|
| |
Het neghenste Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, twelcke is tracterende vander oorloghen te velde, ende haerlieder istrumenten van oorloghen.
| |
Vande draeyende sweerden die op raders ghestelt, ende draeyende ghemaect sijn.
DIe oude Gotthen hadden in ouden tijden oorloochsche instrumenten draeyende op raders ghemaect, om te breken die ordinancie soo wel vanden voetvolcke, als vanden ruyters, als sy seer haestich af
| |
| |
ende aen wilden wesen onder die vianden. Welcke instrumenten noch ter tijdt oock alst noot is somtijts worden ghebruyct in strijden, naer de gheleghentheyt vander plaetsen: maer niet so dicwils als men voortijts heeft gedaen: van welcken instrument ick v hier wil stellen het faetsoen ende figuere. Ten eersten siet men hier drye wielen, waer af die twee hoochste sijn draeyende op die asse, ende het derde staet inde middel tusschen dese twee hoochste, rontomme ghemaect vol tanden, de welcke stekende sijn teghen het een vande twee grootste wielen: doende also draeyen het ront hout dat inde middel is liggende vanden instrumente dat voren aent eynde vast gemaect hadde een scherp sweert dat ouer beyde sijden was snijdende: met welck sweert die ordinancie vanden vianden geschuert ende ghebroken worden, als vande ghene diet regiment daer af hadden sijdelincks verheuen sijnde aengedrongen wert. Maer een sake sloegen sy nauwe gade, als dat die tanden van het middelste rat geheelijck met effen berders bedect waren, datmen die niet sien en mochte: om dat die vianden stekende haerlieder spiessen tusschen de tanden, niet en souden beletten het draeyen van desen wiele. Voorts hoe dat die twee sijdewielen hooger gemaect sijn ende rasscher ommeloopen, hoe breeder gaten dat sy maken metten sweerde
| |
| |
inde slachordenen vanden vianden. Die stock daer het sweert aen is vast ghemaect, is dry oft vier voeten langher dan eenighe spiesse, om dat die meesters diet regeren, souden vry wesen voor het inuallen vanden ruyters: daer en bouen sijn sy van achter beset met busgheschut ende stalen boghen, om hun te bewaren. Ende om dat die raders te rasscher souden omme drayen so pleghen die assen gesmeert te wesen met smout van zeecaluen, dat eerst van sijn onreynicheyt wel gesuyuert is, het welcke men byde Noordersche cooplieden ghenoech te coope vint: die het selue met grooten aerbeyt ende neersticheyt by een vergaderen, ende met groote vaten in grooter menichte voeren ouer zee, soo wel in Hoochduytslant als inde Nederlanden, tot grooten profijt ende ghewin. Alsoo dan met desen instrumente soo pleecht ghemeynlijck het heyr vanden vianden ghescheurt ende gebroken te worden, ghelijck een seer dicken block met scherpe ende stercke yseren wegghen in stucken wort ghespleten ende ghebroken.
| |
| |
Vande waghens met seysenen toegherust.
Sy hebben oock hier voortijds als een vanden principaelsten instrumenten van oorlooghen ghehadt waghens die met seysenen ende haecken
| |
| |
becleet waren, dewelcke die van Sweden ende Gothlant ghebruyct hebben inde dapperste strijden die sy ghehadt hebben teghen de Duytschen, Denen ende Russen, te weten op dese manieren. Als sy by haerlieder bespieders hadden vernomen wat wech dat die vianden souden comen, soo namen sy ydel waghens die sy aen stercke balcken met coorden vast maken opt hanghen vande berghen: ende die assen wel gesmeert sijnde, hebbense gheuult met steenen, ende verheuen ghehouden met coorden, ghelijck hanghende brugghen, van allen sijden wel ghedeckt met groene bladers oft tacken, tot dat die vianden seer haestich daer ontrent waren comende, het welcke siende, hebben achterwaerts ghetrocken, al oft sy hadden de vlucht ghenomen, om dat si de vianden souden te meer verwecken om hun te volghen, ende alsoo te beter moghen locken int verborghen perijckel ende ghecrijgen int net. Want als die vianden gheheel by waren, so maecten sy de waghens los, dewelcke seer geweldich afloopende vanden berghe, liepen onder de voet al dat sy ghemoetende waren, scheurende ende brekende die ordonnancie vanden vianden, ende het volck verstroyende. Terstont soo sijn weder ghekeert die eerst vloden, met huerlieder ander medeghesellen die gheborghen lagen so wel ruyters als knechten, ende sijn met grooten hoopen gheuallen onder den verstroyden hoop, ende op die ghene die hen wilden stellen ter weere. Ten laetsten soo sijn henlieden dese waghens noch te passe comen, om den legher te beschanssen alst noot was, ende hun te bewaren in ander nauolghende strijden die sy hadden teghen die vianden. Daeromme die ghene die dese waghens waren stierende oft mennende, hadden altijts tweemael soo veel soldts als die ghemeyne ruyters hadden, ende dobbel porcie vanden roof die sy vercregen hadden. Insghelijcks hadden oock die andere diet
| |
| |
voorseyde instrument metten sweerde waren stierende ende indruckende onder die vianden, om te breken die slachordenen, ende te verstroyen die vianden.
