|
| |
| |
| |
Het derthienste Boeck van Olaus de Groote wt Gothlant Aertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen, het welke is tracterende vande landts neeringhe ende vruchten die tot des menschen nootdruft dienende sijn.
| |
Vande diuersche vruchten die men is inden oogst inne doende.
HET is een wonderlijcke ordinancie der naturen, dat men anders, ende op ander tijden, oock met ander manieren ende behendicheyt Noortwaerts het lant is acterende, dan in barbarien ende Mooren lant, ende noch anders inde nieuwe eylanden. Aengaende die Nordersche landen het is seker dat op sommige ackers die int Suyde sijn gheleghen in Westgothlant die gerste binnen xxxvi. daghen naer datse ghesaeyt is, rijpe ende gereet is om picken: twelcke is van het laetste van Wedemaent tot half Oogst, ende altemets noch eer. Maer dat soo haest rijpe werdet comt nootsakelijck door die nature vander aerden, soetichet des lochts ende vochticheyt vanden steenkens die de wortel is voedende, ende hitte vander Sonnen: twelcke een oorsake is dat soo haest is op groyende ende rijpe wordende: ende sulken stroo heeft ghemeynelijck ses aren by een, maer wat minder dan die ghemeyne aren, welcke gerste seer bequaeme is om mout te maken. Maer ander saet wert ghesaeyt int eerste vanden Mey, ende ontrent half Oogst ghepickt ende inne ghedaen met grooter nersticheyt. Want die lant lieden helpen malcanderen seer ghewillich ende lustich, om dat die cou-
| |
| |
de die hun soude moghen ouer den hals comen, den Oogst niet en soude verderuen. Noch en begheeren ander gheen dachuere, dan des auonts eene vrolijcke maeltijt, op dewelcke om den goeden ende getrouwen dienst die ionghers ghedaen hebben soo wel knechts als meyssens werden by consent vande wijse ende voorsienighe ouders ghesloten sommighe houwelijcken ende gheloften ghedaen van houwelijcken: niet wt een vleesschelijcke wellusticheyt, al sijn sy oock edel van gheslachte, maer om het profijt ende eere vanden huyse te bewaren, ende het huysghesin wijslijck ende lieflijck te regieren.
| |
| |
Vande backerijen ende backen vanden broode.
Om dat die ouders hebben van ouders tot ouders verstaen, hoe dat Ceres soude geuonden hebben het coorne, ende Pan die maniere van backen: (soo dat naer hem inde Latijnscher sprake het broot genaemt wert Panis) soo heeft Ceres seer vermaert ende ghepresen gheweest om dat sy het graen eerst heeft gheuonden, ende Pan om dat hijt betamelijck heeft weten te bereyden tot des menschen oorboir. Ende daeromme behoort men hier wel te mercken wat soorten van vruchten wort gebruyct totter nootdruft
| |
| |
vanden menschen, ende welcken onder die Noordersche nacien dat hantwerck is toebehoorende. Welcke nacien ghelijck datse veelderhande sijn, diuers ende verscheyden soo wel van gheleghentheyt als van manieren: alsoo oock die vruchten der aerden siet men diuers wesen, naer die gheleghentheyt oft qualiteyt vanden landen. Want hoe meer dat men is Noortwaerts op treckende, hoe min terwe datter is wassende: maer hoe meer Suydtwaerts, hoe datter ouer al meer terwe geuonden wert. Niettemin die van Sweden hebben groote menichte van terwen, ende noch veel meer rogghe. Die Gotthen ghebruycken soo wel in Oostgothlant als in Westgothlant gherste ende hauer, dewelcke henlieden van Godt wert ghenoech verleent niet alleen om eten maer oock om haerlieder bier mede te brouwen. Nittemin men ghebruyct van alle dese vruchten ouer alle die voorseyde landen: maer in Sweden sijnse nerstigher om rogghe te winnen, dewelcke die vrouwen soo weten te suyueren, datse in coluer, smake ende ghesontheyt te bouen gaet die duecht vander terwen.
| |
Hoe die vruchten ghedroocht werden om langhe ouer te houden ende te bewaren.
