|
| |
| |
| |
Het XVII. Boeck van Olaus de Groote wt Ghotlant Aertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen, inhoudende vanden tammen dieren.
| |
Voorrede.
GHelijck ouer al die werelt veel diuersche soorten van beeesten sijn die ghedeelt ende geapproprieert naer die nature ende eyghentschap vanden lande, als Olifanten, kemels, luparden, leeuwen, struyssen, tigren, simmen ende ander diergelijcke dieren, die dunne van hayre sijn, dewelcke gheuonden werden in grooter menichten inde heete landen: alsoo oock worden gheuonden inde coude landen seer veel dieren die seer rou sijn van hayre, om te wederstaen die groote coude: als witte ende swarte beeren, wilde esels, groote rangiferen, wreede woluen, gulsige brassers, scherpsiende lossen, bedrieghelijcke otters, medecinale beuers, wilde geyten, loose vossen wit ende swart, ende ander onbekende wremde beesten, waer af dat wy inde naeruolghende capittelen sullen schrijuen by ordene, om dat een yeghelijck Godtvruchtich mensche bekennen soude hoe wonderlijck ende groot dat die liefde Gods is tot allen creaturen, die ouer al die werelt sijnder ordinancien subiect sijn, sonderlinge inde seer coude landen int Noorde ghelegen, door een natuerlijcke voorsichticheyt die hy hun heeft ghegheuen, is voedende. Welcke dieren hebbende die aerde op allen sijden ghesloten door vorst ende bedeckt met sneeu, niet en vinden om gheuoedt te sijne, nochtans en blijuen sy niet alleene te lijue, maer bringen oock voorts ionghen die sy opuoeden, ende blijuen inde grote vorst onghequetst
| |
| |
| |
| |
Vande schapen, hamels, ende lammers.
Inde Gothsche zee is een eylant, het welcke is subiect den Coninck van Sweden ende Gothlandt, dat ghenaemt wert van alle die daer handelen Gothlant dat is te seggen goet lant: het welcke wel te rechte bouen alle ander landen mach heeten gheluckich te wesen, om die groote oueruloedicheyt: ende om veel ander gauen der natueren ghepresen sijn. Dit eylant bringht voort rammen oft hamels die veel grooter ende stercker sijn, dan eenighe van ander landen: dewelcke hebben vier oft acht hoornen. Maer sy hebben van dese hoornen sulcken wreetheyt, datse inden tijdt als sy genereren ander beesten daer mede quetsende sijn, noch den herders onderdanich, ten sy datse met een vijle oft saeghe af ghesaecht worden. Sy hebben lange ende sachte wolle, die ick somtijts vande mutsereeders te Romen hebbe ghehoort seer prijsen. Ouer al die Noortsche landen is een groote menichte van groote rammen ende schapen, daer dat die oyen oock cromme hoornen draghen. Ontrent den Noortsen Pole sijn veel plaetsen gheleghen daer gheen rammen oft schapen, stieren, ossen oft coyen hoornen draghen.
| |
Vanden ossen ende coyen.
Inde Noordersche landen sonderlinge in Ver-
| |
| |
merlant ende Dalen vintmen seer wtghelesen ossen, door die vette weyden die daer sijn, ende oock inde landen van Westgothlant: welcke ossen niet alleene en groyen in dicte ende grofheyt, maer vermenichfuldighen oock in een groot ghetal. Dierghelijken vintmen oock in Noorweghen, Sweden ende Finlandt, dewelcke sy doen trecken die Somer waghens ende winter sledden, ende spannense oock inden ploech om het lant te ackeren, in stede van peerden. Maer die coyen en doet men nimmermeer die waghens trecken oft het lant ackeren: iae dat meer is en doen gheenen aerbeyt altoos, maer worden alleene ghehouden om ionghe calueren voort te bringen. Dewelcke den moeders gheheel ionck af ghenomen werden daert seer sterck is vriesende, ende pleghen opgheuoedt te werden in stouen die expresselijck daer toe ghemaect sijn. Ende als die winter lange is gheduerende soo worden die beesten op gheuoedt met schorssen van eycke boomen in stede van hoy oft stroo. Maer inde Soomer werdense ghedreuen inde weyden daer sy dach ende nacht bewaert werden vanden herders, om het quaet ghewormte ende cruydtwormen, dewelcke die herders ouer al verdrijuen oft verbarnen metten roock ende vlamme van barnende pijnboom hout. Nochtans niet gheheel ende al: want als den hast aencomt soo cruypen dese gewormten int vel vande mager ossen, daer sy alle die winter in blijuen woonende, ende inde lente cruypen sy weder wtten velle ende quellen haerlieder weert: alleleens ghelijck die rupsenen af eten die bladeren vande boomen, daer op dat sy in netten ghelijck saet in rusten alle die winter ouerbleuen waren. Dese ossen die van dit ghewormte aldus gequelt sijn werden ghescheyden vanden anderen alsoo nauwe alst moghelijck is ende alleene ghestelt, ende alsoo vet ghemaect om te slaen: ende dan vintmen den huyt ghelijck een siften doorgaet tot op den rugghe, soo
| |
| |
datse door een anders smette te min gheldende sijn. Die ossen worden alder eerst vet ende ghesonst bewaert, daer sy vanden vlieghen ende mugghen niet ghesteken oft ghequelt en werden, noch gheen gebreck van groen gars en hebben.
