|
| |
| |
| |
Het tvvelfste Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, tracterende vande huysen ende timmeragien vande Noordersche landen.
| |
Vande diuersiteyt ende faetsoen van steenen.
BOuen die artificiale steenen, so worden in sommighe berghen vande Noordersche landen geuonden groote stucken van steenen, die alsoo vander naturen in diuersche formen, principalijck viercant ende lancworpich ghemaect sijn: iae datter niet veel en behoeft aen ghedaen te wesen om die te pallijsteren. Als men sien mach op eenen seer grooten ende woesten berch, Amabergh ghenaemt, niet verre gheleghen vant seer schoon clooster van Vastenen, het welcke vande seer edel vrouwe S. Brigitte (wiens lichaeme met het lichaem van haer dochter S. Catherijne die eerste Abdisse van desen clooster, tot een sonderlinghe ghedenckenisse daer is rustende ende seer eerlijck bewaert wort) is ghesticht geweest: ende ooc van een ander cloo-
| |
| |
ster van S. Benedictus ordene Aluestre ghenaemt. In welcken berch dat steenen sijn van diuersche coleuren, maer sonderlinghe swert, dewelcke vanden ingesetenen vanden lande moghen voor niet wt ghehaelt worden om daer af te stichten alderhande huysen, brenghende die steenen tschepe oft op waghens, treckende daer af haer gheuels vanden fondamente tot int opperste vanden huyse, het welcke seer lustich is om sien gheuende een yeghelijck te ordeelen, oft die nature te bouen gaet de conste, oft die conste de nature. Ic hebbe gheseyt voor niet: om dat sy niet vercocht en worden om ghelt oft door bidden vanden proprietaris: want men vintse daer in soo grooter menichte: dat se niet alleene gheschict en worden tot gebruyck vanden proprietaris, maer ooc tot orboor vander gemeynte. Desen berch die seer hooghe is ende woest, is seer lustich om sien: want hy schijnt te wesen den ghenen die van verre daer voorby seylende sijn, niet anders dan een seer schoone stadt, die met torenen ende mueren ghesloten is. Int voorseyde clooster van Aluastre ende binnen Lincopen staen noch op den dach van heden seer veel huysen, die van sulcken steenen ouer oude tijden int viercant net genoch ghemaect sijn gheweest, ghelijck ooc op ander plaetsen men sien mach. Men vint oock noch ander berghen in Oostgothland oostwaert gaende, ontrent den oeuer vande Gothsche zee, waer inne dat groyende sijn blinckende ende clare steenen van der naturen van diamanten ende seshoeckig van faetsoen, hier en daer seer verre streckende ghelijck het cristal: vande welcke men soude moghen metsen seer costelijcke ende blinckende mueren, die seer om verwonderen souden moghen wesen, waert dat men de groote ouerdaet daer achtende ware. In Westgothlant is oock eenen berch Kindaberch genaemt, in den welcken romtsomme wassende sijn marber steenen, die wt der natueren soo diuers ende schoon van coleur
| |
| |
sijn, datse alle dinghen vercieren ende profijtelijc sijn daer sy inne ghestelt ende ghemetst worden. Ten laetsten inde eylanden die ghelegen sijn onder den Pole, worden gheuonden berghen van seyl steenen, aende welcke ist dat men is houdende op seker tijden buken hout, het wordt soo hart als eenen steen, ende crijcht die natuere van naer hem te trecken ghelijck die seyl steenen. Die natuerlijcke steenen die inden velden wassen diuersch van fatsoene, worden daer ouer al soo wel in grooter menichten gheuonden, als die ghebacken: ende oock ghebruyckt niet alleene om die huysen te decken, maer oock mueren ende ander dinghen af te metsen.
| |
| |
Vande diuersche timmeragie van huysen.