Op seer heete daghen als die Sonne seer heet is schinende, soo spreyden sy lakenen ghelijck seylen van schepen, oft selfs seylen seer wijdt wt ende breet opder aerden, oft op die effen ende bloote berghen, om dat sy daer op te droogen soude legghen het graen en ses daghen oft meer oft min, naer dat die Sonne heet is schinende. Daer naer alst wel is gesuyuert soo sluyten sijt in eycken kisten, oft sy doent malen ende bewaren het meel opde selue maniere: ende alsoo gedroocht sijnde, soo blijuet goet seer veel iaeren lanck. Niettemin het is seer goet datmen het graen eens iaers te drooghen legghe inde Sonne: ende alsoo machmen
| |
| |
dan daer onder behendelijc mengen als noot is, nieu graen dat wel drooghe is, om dat men gheen oudt graen en soude ghebreck hebben. Maer het meel machmen wel veel iaeren lanck ouer houden sonder bederuen, alst in eycken tonnen oft cuype wel stijf inghestampt is met houten stampers, ende ghestelt op drooghe plaetsen.
| |
| |
Vande maniere van drincken vanden Noorderschen volcke.
Ick en twijfele niet ten sal die nerstighe Lesers seer wel behagen dat ick hier by schrijue ende verclare, welcke maniere van drincken datter is onder die Noordersche nacien. Ten alder eesten soo maken sy consciencie van te drincken al staende, ter eeren vande Goden ende Princen: ende drincken dat henlieden het sweet afloopt, soo grooten aerbeyt schijnen sy te doen int drincken als sy met eenen treck oft twee oft meer willen wt drincken een groote cruycke ofte eemmer. Ten anderen als men sien mach in dese figuere, soo schijnen sy ghecroont te wesen sittende aende tafel, ende drincken oock wt sulcke vaten als men hier sien mach: het welcke by auentueren groot wonder gheuen soude den ghenen diet noyt ghesien heeft. Maer het is noch meer te verwonderen te sien hoe dat die dienaers
| |
| |
in een langhe recke ouer ende weder gaen gelijck herders van ghehoornende beesten, om den gasten te vullen dese vaten met bier. Ende met dese cerimonien niet te vreden wesende, soo willen sy oock betooghen dat sy niet droncken en sijn: want sy nemen een van dese hooghe vaten vol biers ende stellent op haerlieder bloot hooft, dansende alsoo een ronden dans. Voorts soo nemen sy een ander met beyde handen twelcke hun ghebrocht wert vol wijns, biers, mee oft most, ende gheuent yemant van die aen tafel sitten wt te drincken ende haerlieden soo goeden toe te drincken oft te bringhen.
| |
Van de diuersche manieren van sout te sieden.
In Sweden ende Gothlant en wert gheen sout ghesoden: niet om dat sy wten gront vander zee het sout water niet en souden connen ghecrijghen: maer om dat volck dat ander goets ende ware ghenoch heeft, lieuer te coopen heeft wtlants sout, dan tot grooter cost dat te sieden op haerlieder oeuers vander zee. Want als die groote hulcken wt Hollant ende Duytslant comende sijn wt die hauenen van Spaengnien, Vranckerijck, ende Enghelant, ende principalijc van Lisseboenen ende Browagien die sout daer gheladen hebben, soo wordet hun vercocht voor eenen tamelijken prijs. Int lant van Polen sijn seer diepe sout berghen, ende sonderlinghe ontrent Vielisca ende Bochnen, daer dat ick int Iaer M.D.xxviij. op den vijfsten dach Ianuarij, wel vijftich leeren moeste neder gaen om te sien hoe dat beneden int diepste vanden berghe die aerbeyders naeckt stonden om die hitte, daer sy met ijseren instrumenten een seer rijck tresoor van sout wt braken, ghelijck men het gout ende siluer wt is grauende inde diepe berchwercken.
| |
| |
| |
Hoe datmen qualijck Sout voeren can inde Noordersche landen.
Alst orloghe is op die Noorsche zee, ende dat die Noortsche landen by ghebreke van sout souden schijnen vanden vianden benaut te wesen, soo maectmen met consten sout binnens lants, om dat sy by ghebreke van sout, niet comen souden inde subiectie vande vianden. Maer om dattet selue soude moghen gemackelijcker ende rasscher te wercke gaen, ende oock dat die Nordersche nacien altijts daer by souden moghen profijt doen, soo heeft die eerwerdighe Ian de groote wt Gothlant Aertsbisschop van Vpsalen mijnen seer beminden broeder ende voorsaet, doen hy tot anderen tijden int iaer M.D.xxiij. twee iaer lanck hadde gheweest te Roomen ambassaet bijden paeus Adriaen die seste, ende ten laetsten ghecoren, weder comende om te visiteren sijn kercke ende Bistchopdom van Vpsalen, gheleert den inwoonders ende sonderlinghe die woonende waren op bequame plaetsen, te sieden sout op sijn eyghen cost, gelijck hy van experte meesters hadde gheleert, coopende ende gheuende ouer al instrumenten ghenoech, die daer toe van noode sijn: dat men van der tijt voorts altijts heeft moghen, wat orloghe datter oock wesen mochte, souts genoegh maken sonder eenich perijckel ende met cleynen aerbeyt.