| |
| |
Vande Coperen vierspouwende peerden.
Hier dient oock seer wel by gheset, dat Saxo is schrijuende in sijn neghenste boeck, vande listighe ende loose practijcken van oorloge die Coninc Reynier van Denemarcken ghebruyckt heeft, want hy schrijft dat Dian ende Daxon (naer dien dat haerlieder vader Dian die Coninck van Hellespont, van den Coninck Reynier door langhe ende sware slaghen tonderghebracht was ende verslagen) den Coninck Reynier seer grootelijck veruolcht hebben, ende teghen hem een straffe oorloghe gheuoert. Want dese twee Princen hadden ghetrout die dochters van den Coninck der Russen: die vercreghen hebbende van haerlieder schoonuader een seer groote armeye ende menichte van volcke, sijn seer greettich ghetrocken om te wreken die doot van haerlieder vader. De Coninck Reynier gheaduerteert sijnde vande groote menichte van synen vianden, hem niet wel genoech betrouwende op sijn armeye, heeft doen maken coperen peerden die vier spyghen, staende op cleyne rol-
| |
| |
wagens, diemen stierde keerde ende weynde alsomen wilde, om de selue met seer grooter cracht te drijuen onder die vianden: welcke instrumenten so seer doorbraken die scharen vanden vianden, dat hy ende sijn volck meer hope hadden victorie te vercrighen door dese peerden, dan door haer eyghen cracht. Want dien onuerdragelijcken last vanden peerden brochten te niete wat hun int ghemoet was.
| |
Vande Noordersche artillerie.
In sommighe steden ende sloten van Sweden ende Gothlant sijn seer groote stucken artillerie, die langer ende wijder sijn dan een wijnvat: de welcke gheuult worden met eenen grooten yseren cloot, ende ander stucken van yser alsoo groot als vuysten, tot een seshondert pont ghewichts oft meer, ende buscruyt: het welcke ontsteken sijnde worden afgheschoten met sulcken ghewelt, dattet schijnt te wesen het ghetier van seer groote donderslaghen ende een tempeest, soo dat gheen dinghen ter werelt staen en moghen tegen de cracht van deser artillerie. Ende en worden niet alleene ghebruyct te velde, maer oock op schepen ter zee, ende ten yse alst noot is, ghelijck hier na sal gheseyt worden. Daer sijn oock middelbaer stucken ende slanghen, metten welcken sy schieten yseren clooten. Noch sijnder mortieren, daer si steenen clooten mede schieten, ende oock muerbrekers die veel meerder sijn ende gheweldigher dan die ander, de welcke seer sijn te vreesen: want men schieter dickwils mede op een plaetse, soo datse niet met eenen slach oft ghecraeck, maer te diuersche stonden gheschoten worden, het sy op mueren oft ander datmen wil breken in stucken. Maer als den slach op die mueren ghegheuen is, so rijst dat stof vande ghebroken mueren oft van daer dat sy op afgheschoten worden om hooge inde locht, dat schijnt te wesen eenen seer grooten roock oft doncker wolcke
| |
| |
| |
| |
Van het drycantich gheschut.