Die huysen worden inde Noordersche landen ghemaect van veelderande diuersche ende vreemde fatsoenen. Want som makense naelde wijs, ander viercant, ander lanckworpich: som ront, ander bogewijs ende ghewelft. Die naelde wijs ghemaeckt werden, sijn alleenlijck ghemaeckt van lancien die bouen tsamen aen een ghebonden sijn, ende nederwaerts comende allenskens breeder wtcomende ghelijck een tente. Dese huysen worden ghemaect alleene inde Somer,
| |
| |
om dat die ambacht lieden niet en souden gequelt werden vande hitte der Sonnen, vlamme ende roock seffens. Die huysen die met hanghende daken ghemaeckt sijn, die sijn hooghe opghetrocken, om dat die dicke ende sware sneeu, met waeyen vanden winde, te beter soude moghen af rijsen, ende die daken niet inne weghen, dewelcke gemaeckt sijn van schorssen van bercken boomen, oft ticchelen, oft gespleten latten van pijnboom hout, oft van abeelen, oft eyken oft buken hout: maer rijcke lieden huysen sijn met coper, metalen oft loode platen ghedeckt, ghelijck die kercken. Die ghewelft sijn ghemaect, zijn constelijck genoech gemaect tegen tgewelt vande winden, ende vallen vande sneeu: ende sijn getimmert van hout ende steen, ende seer nootsakelijc voor veelderhande saken te doene. Want sulcke worden gheuonden in groote heeren huysen, om daerinne te bewaren huysraet ende cleederen, oft oock ghereetschap totter lants neeringhe dienende. Seer luttel ronde huysen worden daer geuonden, dewelcke alleene gemaect worden, om dat die werclieden daer inne werckende van bouen euen lichts souden ontfanghen. Maer de viercante huysen sijnder seer ghemeyne, de welcke wonderlijck in een sijn ghebonden gemaect van groote houters inde hoecken in een geuoecht, daer dat de meerschap in ghetoocht wort: ende dese hebben oock die vensters meestendeel staende int dack, waer door dat een yeghelijck licht mach ontfanghen. Die steenen huysen hebben de poorten gemaect naer behoorlijcke proporcie, maer enghe vensters, om die seer stercke coude, sneeu ende rijm. Want waren de vensters groot ende wijt, ghelijck in Italien, soo souden terstont die huysen veruult worden vanden sneeu, de welcke vande stercke wint ghelijck stof ghedreuen soude worden door die vensters, soo datse doort groot ghewichte souden terstont gheraken inne te vallen.
| |
| |
| |
Van het selue.
De vensters vande Noordersche huysen ende sonderlinghe vande stouen, worden ghemeynlijck ghemaect inde cromme daken, waer door dat sy ontfanghen een goede ende suyuer lucht. Dese vensters sijn ghemaect van ghelas oft wassen cleederen open ende toegaende, teghen reghen ende sneeu. In de steden worden de vensters ghemaeckt inde sijdtmueren, de welcke sijn met yseren tralien ghesloten, om de engde vander straten. De gene die woonende sijn opt wterste vande frontieren vanden lande, maken wetens ende willens haerlieder deuren enge ende leech, om datter die vianden ende straetschenders niet en souden terstont inuallen. Ia dat meer is om dat sy de vianden te beter souden wederstaen so hebbense veel gaten inde mueren, daer door dat sy de vianden met geschut te keere gaen. Ten anderen so grauense putten inder aerden, dewelcke sy decken met stroo, oft gebladert ende drooch rijs om datse also souden de vianden leuendich vanghen. De daken vande huysen sijn gemaect van balcken, ende met berders van dennen oft populier schorssen ghedect, daer sy dan op leggen groene russchen, twee op een, met wat hauers oft gherste daer tusschen ghesaeyt, om datse te beter in een souden ghebonden worden: het welcke ghedaen wort om dat de huysen vanden blicxsem niet en souden verbrant worden: oft dat warachtigher is, om dat sy daerop water ghietende in tijden van orloghe souden wesen weyden om schapen ende lammekens op te houden als voren genoech verclaert is. Sommighe vande ghene die woonachtich sijn inde steden als sy willen huysen timmeren, maken verbont tsamen, dat sy op gemeyne costen sullen timmeren gelijcker hant, makende vijf oft ses huysen neffens een ghelijck een slot, ende maecken in elck huys een seer stercke yser deure, waer door sy hun souden mogen salueren ende sterck houden tegen de vianden
| |
| |
als sy inghenomen hadden de vesten ende mueren vander stadt, ende ten laetsten noch doen wijcken, alsmen sien mach veel huysen ghemaect binnen die Coninclijcke stadt van Stocholmen, wt de welcke van het opperste vanden huysen men de vianden mach keeren ende verdrijuen. Die meester timmerlieden sien ooc wel neerstelijc toe ende doen groote neersticheydt om te vinden het hout dat sy weten alder bequaemst te wesen ende best dienende tot haerlieder werck, om dat die huysen te langher souden blijuen staen ende out worden; ende slaen wel gade datse geen boomen en houwen, de welcke ghewrocht sijnde ende ghestelt inde huysen, souden den vrouwen die beurucht sijn int baren eenighe swaricheyt by brenghen ende deerlijck doen steruen.
| |
Vande groote menichte vande seer groote boomen inde Noordersche landen.