| |
Vande Noordersche peerden.
Die Noorweechsche peerden sijn redelijck hooghe, maer wonderlijck sterck ende snel int loopen ouer die berghen ende steenachtighe wegen. Die van Sweden ende Gothlant sijn seer bequaem om te rijden ouer broeck landen, hooghe oeuelen ende diepe bosschen, ende moghen seer langhe ghedueren int aerbeyden ende sijn seer snel int loopen. Die van Oelant, midts datse cleyne sijn, dienen beter om camerspelen dan om aerbeyden: hoe wel datter oock onder gheuonden werden die seer wel moghen aerbeyden. Die peerden van Finlant sijn oock van goeder aert.
| |
Vande orloochs peerden.
Die grootste peerden die inde Noordersche landen voortcomen, sonderlinghe int Coninckrijcke van Weestgothlant, en worden doort Conincks ghebot niet alleene den peerdetuysschers verboden wt te voeren: maer oock wel scherp beuolen datmen die opuoeden, houden ende leeren sal ter orloghen: ende tot alderhande crijchsghebruyck, tot bewaren ende beschermen vanden lande. Want sulcke peerden die gewoone sijn die coude, en verdraghen inde wintersche orloghen (die inde Noordersche rijcken dan meest gheschien) die harde ende straffe coude, maer loopen oock seer snel, vast ende onuersaecht, daer datse die meester hebben wil. Daeromme soo mach men die wel ghelijken (iae meer achten) byde fray ende lustige peerden die wt Spaengnien, Napels, Vranckerijck oft Duytslant comende sijn al ist dat sake datse niet en sijn te gelijcken
| |
| |
byde peerden wt Affricken, Barbarien ende Turckijen van snel te loopen: niettemin dese snelheyt wort wel ghecompenseert met stercte ende coragie, wesende den volcke veel nutter, naer die gheleghentheyt vanden lande ende tijdt als men die groote orloghen is voerende, dan eenighe ander peerden.
| |
Vande Catten.
Die catten, ghenaemt in Griecs Eeluri, vintmen inde Noorsche landen in grooter menichten ende redelijck groot, meestendeel wit van haere: dewelcke niet alleene en suyueren seer behendich de huysen ende wooninghen der menschen, schueren ende graen solders, vande ratten ende muysen: maer oock die velden die ontrent den huysen naest gheleghen sijn. Die wilde catten vanghen ende eten voghels ende cleyne beestkens. Dese catten vellen gheuoedert sijnde inde cleederen, sijn wonderlijcke goet teghen die coude.
| |
Vande bocken ende geyten.
Inde Noordersche landen vintmen onghelijck veel meer bocken ende gheyten dan in eenighe ander landen van Europen, midts die berch weyden ende die sonderlinghe sorge vande gheyt herders. Die bocken van desen landen sijn seer groot van lichaem, dicke van beenen, cort ende dicke van necke, hanghende ooren, cleyn van hoofde, met een langen, dicken ende blinckenden hals, breede ende langhe hoornen: sy sijn moedich staut ende sterck, soo datse niet en vreesen met hulpe vanden honden te beuechten die middelbaer woluen ende sijn meest alle wit van hayre, ghelijck die gheyten: Inde winter etense schorssen van pijnboomen, mosch ende populier tacskens. Die vellen worden met grooten hoopen met thienen tsamen ghebonden, met goeden profijte schepe geuoert in Duytslant, ende van daer voorts in ander landen. Die gheyten keesen worden oock wel
| |
| |
begheert, niet alleene om datse groot voetsel gheuen, maer oock om datse medicinael sijn den ghenen die bol ende ghedronghen sijn van lichaem. Die vanden lande eten veel lieuer gheyten vlees, dat wat ghesouten is ende mette Sonne ende wint ghedroocht is, dan oft varsch ghedoot ware, sonderinghe inde Somer als men int lant is werckende.
| |
Vande ghiften die men gheeft die nieu gehouden.