Die van Sweden ende Gothlant hebben voortijts veel meerder neersticheyt ghedaen dan men nu doet, om te inuenteren drycantich geschut. Want dit geschut was seer wel dienende om te breken: die slachorden vande vianden ende weder te verstroyen alsoo dickwils als sy weder by een vergadert waren, so dat eenen cleynen hoop volcks met desen instrumenten die draeyende waren op wielen, mocht beletten het ghewelt van een groot heyr van ruyters, die wel vast in een gedrongen haestelijck waren aenuallende. Maer het is altemets wel ghebuert dat door bedroch vanden busmeesters die in stede van yseren clooten dese stucken hadden geuult met werc oft papier, de vianden seer stoutelijc aenuallende hun lancien gesteken hebben tusschen die sporten vande wielen, ende also belet het ghebruyck van desen stucken oft artillerie, houdende de selue vast staende dat mense niet en heeft moghen roeren vander plaetsen.
| |
Vande orghelbussen.
Die Noordersche nacien hadden ooc onder ander oorloochsche instrumenten, sonderlinge als sy strijden moesten tegen een heyr van ruyters, te weten veltgescut oft bussen die sijdelincks neffens malcander laghen
| |
| |
tsamen ghebonden ghelijck orghelpijpen oft fluyten: om dat sy die al tsamen oft elck op hemseluen op die vianden souden moghen af schieten, ende oock terstont op een nieu met cruyt ende clooten te gherasscher souden moghen laden, om tot allen stonden alst noot soude wesen te moghen los schieten, de selue lichtelijc keerende ende wendende op alle canten ende sijden daer lancks dat die vianden hun souden moghen omuallen. Niet te min al ist dat sy veel schoone ende groote victorien vercreghen hebben, sonderlinge met schoon ende drooch weder, door aldusdanighe instrumenten ende oock haer steden ende sloten seer vromelijck beschermt ende bewaert: soo en worden nochtans dese so seer niet ghebruyt te velde, om dat de orloghen ende die principale strijden meestendeel gheschieden in de Noordersche landen inde seer harde winters, als de sneeu seer dicke is vallende (ghelijck hier na sal verclaert worden) de welcke lettende is om het vier van de bussen te ontsteken: soo dat gheschut meestendeel wort gheleyt op die sloten, om die vianden daer van te keeren.
| |
Van het waghen gheschut.
Noch hebben sy daer, bouen al dat voorseyt is, een ander soorte van gheschut, om te ghebruycken te velde, het welcke is ligghende op waghens. Ende voeren dese artillerie mede int velt, als sy dach gheset hebben malcanderen slach te leueren, oft dat sy op eenen tocht malcanderen comen te ghemoete, want die vanden lande om dat sy te stoutelijcker de vianden souden aenuallen, oft oock alst noot is te beter vertrecken, soo ghebruyckten sy velt gheschut dat ligghende was op waghens, twelcke oock waghenborghen ghenaemt waren. Die waghelieden die dese waghens mennende waren, werden ghewapent soo wel als de vaendraghers oft ander Capiteynen ende
| |
| |
hooftmannen vander armeyen, iae dat meer is die peerden waren becleet op den rugghe ende aenden hals met harde buffels vellen. Ende als men soude gaen strijden, so steltmen vier geschicte meesters oft meer die dit gheschut weten te ghebruycken, om van beyde sijden het selue af te schieten: dewelcke met hulpe ende behendicheit vanden wagheman, weten dit gheschut soo te handelen, ende te schieten van voren ende inde sijden, de ordinancie der vianden scheurende ende brekende, dat haerlieder ruyters vallende op die vianden, terstont die ouerhant crijghen enden doen die vlucht nemen.
| |
Hoe datmen die sloten ondergraeft ende ruineert.
