|
| |
| |
| |
Het XIIII. Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, inhoudende diuersche ende vremde manieren vanden Noorderschen volcke.
| |
Voorrede.
NIemant en behoeft hem te verwonderen dat inde landen Noortwaerts ghelegen die seer wijdt ende breet streckende sijn, ende sonderlinghe int halfeylant Scandianen (het welcke Plinius om sijn onbekende grooticheyt heet te wesen een ander werelt: ende Iordanes met Pauwels die diaken die scheyde oft werckhuys vande menschen) sijn veelderhande soorten van habijten ende cleederen, ende oock diuersche manieren ende condicien van leuen, soo wel onder die inwonders vanden lande, als onder die vremde nacien die daer comen woonen oft handelen, ende oock vanden rechten soo wel van die eene als dander: dewelcke onderhoudende die ordinantien vande ouderen ende voorsaten seer lange gheleeft hebben onder malcanderen in grooter vrientschap ende eendrachticheyt: daer men nu siet dat groyende den twist, seer luttel te vreden wesen met tghene dat sy hebben. Niettemin het en is niet seer te veruonderen aenghesien dat die groote valscheyt der menschen soo verre comen is, dat een yeghelijck is gheworden een seer groot meester van hem seluen te bederuen, ghecleet sijnde van buyten met ghescheurde cleederen, ende van binnen hebbende het hert vals ende ghecorrumpeert. Wtwendich schijnen sy te wesen den rechten onderdanich, maer secretelijck saeyen sy ouer al haer fenijn ende valscheyt. Twelcke nochtans sal ten laetsten sulcken eynde hebben, dat sy sullen steruen vol lasters ende van een yeghelijck ghehaet
| |
| |
| |
| |
Vande diuerscheyt der cleederen.
In voorleden tijden werden inde Noordersche landen die cleederen al anders ghemaeckt dan men nu doet, sonderlinghe der vrouwen cleederen, so wel die opperste als die onderste. Die opperste segghe ick, om dat in voorleden tijden die edelste vrouwen droeghen tabbaerts die seer enghe waren op de borst, ende aen de armen: maer beneden aende voeten waren se wonderlijcke breet ende lanck, soo dat een ionck wijf qualijck machtich was alsulcken steert te dragen: de welcke oock somtijts in dat abuys haer vrouwen eenichsins waren nauolghende. Opt hooft droeghense seer fijn doeck, twelcke om profijts wille vande vreemde cooplieden wt vreemde landen van ouer zee daer te coopen ghebrocht wort. Ende onder dese doecken droeghen sy gulden croonen met costelijck ghesteente verciert, naer tgeslachte ofte macht daer sy af comen waren. Op den nauel haddense in stede van eenen rieme oft gordel, breede gouden oft silueren ghesmedde oft ghegoten platen twee vingheren breet, oft oock van siuer oft gout draet gheweuen. Die ander vrouwen droeghen seer breede mouwen, maer inde middel warense enghe, vast ghemaeckt met siluere oft vergulde cnoppen. Opt hooft droeghense eenen tote van root
| |
| |
laken die bouen scherp ende enghe was, open gaende ende sluytende met silueren cnoppen. Dese droeghen oock vergulden croonen onder seer fijne lijnen doecken. Ende ghelijck dat sonderlinghe die edel vrouwen ende die gemeyne slechte vrouwen tabbaerts seer enghe ende cort ghemaect waren (wtghenomen datse niet euen goet van laken waren) also ter contrarien droeghen die borghers vrouwen seer langhe tabbaerts, hebbende ouer beyde sijden op de canten vanden tabbaerts hangen viercante vergulde platen, vanden hals af tot op de voeten. De maechden draghen een schapelaris, waer aen men kennen mach dat noch ionghe dochters sijn.
| |
| |
Van de eerbaerheyt der Maechden int wesen ende cleeden.