Inde bosschen vande Noordersche landen wassen in grooter menichten, Dennen, pijnboomen, ieneuerbomen ende lercboomen, wesende so hooge als eenige torens: ende daeromme die gene die groeyende sijn niet wijt vander zee, worden gebruyct tot masten ende sprieten van groote schepen, ende sonderlinge die pijnboomen, de welcke om het harst ende termentijn datter in wter naturen is wassende, plegen seer langhe te ghedueren sonder verrotten, ende seer wel te staen tegen den regen. Maer de vruchten van dese pijnboomen ende dennen en worden niet gebruyckt in dese landen, gelijck in Italien, daermen is medecijne af maeckende, om te verwecken het vleesch tot wellusticheyt ende oncuyscheyt. Dese pijnboomen worden ghesaecht tot berders ende gheschaeft, waer af men is makende de solderinghe vanden schepen. Int opperste van dese pijnboomen wassen vruchten, dewelcke die lantsaten ende sonderlinghe die wilde Lappen af plucken int eerste van de Somer, ende nemen daer wt die keernen, de welcke sy eten in stede van broot, gelijck die van Parthen eten
| |
| |
die Palmiten. Vande tacken vanden dennen worden ghemaect reepen daermen de tonnen mede bindet, ende latten van cruysboghen, oft tuynen om het lant af te schutten, ghelijckmen doet vande tacken vande lerckboomen, om datse seer wel mogen teghen het buigen. De balcken die ghemaect worden vanden dennen, sijn altijts ghehouden gheweest in grooter weerden, ende om datse seer licht sijn ende gheduriger dan eenich ander hout, so worden de kercken daermede ghedect: ende hoe de gront sauelachtiger is daer sy groeyen, hoe sy langher worden ende hoogher op schieten, maer en worden niet seer dicke, om dat sy gheen voetsel ghenoech crijghen wten sauelachtighen gront: wt welcke boomen men siet vloeyen een seer vette liqueur, als termentijn ende peck. Bouendien so is ouer al de Noordersche landen een seer groote menichte van bercken boomen, dewelcke sijn van sulcker naturen, datter als mense snijdet tusschen beyde de schorssen een water is wtdruypende, het welcke men drincken mach, ghelijck men oock inden dieren tijt de vruchten van desen boom is gebruyckende in stede van broot, ende de schorssen om de huysen te decken. Ingelijcks het saet ende wortelen van ieneuerboomen, worden ghebruyct in stede van broot, hoe wel dat quaet om crijgen is, door dat die doornen so scherp stekende sijn: in welcke doornen vier ende gloeyende colen blijft duerende een geheel iaer: ia ist sake dat die vanden lande het selue niet wt en doen, so ghebeurt somtijts dat van een vreemde ende stormende wint ontsteken wort sulcken brant inde bosschen, dat de vruchten staende op de omligghende velden, verbrant worden vanden viere dat ouer al vlieghende is.
| |
Noch vande Noordersche boomen.