Die oude veruallen plaetsen inde Noordersche landen gheuen ghenoech te kennen dat seer vele ende stercke plaetsen, die ghetimmert waren op steenrootsen ende ander plaetsen daer niet aen te gheraken en was, met artificiael vier dat ghesteken wort onder in de ghemineerde plaetsen ghelijck met eenen donderslach ter neder sijn geworpen gheweest. Want mits dat dese stercten ende sonderlinge die staende waren op die palen vanden lande, beuonden worden te wesen roofnesten daer die snaphanen ende straetschenders hen op houwende waren, soo werden sy vander gantscher ghemeynten, die door beuel vanden rechter by een waren ghecomen, eendrachtelijck beleghert, ende met wonderlijcke behendicheydt bestormt sijnde, geruineert. Want sy ginghen onder die rootsen soecken die plaetse die ghereetst mochte wesen om vallen, om daer met hamers, breeckysers, beytels ende ander instrumenten die steenen wt te houwen ende die mueren te breken, twelcke sy deden met groote macht van volcke: Maer ist datter was eenige natuerlijcke speloncke in dese rootse, soo ginghen sy daerinne met
| |
| |
haerlieder instrumenten, ende hieuwen af het opperste vander rootsen tot dat sy vonden het fondament van den sloten, het welcke sy terstont scheurden met dicke ende stercke balcken, om dat het slot niet inuallen soude ende sylieden daer onder versmooren, met de welcke sy hielden die mueren ouer einde staende, so datse terstont niet en souden scheuren ende inuallen. Ende om dat die van binnen niet en souden hooren het geluyt vande neder vallende afgehouwen steenen, so maecten die vanden leger op dander sijde vander plaetsen met een hoop gewapent volcks een groot ende vreeselijck ghetier ende valschen alarme, ende altemets oock wt neerste, om de plaetse te bestormen. Als nu de mueren geheel ondergrauen waren, ende hanghende bouen die speloncke, so datse nergens op rustende en waren dan op die houten balcken daer sy mede gheschoort waren: soo vergaderden sy alderhande drooge materien die terstont ontsteken mochten wesen, ende droegense inde myne, ende staken het vier daer in, verbrandende alsoo die balcken daer die mueren mede gheschoort waren, soo dat die mueren ende torrens ingeuallen sijn ende scheydende van malcanderen om leeghe gheuallen, ende die poorten ende mueren die vast in een ghebonden waren, tsamen ter aerden comen.
| |
Van de groote tyrannien die dicwils bedreuen sijn gheweest vande vreemdelinghen ende verraders binnen Stocholmen.
Die stadt van Stocholme is de vermaertste coopstadt van tgeheel Coninckrijcke van Sweden, ia ooc van alle die Noordersche landen: inde welcke dat dat pleghen tot borghers ontfangen te worden alderhande nacien van volcke, ende principalijck wt de Nederlanden: onder dewelcke datter dickwils sijn gheweest die elders banckeroete gespeelt hadden, oft die om eenich ander leelijc feyt dat si in hun lant bedreuen hadden
| |
| |
wten lande hadden moeten vluchten. Dese als si met haerlieder behendicheyt ende practijcken wat hadden geprospereert, lieten dicwils blijcken haerlieder aert, die sy door aermoede voor eenen tijt hadden binnen gehouden, practiserende om die landen daer sy so wel onthaelt waren inden gront te bederuen, sonderlinge als sy een Prince gheraect hadden, die hun liet doen onghestraft, al dat hun goet dochte ende beliefde. Ten tijden vanden Coninck Aelbrecht so waren geuonden binnen der stadt van Stocholmen hondert seuentich sulcken Duytschen, dewelcke heymelijck tsamen spannende, hieten henseluen Cneuelbroeders: maer achter na so wert desen hoop ouer de vijfthien hondert sterc, Alle het voortstel van desen volcke en was meestendeel anders niet dan die ingheseten ende die Sweetsche te beschimpen ende te lasteren om dat si die tot gramschap ende twist souden verwecken, om datse ten laetsten den Coninck ouerghedraghen sijnde, souden berooft worden van lijf oft van goet, iae dickwils van lijf ende goet tsamen, ghelijck dat namaels is geschiet. Want om dat sy die borghers met wonderlijcke pijnen souden ter doot brengen, so maecten