De maechden waren verciert opt hooft met seer costelijcke ende groote goude oft vergulde croonen: ende tot een teecken van suyuerheyt so haddense achter ende voren vanden hals af hanghende een cleet van witte sijde oft lijnwaet ghelijck een schapelaris dat die monicken paciencie heeten: naer welck cleet sy alle de leden haers lichaems stelden ende regeerden ghelijck
| |
| |
met eenen toom int gaen ende wesen in eenich gheselschap, met een wonderlijcke weselijcheyt ende schaemte, gheensins siende op mans persoonen oft toe sprekende, ten ware dat haer vanden ouders toeghelaten werdt. Ende waren soo eerbaer van naturen, datse nauwe een man opentlijck in gheselschap wesende, souden hebben derren aensien, al wast datse daer toe ghebeden waren, voor datse ghehijlickt waren, ende dan noch niet gheerne, soo weselijck ende eerlijck wisten sy ouer al, iae van gheorloofde saecken, haer ooghen te bedwinghen. Die Noortsche vrouwen bewaren sterckelijck ende wonderlijcke seere haer suyuerheyt: iae al sijnse ghehylict, soo hebben sy nochtans seker daghen datse met haer mans niet en conuerseren: ende dat met sulcker gestadicheyt, datse tusschen hun beyden legghen int bedde een bloot sweert. Ghelijck Saxo dat beschrijft van eenen ghenaemt Thira, dochter vande Coninck van Enghelant: ende oock daer en bouen vande sonderlinghe suyuerheyt van veel maechden die te dien tijden waren leuende.
| |
Vande saluinghe der Christen Coninghen.
Die ghene die Christelijck ouer het geloouich volck soude regneren, pleecht met veel ende groote benedictien te wesen gheseghent ende ghebenedijt, om dat hy Godt soude te aenghenamer worden, den volcke nuttelijcker, ende hy selue te gheruster ende beter versekert. Maer alder eerst soo doet hy wt synen eyghen wille den eedt op het heylich Euangelie, belouende voor Godt ende synen Enghelen, dat hy sal onderhouden de Wet, gherechticheydt ende vrede vander kercken Godts, ende dat hy sijn ondersaten sal beschermen ende haerlieder goet, ende onderhouden alle de preuilegien ende statuyten vanden lande
| |
| |
Daer naer soo begheert hy de benedictie vander kercken, die hem wort ghegheuen, om dat hy soude moghen veruult worden vande gracie Gods, ende ouer al beschermt ende bewaert wesen door de cracht Gods: op dat hy verciert wesende metten gelooue van Abraham, die saechtmoedicheyt van Moyses, ootmoedicheyt van Dauid, ende wijsheyt van Salomon, God soude moghen in alle sijn wercken behaghen, oprechtelijck wandelen, teghen die vianden des cruycen Christi sekerlijck triumpheren ende die ouerhant crijghen, ende eenen goeden peys met een yegelijck houden. Daer naer wort hy ghesalft met sienlijcke olie, die ghewjjt wort met seer heylighe woorden, om dat hy soude moghen ontfanghen die onsienlijcke gauen Gods, ende rechtueerdelijck gheregeert hebbende sijn wereltlijck rijcke, soude moghen namaels met Godt, Coninck bouen alle Coninghen eeuwelijck regneren. Bouen dien so bidt die kercke dat door die cracht van deser heyligher saluinghe, die hoocheyt sy in sijn bewaren, ende dat hy rechtueerdich, sterck, ende ghetrouwe zy den weduwen ende weesen, ende een vroom vooruechter ende gouuerneur van synen volcke, een verwinner der ongheloouigen, een onderhouder van Iusticien, een beschermer der heyligher Kercken ende des Christen