Die Noordersche nacien hebben voor maniere dat sy liberalick beschincken die nieuwe ghehoude, te weten vanden ghemeynen volcke, om te beghinnen huys te houden ende te vermeerderen haerlieder goet ende huysraet, gheuende die bruyt een sueghe, een schaep ende coye: ende den brudegom een vuelen, eenen hont, een catte ende een gans.
| |
| |
Vanden Rangiferen.
Int Noort quartier van beyde die Bothnien (alsoo heeten die wtterste landen Noortwaerts gheleghen, al oft men wilde segghen den bodem vanden vate) ende groot Lappen lant, is een beeste met drye hoornen, vanden gheslachte der herten, maer veel hooger, vromer ende snelder, ende is gheheeten een Rangifere
| |
| |
oft tack dragher om twee saken wille. Deerste is om datse opt hooft heeft hooge hoornen ghelijck tacken van eecken. Die ander is om dat die ghereetschap ende ghetuych dat men vast maect aende hoornen ende borst om die sledden mede voort te trecken in haerlieder ghemeyne sprake wert ghenaemt Rancha ende Locha. De twee hoornen die ter sijden staen sijn meerder dan die inde middel staet, ende sijn ghelijck herts hoornen, maer langer ende met meer tacken, want sy hebben wel vijftien tacken. Maer die hoornen die inde middel staet vanden hoofde, dat heeft die tacken corter dan die twee ander. Aldus soo heeft die nature het hooft van dese beeste ghewapent teghen alle wreede dieren, principalijck teghen die woluen, iae dat meer is een sonderlinghe sake seer om te verwonderen, onder alle seltsaeme ghedierten. Dese beesten spijse is wit berch mosch sonderlinghe in de winter, alst met sneeuw bouen ouerdect is: maer al ist dat die sneeu seer dicke daer op is ligghende, soo doorwroet hy die ghelijck een wilt peert, door een natuerlijcke beweghinge, om sijnen cost te vinden. Inde Somer etet bladeren ende schueten van boomen, ende beter al gaende ende staende, dan dat al buckende soude weyden bloemen oft gars, om sijn hoornen die voorwaerts te verre wt steken, ende dat sijdelincks ende crom houdende sijn hooft. Het heeft een mane aenden hals ghelijck een peert, die voeten ghespleten in twee, ende bijcans ront vander naturen hem ghegheuen, om dat soude moghen loopen ende passeren ouer die diepe sneeu met eenen man op hem sittende, in dalen, velden ende berghen daer die sneeu dicke is ligghende.
| |
Van het profijt van deser beesten.
Als dese beesten tam sijn ghemaeckt, so bringhen sy haer meesters groot profijt by, ghelijck ossen ende coyen: te weten van melck, velle, senuen benen, voet-
| |
| |
hoornen, hoornen, hayr ende vlees, dat een seer goede spijse is. Sommighe vande lantsaten houden x. xv. xxx. lxx. C. CCC. oft CCCCC. van dese beesten, dewelcke sy met herders doen drijuen inde weyden ende bewaren, ende oock weder thuys bringen, ende sluyten in stallen om die groote menichte vanden berch woluen (dat die wreetste sijn) die seer veel quaets doende sijn. Als dese beesten gheuoert werden wten lande, ende sonderlinge ouer zee, ten sy datse eenen herder hebben die sy kennen om te spijsen, soo en leuense niet lange, om die veranderinghe vander locht ende vander aerden: ghelijck men beschreuen vint dat hy voortijts die edel ende doorluchtighe Coninck van Sweden Steno Stur die ionghe, ghesonden heeft hertoghe Frederick van Holsten sesse van desen beesten, met twee persoonen man ende wijf vande wilde Lappen, om die te bewaren ende op te voeden. Dewelcke veruoert wesende wten lande daer sy gheboren waren, ende comen sijnde onder die subiecte van ander persoonen, en sijn noch sy lieden noch die beesten langhe blijuen leuende, om dat henlieden was benomen haerlieder ghewoonlijcker ruste ende maniere van leuen. Insgelijcks ontrent den iaere M.D.xxxiij. werden ghesonden vanden Coninck van Sweden Gostauus, thien vande selue rangiferen ghepaert aen sommighe edel heeren in Prussen, niet alleene voor een nieuwicheyt maer oock om datse daer souden genereren ende vermenichfuldighen: dewelcke men liet loopen int wilde: maer men heeft niet connen beuinden oft die veranderinghe vander plaetsen iets gheprofiteert heeft om ionghen te ghecrijghen.
| |
Vande wagens die de Rangiferen voort trecken.