| |
Van de seer groote menichte van boter.
Doorloopende alle die landen vande Noordersche rijcken, van daer die Nortsche Pole staet verheuen lij. graden tot lxxxiiij. so machmen ouer al vinden seer groote menichte van boter, om die seer vruchtbaer weyden ende grote menichte van hoorne beesten die daer sijn: maer nochtans ouer al niet euen goet, soo wel door die diuerscheyt vanden soute, als oock vande goede cruyden ende garsse, ende oock naer dat die
| |
| |
landen daer die beesten gheuoedt werden verre van malcanderen sijn gheleghen. Want daer die weyden grouer van garse sijn, ende die boter met grouer sout ghesouten is, die en is soo goet niet als ander boter die met schoon sout ghesouten is, ende ghecomen van een goede wijde. Niettemin sy hebben ouer alle die landen voor maniere, weer dat die boter met grof sout ghesouten is oft met fijn wit sout, dat sy den cooplieden van ouer zee die vercoopen met veel duysent vaten het sy voor ghelt oft in manghelinghe van ander ware, ten sy dat van des Coninks weghen om die nackende orloghe verboden wert, als men lijftocht gelijck speck ende ander nootsakelijcke voetsels pleecht toe te sien datse den vianden niet gheuoert en werden. Voorts soo is in Suydtgothlant een eylant Oelant ghenaemt, daer dat die gesonde ende goede locht ouer een comende metter vruchtbaerheyt des lants, cruyden voortbringhet die seer lieflijck ende soet sijn: met welcke een groote menichte van beesten ende coyen gheuoedt sijnde, gheuen een melck dat soo ghesont is, dat die met veel raets ende hulpe van medecijns niet en connen wesen gheholpen, gheheel ende al met botermelck van desen melck connende ghenesen worden: ende die boter is riekende ghelijck een specie, dewelcke seer ghepresen werdt ende wel diere vercocht, want sy is veel ghesonder dan eenighe boter van alle ander landen.
| |
Van de groote ende goede keesen.
Ist dat Parma, Plaisancen oft eenighe ander stadt oft dorp in Lombardijen ghepresen sijn om die groote menichte ende duecht vanden keesen, voorwaer sy moghent wel danck weten den halfeylande van Scandien, ende sonderlinghe westgothlant inde Nordersche landen, van welcken volcke sy haeren oorspronck hebben. Want die Westgotthen hebben de name bouen alle die nacien vande Noordersche landen, dat-
| |
| |
ter gheen henlieden ghelijck en is in keesen te maken, het schijnt te comen door die goede ende vette weyden die sy daer hebben: in dewelcke oock orloochs peerden, die sterck hooghe ende vroom sijn, ende oock groote ossen in seer groote menichte worden opgheuoedt. Aldus soo maken sy ghemeynelijck soo groote keesen, dat twee stercke mannen qualijck souden draghen connen die selue een luttel weechs verre. Nochtans en worden die niet ghemaect met handen oft conste van mannen, maer van vrouwen: dewelcke wt diuersche dorpen by een gheleghen sijnde, op een dorphuys by een comen, daer men is gewoonelijck keese te maken, bringhende met haer een groote menichte van melck, ende dat inde Somer: ende heet makende het melck in groote ketels, ende libbe daer toe ghedaen hebbende, soo ghieten sijt meestendeel in een viercante houte forme: dan nemen sy cleyn keeskens die te voren inde locht ende Sonne ghedroocht sijn, ende morselen die wel cleyne, ende worpen die int siedende heet melck, ghelijck men doet inde groote mueren daer men cleyne steenen in metset, om dat die groote steenen te vaster soude blijuen inde mortel. Ten anderen soo en mach gheen man comen daer dese vrouwen aldus desen keese maken, hoe seer oock dat hy daer om soude moghen bidden. Want die cloecke vrouwen hebben bysonder haerlieden huyswerck verscheyden vande mans, met het welcke die mans hun nimmermeer en moyen: als spinnen, weuen, backen, brouwen, eten gereet maken, kinderen eghenen ende cleeden, bedden maken, ende lammerkens, calueren ende ander ionghe beesten besorghen: ter wijlen dat die mans die meesten aerbeyt doen: als ackeren, dorsschen, peerden berijden (dat die vrouwen oock dicwils doen) harnas schoone maken, tuynen maken, ploeghen ende het lant suyueren ende ghereet maken. Die keesen in Oostgothlant die van schapen melck in grooter menichten gemaect worden,