Die eycke boomen liggende onder het water, blijuen altijdts sonder verrotten, en daeromme dienense
| |
| |
seer wel om te maken de ribben vande schepen. Met de schorssen wort het leyr ghereyt, ghelijck hier naer sal verclaert worden, daer wy scrijuen sullen van de timmeragie opt ijs. Daer sijn ooc ander boomen die noch harder sijn wter naturen, vande welcke gedrayt worden ringhen ende catrollen, om de sprieten vande masten mede op te halen. Men maecter oock flesschen ende kannen af, dewelcke van binnen worden besmeert met harst, om datse niet en souden verrotten. Noch sijnder oock ander boomen van selfs wassende, die niet bekent en sijn, nochtans worden sy gehouden om tgewichte, coleur, hardicheyt, rondicheyt ende vruchten also goet als die ander. Men vint daer oock vlierboomen, ende cornelie boomen met seer soete besien. Insghelijcks oock tweederhande wilghe boomen, vande welcke de hasen eten om den hongher te stelpen, ende al ist datse gheen vruchten voortbringhen, soo worden sy nochtans wel vermenichuuldicht als men de tacken af houwet ende weder steket inder aerden, gelijc die ander bosschen die somtijdts is afhouwende tot aende wortel, weder wt spruyten. Daer sijn oock veel boomen die soo vast ghewortelt sijn inder aerden, datse eewich souden blijuen staende, ten sy datse met eenen draeyenden wint oft vanden blicxem omgheworpen oft verbrant worden; waer af men niet lichtelijck en soude connen ghesegghen die redene, midts dat d’een hier d’ander elders is groeyende. Die vleyende yeste is daer ouer al seer ghemeyne ende soo lastich, datse groote schade doet aende mueren vande steden gheuoert wesende vande sneeu, soo datse de mueren is vernielende, ten zy datse metter wortel wt getrocken wordt.
| |
Van diuersche boomen.
Noch sijnder veel ander soorten van boomen sonder die wy nu geseyt hebben in dese coude landen,
| |
| |
principalijck populieren, esschen ende een ander soorte van ieneuer boomen, dewelcke seer bequame sijn om costelijcke huysen daer af te maken mits datse seer lanck sijn ende wel rieckende ghelijck cijpres hout, soo datse worden ghebruyckt niet alleene in tijden van peste, maer oock om daghelijcks in huys te branden. Want dese boomen die daer van selfs daer wassende sijn vermenichfuldighen seer ende verwortelen soo, datse nimmermeer en moghen wt gheroyert werden: maer alsse volwassen sijn, soo werden (als wy nu gheseyt hebben) vande selue seer stercke balken gemaect, die men ghebruyckt int timmeren, soo wel vanden grooten ende hooghe huysen als vande leeghe. Inde landen daer die Noorderschen Pole is verheuen meer dan seuentich graden en werden gheen eycken oft buken boomen gheuonden vassende, iae dat meer is luttel ander ten ware bercken boomen, die slim ende crom wassende sijn ontrent die wterste canten vande zee van Seythien, door die groote stormende winden die seer dicwils daer wayen. Maer inde landen die Suytwaerts ghelegen sijn, wassen ouer al seer groote menichte van fruyt boomen, welcker vruchten als eeckelen, hasenoten ende buken noten niet alleene dienen om die beesten te voeden, maer oock werden inden dieren tijt vanden ingheseten ghebruykt in stede van broot. Dese vruchten werden teghen dattet dieren tijt sal werden, van sommighe beesten als muysen, ratten ende vogelen ghedreghen in haerlieder hollen ende nesten, om den toecomenden hongher te verdrijuen soo dat die beesten hier inne veel voorsichtigher schijnen te wesen dan die menschen. Twelcke merckende die voorsichtige lantslieden, doen oock te meer nersticheyts om hun te voorsien teghen den toecomenden dieren tijt. Die buken noten sijn dryecantich ende hebben een roode schorsse, ende sijn besloten in rouwe huyskens ghelijck castanien, waer mede die verckens seer vet ghemaect werden, soo
| |
| |
wel als metten eeckels, wt ghenomen dat het eeckel speck hart is ende het buken seer saechte.
| |
Vande vruchten oft fruyten.