Men moet verstaen datter twee soorten van Rangiferen sijn, te weten wilde ende tamme, dewelcke in alle saken naer datse tam sijn den menschen seer wel
| |
| |
te passe comen. Maer die wilde die blijuen inde bosschen, daermense laet vermenichfuldighen, om datse altemets metten iongen souden moghen gheuangen werden. Die tamme leert men die waghens trecken, dewelcke seer voeren ouer landt ende velden, wagens die seer swaer gheladen sijn met costelijcke vellen, lakens, ende diuersche soorten van visschen. Want die wilde Lappen sijn meestendel al visch eters, ende leuen by de groote menichte vande visschen die sy daer vanghen, als wy naer schriuen sullen, daer wy te kennen sullen gheuen van haerlieder diuersche hantwerken. Haerlieder wech is seer gheleghen naer Noorweghen door die effen dalen, daer sy ghemeynelijck reysen, om dat sy gheen naerder plaetse en hebben om haer coopmanschap te vermanghelen, ende oock om dat sy beuinden daer het volck beter ende ghetrouwer om vrienschap te onderhouden. Die voerlieden die dese rangiferen menen, worden in huerlieder gemeyne tale gheheeten Quenar, ende reysen dach voor dach ist dat hun goet dunct oft van noode is hondert vijftich duysent stappen, het welcke maect wel xxx. Gothsche of Duytsche mijlen, nochtans en is het loopen van dese beesten niet onghemackelijcker dan vanden peerden
| |
| |
| |
| |
Vande sledden der Rangiferen.
De voorseyde wilde Lappen vinden des winters groot ghemack int ghebruycken vande sledden, principalijck dat sy door de glatticheyt vanden sledden seer veel wechs aflegghen ouer die effen sneeu, int reysen ter plaetsen daer sy haerlieder ware willen vermangelen, als voren int elfste boeck, daer wy het faetsoen vanden sledden hebben beschreuen, verclaert is: ende wort verboden datmense geen wtlanders leenen sal, om datse soo snel sijn int loopen. Maer hier wort betoocht, dat die snelheyt vanden sledden is comende door de vellen vande seer groote Rangiferen, daer die sledden onder mede becleet sijn, principalijck in deser manieren, dat het voorste deel vanden vellen, vore wort vast gemaect onder die sledde. Waer door dat coemt dat het hayr van buyten omme ghekeert sijnde, niet alleene is gheuende een glatticheydt om voorts te gaen, maer oock een vasticheydt om te wederhouden dat die voerman achter niet af en valle, oft achterwaerts en rijse: want andersins als sy rijden souden ouer die hooghe hueuels, so en souden sy niet connen daer ouer gheraken, noch den begonsten wech volbrenghen. Iae dat meer is de reysende lieden aldus sittende op dese wagens plegen met ghespannen boghen te iaghen ende vanghen die wilde Rangifers.
| |
| |
| |
Van het profijt ende commoditeyt van alle die deelen van deser beesten.
Het melck van deser beesten wort ghebruyct om binnens huys dagelijcks te eten. De wey is seer goet om te drincken. Het vel dient om de lieden te decken, soo wel aent lichaem als op de bedden: ende dat meer is men gebruycket om te decken die sadels, om malen ende blaesbalcken te maken voor diuersche ambachten. Want het is seer taey, sterck, ende lange gheduerende. Vande senuen reedtmen garen, om de cleederen te naeyen in stede van vlas, dat daer door de groote coude niet en is groeyende, ghelijck voren int vierde boeck verhaelt is, daer mencie ghemaect is, hoe dat die schepen vast in een ghebonden sijn als sy gheen yser en hebben. De beenen ende hoornen worden seer begheert vande boghemakers, de welcke daer op seer soecken te manghelen. Insghelijcks de voethoornen sijn seer goet teghen de crampe. Metten hayre vultmen sadels ende cussens, daermen eerlijcke gasten op laet sitten teghen die coude vanden winter. Het vlees is seer goet ende ghesont: het welcke ghesouten sijnde ende inde wint ghedroocht, mach veel iaren goet blijuen: nochtans soo heeft dit volck voor manieren dat sy altijts ander iaghen, ende legghen het versche by het oude.
|
|
Auteursrechtvrij
