoe wel dat hun altemets wat clonteren opt lijf vallen
| |
| |
| |
| |
Vanden eyers van diueersche voghels diemen vindet inde Noordesche eylanden.
Om dat de water voghels wt vreese vande schadelijcke beesten te weten Voskens ende Weselkens, niet wel en dorren haer eyers legghen ende wt broeden opt vaste lant: daeromme soo vertrecken sy met grooten hoopen wt een natuerlijcke beweghinghe, op de eylandekens vande Noordersche landen (die daer sonder ghetal sijn) oft op rootsen daer gheen haghen oft boomen en staen: waer dat hem houden in grooter menichten diueersche soorten van water voghels, makende daer sommighe haer nesten tusschen die bloote steenen, ander int dorre ende drooghe riet oft int dorre ghars, daer dat sy wter maten veel eyers legghen, de welcke sy laten vry wech nemen van een yeghelijck die daer aen gheuaren coemt, die met groote vaten vol eyers van daer varende ter merct comen om die te vercoopen: oft ghesoden sijnde soo pellen sy die ende soutense, de welcke sy alsoo seer langhe bewaren om binnens huys te mueghen ghebruycken: want sy sijn seer goet van smake ende lieflijck al ist datse vande wilde voghels gheleyt sijn. Maer den Eyndtvoghel die broet sijn eyers wt opt lant ontrent
| |
| |
de water canten, ende oock op dese Eylandekens. Onder dese voghels is een water hoen, swert van pluymen, twelcke is vande soorte vande Duyckers, ende is wat minder dan die Eyndtvogels. Dese is altijts blijuende in zee oft staende wateren daer ontrent datse ghebroet is, noch en vliecht nymmermeer op andere plaetse om daer te blijuen. Dese leeft byden visschen die den wreeden voghels ontvallen gaende daer en bouen noch ander soecken seer looselijck tusschen de rootsen, vande welcke sy wederomme seer mildelijck anderen voghelen mede deylt. Dese voghel verblijdt haer alst stormet, om dat sy spelende haer duycket int water ende weder op coemt. Ende als sy smorghens roepet oft tiert, soo ist een teecken van storm ende ongheweerte.
| |
Noch vanden eyers van seker voghels.
Lancx de costen van Noorweghen ligghen seer veel Eylanden, de welcke streckende sijn tot onder den Noortschen Pole: in welcke Eylanden ghelijck datter seer veel vogels sijn die elders niet en sijn te vinden, alsoo legghen sy daer seer veel eyers, de welcke mach wech nemen deerste die daer is comende. Maer een dinghen gheschietter dat deyrlijck is om sien. Dat de hinne wt broet de Eynden eyers metten hueren: de welcke ghekipt sijnde, soo cruypen die ionghe kieckens onder de vluegels vander hinnen: maer de Ionghe Eyndekens loopen terstont int water. Twelcke gheware werdende de hinne, soo roept sy die datse souden comen eten, maer het is te vergeefs: want sy en kennen noch de moeder noch haer ghetier.
| |
Vande Pauwen.
In Oostgothlant, Westgothlant ende Sweden worden ghebroet seer veel Pauwen, ende met grooter
| |
| |
neersticheyt opghequeect: want int eerste gheeftmense teten ghersten meel ghelijck pillen gemaect. Daer naer verssche case, daer de wey wel stijf wt is gedruct (want de wey en dient hun niet) ende als sy xxxv. daghen oudt sijn, soo worden sy voorts op gheuoedt met onghemalen gherste: maer ten laetsten laetmense gaen lancx den velden eten dat hun goet dunct, sonderlinghe daer sy vry mueghen wesen vanden Vossen. Dat men dese vogels neerstelijcker opvoedet dan dander, dat is om het profijt datter af coemt, ende om de schoone vederen, de welcke de Schilders ende Tapijtsters vande Noordersche landen wter maten seer soecken, om te mueghen naer maken die vreemdicheyt vande colueren, midts datter seer selden schilderijen die van seer excellente meesters ghemaect sijn in desen landen wt vreemde landen ghebrocht werden om de lancheyt des weechs.
| |
| |
Vanden onbekenden voghels int wit meyr.