Die hase noten groyen daer soo oueruloedich ende in soo grooter menichten datter niet alleene ghenoech is voor die ingheseten maer oock voor die vremde: soo datter om profijts wille ende ghewin veel duysent tonnen vol, vanden cooplieden worden gheuoert wten Noordersche landen in Duytslant. Die tacken van het haeselaren hout voeren sy oock wt, dewelcke seer nut ende bequaem sijn om reepen daer af te maken, om alderhande vaten mede te binden. Daer groyen oock appel ende peer boomen van diuersche soorten soo wel die verplant sijn, als wten saede vanden appelen ende peeren voortcomende: onder dewelcke datter sommighe seer excellent sijn die int herte vande winter (ghelijck den olijf boom die nerghens Noortwaerts en is wassende) rijpe vruchten hebben: Insghelijcks die wilde appelen sijn van sulker naturen, datse niet eer rijpe en worden dan in December: ende dese hebben eenen wijnachtighen smake, soo datmen daer wt persset dranck, diemen most heet. Daer sijnder oock die soo serp sijn datse tscherpe van een sweert bot maken met hun sop, vande welcke men is makende goeden asijn. Sommighe sijn ront, ander sijn lanckworpich ghelijck peeren, ander ghelijck een ey, dewelcke seer geacht ende in weerden worden ghehouden. Maer die wtlantsche ende die van ouer zee comen sijnder noch veel meer gheacht, om datse grooter ende soeter van smake sijn. Insghelijcks oock ghedrooghde pruymen ende peeren. Want in de Noordersche landen en groyen maer tweederhande soorten, als witte ende swarte: ende oock maer tweederhande soorten van criecken, als wilde ende hof crieken; dewelcke soo suer sijn datse de
| |
| |
tanden eggherich maken, dewelcke ghebruyckt worden om asijn daer af te maken: Want midts datse groyende sijn op doncker plaetsen daer gheen Sonne is comende soo en rijpen sy niet. Maer die Sonne hebben moghen pleghen lieflijck ghenoech te wesen van smake. Daer sijn oock sommighe boomen die een onbekende cracht hebben, die welcke sonder bloesems vruchten voortbringhen tusschen den sneeu. Nochtans soo beteren die fruytboomen met verplanten, ende brenghen voort te soeter vruchten. Maer het wilde fruyt heeft eenen vremden smake, het welcke by auenturen comt door die oude tacken die vol mosch liggen, ende beletten datter gheen Sonne op en schijnet, want andersins meyne ick dat souden lieflijcker wesen van smaken ende beter om eten.
| |
| |
Vande Gomme die wten dennen comt ende oorspronck vanden Ambre.
Om dat seer veel autueren diuerselijck schrijuende sijn vanden oorspronck, natuere ende qualiteyt vanden Ambre grijs, ghelijck Perottus is beschrijuende, die met grooter nersticheyt die selue heeft willen accorderen: willende betooghen waer wt ende hoe dat dese excellente ende costelijck traen mach voortcomen
| |
| |
Daeromme soo hebbe ick hier wel willen by voeghen dat men daer af is segghende inde Noordesche landen, twelcke my dunckt der waerheyt meest te ghelijken. Die dennen oft pijnboomen die wter natueren gomme tranende sijn, ende seer hooghe wassende sijn opden oeuer vander zee, oft riuiere, oft int leechtste vande bosschen, sweeten dit Ambre grijs sonderlinge inde Wedemaent ende Hoymaent die Sonne loopende door het teecken Cancer ende Leo, als door die groote hitte vander Sonnen (ghelijck naer breeder verclaert sal worden) die vruchten dorre ende rijpe worden. Dan soo drupt wt dese boomen die splijtende sijn door die groote hitte der Sonnen, dit ambre grijs inde grachten oft riuieren die daer onder staen ende wort daer hart inne: maer int nederuallen, wat dat vatten mach dat houdet vast ende onwindet gelijck lijm mits sijnder tayheyt: twelcke oorsake is, dat vorschen, muysen, mugghen, spinnen, vlieghen, stroo, saet ende dierghelijcke dingen die in dit termentijnachtich lijm besloten werden ende hart: ende oock wat eenparich druppende, is vallende int sant, dat wort door groote slachreghen gheuoert inde beken ende voorts inde riuieren, ende ten laetsten inde zee, daer dat ghelijck ander boomen binnen sekeren tijt hart wordt gelijck steen: het welcke doort groot tempeest vande Gothsche, Finlantsche ende lijflantsche zee, wort gheuoert ende gheworpen aende oeuers van Prussenlant die ligghende sijn op die Suydt sijde recht teghen ouer het Noorde. Twelcke altijts gheschiet als de windt is drijuende die baren vander zee naer Pruyssen lant. Daer dat vande Coninck is verboden dat niemant desen Ambre grijs en mach vergaderen, dan die daer toe gheordineert sijn ende ghesworen werck lieden.
|
|
Auteursrechtvrij