sy houte sagen, waer mede dat sy vande beste vander stadt ter doot toe seer grouwelijc waren pijnende, so datmen beter behoorde om die grouwelijcheyt vande wreede feyten te versuchten ende weenen, dan het selue te schrijuen. Ten laetsten hebben sy gehaelt die reste vande borgers die opt slot geuangen saten ter middernacht als yegelijc was in ruste, ende leuende gheuoert met een schip in een cleyn eylandeken, Keplingen genaemt, dat een stale boochscheute is gelegen vander stadt, ende hebbense gesteken in een ydel huys, ende met houten priemen hun vingeren vast gemaect, die sy gesteken hadden in gaten die inde weech vanden huyse geboort waren, ende dan het vier int huys stekende, hebbense al tsamen in meerder ghetale verbrant, danmen wel ghesegghen can
| |
| |
Want sy werden ghelijck schapen aen een ghecoppelt ende also verbrant. Van deser stadt so schrijft Aelbrecht Crantz dese nauolghende woorden: Stocholm die vermaerde coopstadt van Sweden heeft geleden seer groote schade, want ontsteken sijnde vanden blicxem, wert bycans geheel af gebrant, daer dat doot bleuen duysent seshondert mannen. Maer veel deerlijcker is datter nauolcht. Die vrouwen, kinders ende ionghe dochters sonder ghetal droeghen inde schepen hun goet metten ionge kinderen: maer het ghedrang vander menichte diet schepe gheloopen quam om te ontgaen wten brant, was so groot dat sy op een ooghenblick tijts al tsamen verdroncken.
| |
Vande fondacie ende gheleghentheyt vande Coninclijcke stadt van Stocholmen.
Die principale hooftstadt van Sweden ende Conincklijcke stadt Stockholmen heeft wt den gront op ghemaect geweest vanden seer vromen ende edelen heer Birger Ierl, die doen ter tijt momboor was vande iongen Coninc, ende rontsomme met stercke mueren ende vesten bewaert ende gesloten, ende dat op so bequamen nootsakelijcke ende onwinlijcke plaetse, dat noyt beter inuencie van hem en hadde moghen gheuonden worden. Want op allen hoecken isse beset met loopende beken (die voortijts alleene was dienende totter visscherie) ende so gheleghen tusschen het sout ende soet water, datse wel met recht mach heeten die deure oft sleutel van gheheel Sweden. Eer dat dese stadt daer gemaect was, so quamen altijts van dier sijden heymelick gheloopen int lant, die van Esthen, Moscouiten, Russen ende Tauesthen, het lant beroouende: daer hun die lantsaten van Sweden niet wetende van eenige oorloge, niet voor en wachten. Dewelcke veel volcks doot gheslagen hebbende, liepen onghestraeft met een grooten roof vry ende vranc in haerlieder lant
| |
| |
Ende met sulcken tocht wert vanden vianden onuersiens oueruallen ende doot gheslaghen Ian de tweede, aertsbisschop van Vpsalen, met noch andere groote ende edel heeren op sijn huys Almersteck genaemt. Maer van dat dese stadt van Stocholmen gemaect was, so heeft alle het lant seer langhe in vrede geseten, want die vianden en dorsten niet meer bestaen daer lancks int lant te comen. Dese stadt van Stocholmen is so gheweldich, dat al waerder yemant diese wilde belegheren ende met ghewelt in nemen, hy en soude niet op doen, iae al mocht hy noch daer toe altijts synen legher daer voren blijuen houden sonder op breken. Want sy is gheleghen tusschen seer diepe wateren ende sterckloopende riuieren, hebbende niet meer dan twee poorten met seer langhe bruggen, de welcke staen int Suyden ende Noorden. Welcke poorten ende brugghen hebben de Coninghen van Denemarcken diese met ghewelt hebben willen innemen, meer gecost dan thien de meeste steden van haeren rijcke. Ende en mach oock niet beleghert sijn dan met dry gheweldighe leghers, die eerste te lande, die tweede te water, ende die derde op die eylanden: die oock nimmermeer en sullen onghequelt wesen vant gheschut vanden lantsaten die hun terstont bi een vergaderen. Daeromme hy mach proeuen die wil, maer hy sal veel vreeselijcker dinghen noch vinden dan ick hier schrijue.
| |
Vanden berch Bruncaberch, die ghelegen is buyten de Coniclijcke stadt van Stocholmen, ende vanden campen die daer gheschiet sijn.