Tvvit Meyr, twelcke is palende aen veelderhande heerlicheden ende nacien, ende gelegen tusschen Scricfinnen, Biarmen ende Moschouien, wesende ontrent ende onder den Noorderschen Pole, is seer lanck ende breet. Int welcke is so grooten menichte van visschen, sonderlinge inde somer, datse niet tegenstaende de menichte
| |
| |
vanden visschers die daer comen visschen, gheenssins en connen vermindert worden. Ende daeromme soo comen daer veelderhande nacien van volcke, om prouisie van visch te doen voor tgheheele Iaer. Op dit meyr ende daer ontrent houden haer seer veel soorten van voghelen, die ontrent een ses maenden lanck, alsoo langhe alst daer seer schoon ende claer dach is, eenpaerlijck roepen ende tieren, datse met haer gheluyt een yeghelijck het hooft breken. Sommighe van desen voghels sijn onbekent van name, ende hebben meest seer saechte pluymen: soo dat die ingheseten diese vangen daer by groote winninge crijghen. Want in dese seer coude landen moetmen nootsakelick pluymen ghebruycken ende saechte bedden, sonderlinghe voor tvreemt volck dat daer coemt, twelcke soo grooten coude niet en is ghewoone te lijden. In dese schepen die ghenaemt werden Strudzar, ende Haapar, machmen sien diueersche soorten van menschen cleederen, als vanden Moschouiten, Finlanders, Scricfinnen, de welcke in tijt van peyse seer vry ende gherustelijck mueghen daer tsamen visschen, soo datter niemaent onghelijck en wert ghedaen (dat wonder is) noch om profijts wille, noch int visschen oft vanghen vanden voghelen: ten sy datter wat ghestolen wert, oft eenich bedroch gheschiede, dat selden ghebuert, midts datter eenpaerlijck licht dach is. Want die Moschouiten sijn ghelijck de Griecken seer loos ende bedriegelijck in haerlieder woorden. Daer werden oock voghels geuonden die Roerdommels heeten, de welcke schijnen te hebben eenen sack hanghende onder haer kele, tot een teeken dat onversadelijcke voghels sijn, als Rauen ende ander voghels daer voren afgeschreuen is. In dit meyr worden oock gheuonden seer veel swanen, Eyndtvoghels ende gansen
| |
| |
| |
| |
Vande voghels diemen heet Alle Alle.
In dit Meyr is noch een soorte van voghels, die seer ghemeyne sijn: ende niet alleene hier, maer oock ontrent de costen van de zee van Bothnien ende Sweden, de welcke inden Somer roepende sijn eenpaerlijck sonder ophouden Alle alle: ende daeromme soo worden sy ghenaemt ouer al vande ingheseten vanden lande Alle alle. Daer en bouen gelijck voren verhaelt is, so worden gheuonden soo grooten menichte van groote ende diuersche soorten van voghels, om de soete wateren die daer van allen sijden wt de werme fonteynen van onder opspringhen, datse schijnen die breede oeuers ende woeste rieuieren te bedecken, sonderlinghe zeerauen oft palinck craeyen, duykers, tweederhande eyntvogels ende swanen, sonder noch een ontallighe menichte van cleyne water voghels. De voghelaers vanghen veel ghemackelijcker dese zeerauen ende ander ghierighe voghels, dan sy die ander doen, om dat sy seer traech ende swaer sijn int vlieghen, ende worden gheuangen ontrent twee oft vier cubitus hooghe verheuen bouen het water inder manieren nauolghende. Op beyde sijden vander riuieren daer de wateren alder engste sijn, worden aen de rootsen ghestelt stocken, aende welcke ghehanghen worden swerte netten, oft van de coleure vanden
| |
| |
water, die met rollen oft paleyen seer lichtelijck op ende neder moghen ghelaten werden: om dat sy terstont souden moghen die voghels die met grooter menichten daer ghevloghen comen metten neder laten ende swinghen vanden nette, daer inne winden ende vanghen. Twelcke sonder foute gheschiet, om dat dese voghels seer traech zijn int vlieghen, ende oock om datse altijts stracs doore vlieghen sonder afwijcken, soo datter seer luttel af ontgaen. De entvoghels ende ander der ghelijcke water voghels worden oock altemets in dese netten gheuanghen. Maer dese swarte ende traghe voghels, weder datse swemmen oft vlieghen altijts roepense Alle Alle, iae al sijn sy oock geuangen inde netten, ende als die voghelaers hooren sulcken gheckelijck gheroep, soo meynen sy datse met hun ghecken, om datse niet al tsamen gheuanghen en sijn: het welcke niet en soude connen gheschien al warender ses hondert netten. Men vindt oock van dese vogels in grooter menichten op de rootsen van Sweden ende hooch Gothlant, maer niet so vele als opt voorseyde Meyr, ende ander riuieren daer ontrent gheleghen. De water voghels worden oock gheuanghen in coruen die ghemaeckt sijn vande tacken oft wissen van boomen, die ontrent den watercant staen, dewelcke ghemaeckt sijn ghelijck nesten, daer dat die entvoghels meest in cruypen om eyers te legghen ende wt te broeden, om datse souden vry wesen vanden vossen, daer sy opt lant seer af ghequelt werden. Men vancktse oock wel met voghelterre principalijck de ionghe.