gheloofs, ter eeren ende lof vanden eerlijcke name Gods. Ten laetsten wort hem ghegeuen inde cracht Gods het sweert, tot wrake vanden quaden ende lof vanden goeden, om dat hy daer mede soude de rechtueerdicheyt onderhouden, ende het onrecht te niete doen, die heylighe kercke Gods ende die gheloouighe beschermen ende een vooruechter wesen, die valsche Christenen vernielen, weduwen ende weesen saechtmoedelijck helpen ende voorstaen, dat ghedestrueert oft oueruallen is, weder repareren, ende dan bewaren, op dat hy door dese goede wercken ende deuchden met Christo, wiens figuere hy hier is voe-
| |
| |
rende, soude moghen eeuwelijck sonder eynde regneren. Dan so wort hem ghestelt die croone opt hooft, waer mede beteeckent worden alle eere, lof, ende vrome daden, ende dat hy moet wesen een beschermer vande dienaers der kercken Christi in alle teghenspoet, ende oock een vooruechter vanden Coninckrijcke dat hem van Godt is ghegheuen, ende Pauselijcker benedictien in stede vanden Apostelen, die doort ghelooue verwonnen hebben die Conincrijcken, ende alle heylighen dien den last is ghegeuen van synen gouuernemente, op dat hy so een nuttelijc executeur ende doorluchtich Coninck mach wesen vanden rijcke dat hem is beuolen: ende op dat hy onder die eerlijcke camp vechters metten costelijcken ghesteenten der deuchden verciert sijnde, ende metten loon der eeuwigher salicheyt ghecroont wesende, soude moghen met Christo sonder eynde in glorie wesen. Daer naer ontfanghen hebbende den scheptre, wort hem te kennen ghegheuen, dat hy den Godtureesende menschen vriendelick doet wesen, de quaden doen vreesen, die verdoelde op den wech te brenghen, die gheuallen sijn weder op te helpen, die houerdighe te vernielen, ende die ootmoedighe te verheffen. Als de Coninck aldus ghecroont is, ende sittende in sijnder maiesteyt, so seyt hem den Aertsbisschop die hem met assistencie van sijn mede Bisschoppen daer inne ghestelt heeft: Blijft staende ende houdt de plaetse die v van God beuolen is, door die autoriteyt vanden almachtighen Godt, ende onsen ordinancien, te weten van alle de Bisschoppen ende anderen dienaers Gods: ende hoe dat ghy de gheestelijckheyt naerder siet wesen den heylighen outaer Gods, so veel te meer sult ghy dencken, dat ghy henlieden te meerder eere ghehouden sijt te bewijsen: op dat Christus Iesus de middelaer is tusschen Godt ende den menschen, v ionne met hem te regneren, ende maken v vast een middelaer tusschen den ghemeynen
| |
| |
volcke ende gheestelijcheyt. Ten laetsten soo spreeckt den Aertsbisschop dit naeuolghende ghebet ouer den Coninck: Heere Godt weest my een pansier tegen die wapenen der vianden, in teghenspoet sijn helmet, in voorspoet sijn wijsheydt, ende int beschermen synen eeuwighen schilt: wilt hem ionnen dat hem het volck ghetroouwe zy, die groote heeren mogen vrede hebben, dat sy de liefde beminnen, die begheerlijckheydt schouwen, de gherechticheydt spreken, ende die warachticheyt voorstaen, op dat sy altijdts moghen wel ghemoet blijuen ende victorieus in peyse leuen. De Coninghen worden oock ghecroont, maer men verandert dat te veranderen is, ende men doeter dat den vrouwen toebehoort, ende veel vande saken die voorseyt sijn wort haerlieder ghewenscht.
| |
Vanden Ridders ende den eedt die sy doen.