| |
| |
sijn wter maten seer gepresen: Soo sijn oock die van hoogh Sweden: meer dan die van Noorweghen ende Helsingher lant: daer dat men groot werck maect vande keesen die sy hebben, dewelcke seer vet ende bijcans verot sijn, vol maeyen, soo dat sy seer verblijt sijn van haerlieder duecht: ia dat meer is als sy het binnenste hebben wt gheten, soo gebruycken sy inde orloghe die corsten ghelijck eenen bukelaer van hart leir ghemaect. In Finlandt is oock een goede smake van keese, dewelcke seer ghesienlijck wort ghemaeckt van geyten melck, weghende veel duysent ponden: ende datse veel smakelijcker ende meer gheacht maeckt, is dat sy wat mirrhe daer onder laten roocken, om datse sonder verrotten ende sonder maeyen veel iaeren souden moghen bewaert werden, ende sonderlinghe om te mogen verdragen een lange legher voor een stadt. Maer in westgothlant sijnse so goet wter naturen, datse riecken ghelijck een specie als sy oudt worden, met een lieflijke smake. Sulcken ghebruyken oock die schippers als sy vanden storm belet worden wat anders te mogen roken ende gheiaecht werden vanden viere.
| |
Van de weuers.
De vrouwen inde Noordersche landen sijn seer nerstich ende constich int weuen van wullen ende linen laken, wtghenomen die van Lappen lant. Want die maken laken (als op ander plaetsen gheseyt is) vande senuen der dieren, ende cleederen van de vellen van diuersche wilde beesten: om dat in die wterste landen Noortwaerts gheen vlas is wassende, noch schapen gheuoet en werden. Maer Noortwaerts daert lant wat heeter is, ende vlas is wassende, daer verwen sy het lijnen gaeren ende weuent soo constich, dat men segghen soude dat in Italien ghemaeckt ware. Ick hebbe hier voortijts onder dat volck ghesien een werck van gheweuen lijwaet dat seer lustich was gewrocht
| |
| |
vol blaeuwe strepen: sulcks als ick daer naer comende in Italien, tot Romen sach, al oft van een hant hadde gemaect gheweest, soo wast den anderen ghelijck gheweuen ende geordineert: alleene dat verschil wasser, dat ghelijc die Romeynsche vrouwen, oft dat beter te geloouen is die mans dat weuers sijn, cloecker sijn van gheest, soo worden sy oock beuonden te wesen subtijlder int hantwerck: ende dat by auenturen om datse gheschilderde patroonen hebben daer sy na wercken, daer die Noordersche vrouwen nemen het patroon naer die bloemen als lisbloemen, oft naer de schaduwe vande bladeren der boomen die int schijnen vander sonnen blicken opt water. Maer int ghebreyt werck te maken ghelijck netten, sulcks als men siet te Romen inde Princen huysen, soo schijnen die Noordersche vrouwen lichtelijck alle constenaers der werelt te bouen gaen, ghemerckt dat dit hantwerck ghebruyken in stede van ledich te wesen die edel vrouwen dewelcke seer curieus sijn om te maken ende achter te laten naer haerlieder doot sommighe stucken wercks tot ciraet vanden huyse, die welcke seer constich ghemaeckt sijn. Want sy hebben voor een gemeyne vsancie datse vercieren haer huysen ende camers die sy daghelijcks besieghen, met sulcken seer witten ghebreyden wercke, dat sy heeten Spraangning, iae tot onder het dack vande huyse. Maer die edel heeren vercieren hun palaisen ende salen met side lakenen ende oock die bedden, ende ciraet vande edel vrouwen als men bruyloft, bancketten is houdende.
|
|
Auteursrechtvrij