| |
Vande Hoppe ende ander soorten van voghels.
Als de Hoppe wt vremde landen op eenen ghesetten tijdt comen ouer ghevloghen inde Noorderschevelden, soo ist een seker teecken dat de lente is nakende. Dese voghel en doet niet dan roepen ende car-
| |
| |
men, om datse te beter soude moghen bewaren haer eyers oft ionghe. Ist datter erghens eenen vos gheborghen light int gars soo en houtse niet af van roepen, voor dat hy van daer is, twelcke sy oock doet vanden honden ende ander beesten daer sy sorghe voor
heeft, de hoppe heeft stercken strijdt teghen die swaluwen, exteren ende kauwen: ende maect heuren nest op die oeuelkens vande marasschen daer datse haer eyers legt ende wtbroet. Ende als sy tam ghemaect is soo suyuertse de huysen van vlieghen ende muysen: maer met haer kermen gheeftse te kennen dat reghenen sal, als oock ander voghels doen Nepen ghenaemt, oft merien coeckoecs, die met hun dwers vlieghen ende slaen vanden vlueghels, teecken gheuen dat terstont seer sterck sal reghenen. Insghelijcx oock de grauwe Nepen metten seer langhe becken voorsegghen den toecomenden reghen, het selue doen oock de spachten. Noch isser ooc een voghel diemen heet den regenvoghel, ende is vander grootte van een partrijs, dewelcke heeft veelderhande soorten van pluymen, als gelu, wit ende swarte. Men segt datse alleene vander lucht haer voetsel heeft. Want al is sy vet, nochtans en wordet in heuren buyck niet beuonden. Als de voghelaers dese vanghen willen, soo worpense groote stocken inde
| |
| |
locht om die te veruaren, om dat sy die ontrent der aerden vlieghende ende vliende souden moghen ghecrijghen.
| |
Vanden Koeckoeck ende Spacht.
Inde Noordersche bosschen is oock eenen voghel die ouer al seer wel bekent is, de Koeckoeck ghenaemt, de welcke daer is brenghende seer goede ende seer begheerde tijdinghen. Dese beghint te singhen ontrent het eerste vanden Meye, ende blijft singende tot int laetste van Hoymaent. Maer dat in groote bosschen: want sy en derf haer te velde niet vertooghen wt vreese vanden anderen voghelen, die haer wter maten seer haten ende altijdts moeyelick sijn, om datse altijts ander vogelen nesten is bespiedende. Want sy en maeckt voor haer seluen gheenen nest, maer leyt haer eyers in ander voghelen nesten, als vande wilde duyuen, leeuwercken ende boschmusschen, vande welcke sy die laet wtbroen, crijghende alsoo met eens anders aerbeyt sijn iongen. Dewelcke siende dese ionghen soo groot ende schoone wter schalen comen, laten haer eyghen ionghen op te voeden om te voeden de ionghen vanden Koeckoeck, de welcke ten laetsten dooden de ghene diese gheuoedt hebben. Maer int eynde worden sy oock ghecreghen vanden Hauick, ghedoot ende verschuert. Daer sijn oock in de Noordersche landen veelderhande Spachten, die so groot sijn als Cauwen: dewelcke int hertste vande winter haer aes soecken inde schorssen vande boomen: waer af de sommighe seer swart sijn, hebbende eenen rooden kam, ander blau, sommighe groen, ander ghespickelt, maer alle ghelijck met hun suchten ende kermen so gheuen sy een teecken van eenen seer straffen winter.
|
|
Auteursrechtvrij