Naer dat die Coninck met die voorseyde ceremonien aldus ghecroont is, dewelcke tot allen tijden seere te prijsen sijn voor Godt ende den menschen: so gheeft die Coninck naer die oude costuymen ende ordinancien van synen rijcke, diuersche staten ende soorten uan volcke, nieuwe preuilegien, sulcks als van noode sijn seer liberalijck: oft hy vernieut ende versterckt de preuilegien die ouer ouden tijden van synen voorsaten ghegheuen ende gheconsenteert gheweest sijn. Daer na so slaet hy sommighe Ridders, die hy beghiftende is met leengoeden seer rijckelijck gheuende die met eenen rieme, sweert ende schilt, naer dat sy den naeruolghenden eedt ghedaen hebben in handen van eenich vanden prelaten die daer present zijn. Ick. N. bidde dat my Godt, ende de maghet Maria met S. Eric soo ionstich moeten wesen ende ghenadich sijn: als ick wil naer mijn beste vermoghen met lijf ende goet beschermen het Christen ghelooue,
| |
| |
het heylich Euangelie, die heylighe kercke, ende houden haer dienaers in haer vrijheyt ende preuilegien, ende my seluen stellen teghen al dat onrecht is, om te onderhouden peys ende iusticie, de weduwen, weesen, maechden ende aermen te beschermen: ende mijnen Coninck, den rijcke oft landen ghetrouwe wesen, ende rechtueerdelijck ghebruycken mijn ridderschap, ter eeren Gods naer mijn wterste vermoghen. Soo moet my Godt helpen ende alle sijn heyligen. Amen. Ende desen eedt pleecht soo scherp ende ghetrouwelijck onderhouden te wesen, dat alsmen was roepende oorloghe op die vianden des gheloofs, ende sonderlinghe teghen die Moscouitsche ketters int Oost eynde van Sweden ende Finlant: oft dat van den Paus gheboden wordt een Cruysuaert teghen die Turcken, een yeghelijck hem terstont stelde met grooter macht op die reyse, op synen eyghen cost, om te gaen vechten den strijdt des Heeren: iae sommighe reysende ten heylighen lande, ende ridder gheslaghen sijnde aent graf ons Heeren, hebben henseluen ghewillich geuoecht onder den Christenen hoop, om voor het ghelooue teghen die Turcken te moghen strijden. Waer door dat dickwils gheschiet is, dat sy weder ghekeert sijn met grooter victorien ende eere in haerlieder lant, ende namaels ontfanghen die croone int hemels ende eeuwich lant.
| |
Vande bruyloften vanden ghemeynen volcke.
In Sweden ende Gothlant is de maniere onder het ghemeyne volck als sy willen vergaderen ten houwelijcke, dat sy ghebruycken veel ceremonien, die sy op diuersche tijden, manieren, ordinancien ende met ghetuyghen dickwils herdoen, sonderlinghe wt dier oorsaken, om datse te vaster souden by malcander blijuen, ende geensins scheyden van malcander,
| |
| |
al wordet nochtans vanden rechten dickwils toe gelaten. Want die ouders vander dochteren diemen ten houwelijcke wil versoecken, die vernemen neerstelijck, van wat gheslachte, staet, goede oft quade name eerbaerheyt oft oneerbaerheyt, weselijcheyt, verstant ende condicien dat die vrijer is, ia oock oft hy een ghetrouwet kint is oft niet. Ende als sy beuonden hebben dat hy een eerlijck man is, soo gheeft die vader den vrijer die daer present is, sijn dochter ter presencien van twee ghetuyghen, dat vrienden sijn van des vaders ende moeders gheslachte, met dese nauolghende woorden: Ick gheue v mijn dochter ter eeren ende tot eender huysvrouwen, om te hebben de helft van uwen bedde, vande deuren ende sleutels, metten derdendeele van alle uwe goeden roerende ende onroerende, ende in al dat recht dat hooch Sweden is hebbende van S. Eric, ende dat S. Eric heeft ghegheuen. Inden name des Vaders, des Soons, ende des heylighen Gheests. Amen. Ende in sulcker manieren so worden ghesloten die houwelijcken, dewelcke soo haest alst moghelijck is worden volcomen met noch meer ander ceremonien, principalijck met sulcke dat op den dach vander bruyloft, die vrienden ende maghen ende ander vrienden, alle ghelijck te peerde
| |
| |
wesende, een yegelijck om fraeyst verciert sijnde, leyden die bruyt met grooten state totter prochie kercken, daer dat een wijs man leytsman is vande mans ende een vande heerlijckste vrouwen, is leydende de vrouwen: waer dat de bruyt, ontfanghen hebbende de benedictie vanden Priester, voort ghebrocht wort, metter croonen opt hooft, naer dat die tortsen die seer ureemt toeghemaeckt sijn, ontsteken sijn: ende ghestelt neffens den bruydegom voor den hooghen outaer: ende naer dat sy in handen vanden Priester solemnelijck ghelooft hebben in voorspoet ende teghenspoet malcanderen by te blijuen, soo worden gheconfirmeert alle die voorgaende ceremonien, metten steken vanden rinck aen de vingher ende behoorlijcke benedictie. Ende en is hier oock niet te vergheten, dat als den rinck aende vingher ghesteken wordt, soo slaen die gene die daer ontrent staen hunseluen tot op den rugghe, om dat sy alsoo souden dit houwelijck verstercken, ghelijck men doet als yemandt Ridder wort gheslaghen, om dat hijt soude ghedencken. Die gene die tot sulcken bruyloft comen, als rechtsweers, andersweers, vrienden ende maghen gheuen dese nieu ghehylickte liberalijck seer veel ghiften, als peerden, ossen, schapen, bedden ende coorne: om dat sy met voorspoet aldus souden beghinnen, ende met meerder blyschap haerlieder leuen te samen voleynden. Niet te min de speciale ghiften sijn ghemeynlijck, een peert, eenen osse, ende eenen bijl: om dat sy souden weten, datse samen sijn vergadert, om malcanderen te helpen in allen aerbeyt ende perijckel, hebbende onder hen beyden maer eenen wille om yet te doen oft te laten, tot datse met rechte van malcanderen worden ghescheyden, oft metter doot. Sy ghebruycken oock veel ceremonien als sy te bedde gaen: te weten dat die prochiaen, ist dat hy daer is, oft synen capellaen, singht die Hymne: Veni Creator spiri-
| |
| |
tus. Ende aenroepende die hulpe Gods, bidt dat hy dese nieughehoude gheuen wil door sijn Godlijcke gracie, voorspoet ende gheluck in alle hun saken. Ten anderen so ist een costuyme, datmen wat lecker gherechten gheue de nieugehoude, daer sy sitten in haerlieder bedde, om dat sy metten ghenen die daer ontrent sijn, een luttel tijts souden bancketeren: ende ten laetsten de vrienden oorlof nemende, latense samen in vreden met malcanderen gheworden. Sdaechs daer naer soo coemt die nieughehoude, het hayr verborghen ende ghedect hebbende, met eenen vriendelijcken ganck, ende presenteert wt goeder herten den gasten siluer croesen vol van seer goeden dranck, tot een teeken datse is gheworden een moeder des huysgesins.
| |
Vanden ouerspeelders ende hoe dat sy ghepunieert worden.
Een vrouwe leuende in ouerspel, ende daer op beuonden ende verdect sijnde met ghetuyghenisse van ses mannen, verliest haer houwelijcksche voorwaerde, ende alle datse heeft ten houwelijcke inghebrocht: het welcke de man neemt tsyne waerts, voor sijn eyghen goet. Iae dat meer is, het is noch in sijnder macht haer met haren boel te doen steruen, ende te nemen haerlieder beyden goet, achteruolghende de borgherlijcke rechten vanden lande van Sweden ende Gothlant. Niet te min ist dat hy hem wil laten contenteren met een breucke, die wordt hem oock naer de lantsrechten toe ghewesen: maer hoe groot dat die is en wil ick hier niet schrijuen, hoe wel datter een deel daer af toecoemt den Coninck, den Bisschop, ende den Officier vander plaetsen, een yeghelijck sijn deel ende recht daer af treckende. Ende ist dat die ouerspeelder gheen ghelt te gheuen en heeft, soo leghtmen dan de vrouwe twee steenen op de schouderen, die met een coorde aen een sijn ghebonden, dewelcke aende man-
| |
| |
lijcheyt vanden ouerspeelder vast ghemaect is: ende leydet hem also lancks de straten vander stadt openbaerlijc daert alle man sien mach: ten laetsten so doetmen hem sweeren dat hy die stadt sal verlaten, ende niet meer daer inne comen. Den buel vander stadt die sulcken execucie is doende, wort een sekeren loon ghegheuen ende een somme ghelts toe gheschict.
|
|
Auteursrechtvrij