Op die Noort sijde buyten die Coninclijcke stadt Stocholmen staet eenen berch oft hoogen sandtachtighen heuuel, daer dat soo wel bouen op platte als op die sijden ende cromten vanden berge niet alleene in ouden voorleden tijden, maer oock cortelingen seer veel wreede gheuechten van Princen, edelen, borghe-
| |
| |
ren, ende gemeyne lieden, so wel van buyten als van binnen den lande gedaen sijn. Maer om dat mijnen seer beminden broeder heer Ian de groote, aertsbisschop van Vpsalen, vande selue seer warachtelijck ende particulierlijck in sijnder historien van Sweden ende Gohlant heeft geschreuen: so en ist niet van noode dat ick den goeden leser hier quelle met het selue te verhalen: wtgedaen een sake die ick seggen sal, als dat Coninc Cristierne deerste van dien name, int vertrecken van desen berge, ende vliende na sijn schepen van oorloghe, seer dapperlijck voort ghedreuen sijnde vanden Dalacarlen, met een hantbusse wt geschoten worden vier van sijn opperste tanden, als men noch op den dach van heden hooren mach aende liedekens, die daer lancx der stadt ende op de ghelagen wt genoechten inde herbergen werden gesongen. Coninc Cristierne de tweede hadde ooc groote aermoede om sijn armeye te gecrijgen van desen berge (die daer vergaende was van honger ende siecten) in sijn schepen van orloge, die geborgen lagen achter die bergen, dewelcke staende waren aende Suytsijde vander stadt van Stocholmen. Ende en soude daer oock sijn hongerich volck niet hebben mogen spijsen, ten hadde gheweest dat hy met geueynstheyt presenteerde te accorderen met die vander stadt, met den Prince vanden lande, ende lantsaten (gheensins meynende sijn gheloofte te houden) vande licht gheloouende sotte borgers, niet alleene voor sijn huysgesin, maer voor alle sijn volck seer oueruloedich hadde gespijst gheweest. Maer om datter voor my genoech ghescreuen hebben hoe dat hy (niet achtende watmen namaels van hem soude moghen seggen) synen eedt ende eere heeft bewaert, ende dat hy brekende den eedt die hy gedaen hadde, heeft met hem in Denemarcken gheuoert tegen haerlieder danck sesse van den edelsten vanden lande in Ostage, so en wil ick niet meer daer af hier schrijuen. Desen berch heeft haren namen ghe-
| |
| |
creghen naer eenen verrader des lants ende vuylen ouerspeelder Broncho ghenaemt. In voorleden tijden was een groote speloncke in desen berch, waer eenen langhen tijt in woonachtich waren heremiten, die den volcke vander stadt als sy daer quamen ghewandelt, waren prekende het woort Gods: dewelcke daer bleuen woonende tot dat sy door orloge die den landen was ouercomende (om dat dese stadt gemeynlijck den aenstoot hadde vanden vianden) een ander plaetse ende wooninghe ghinghen soecken. Welcke speloncke namaels werdt eenen cuyl der moorders: maer weder ghesuyuert sijnde, werdt opgheuult met aerde, om datter gheen quade boeuen ende moorders meer en souden in schuylen ende verborghen blijuen.
| |
| |
Hoe dat die schapen weyden op die huysen, als de stadt beleghert is.
Het gebuert wel altemets dat die steden so sterckelijc belegert sijn te water ende te lande, dat die vander stadt geensins en connen van buyten geuictaliert worden, maer wort met grooten perijkel ende ghewelt van de vianden gescut ende genomen van all canten: so dat wt dier oorzaken seer dickwils so vreeselijc geuochten wort, dan om te nemen een cleyn hoopken schapen, veel
| |
| |
duysent menschen verslagen worden. Ende al ist dat meestendeel die vander stadt de quaetste coop houden so en houden sy nochtans niet op van dickwils wt te trecken, om de vianden af te halen eenighe prouande. Int eerste iaer nemen syt met ghewelt van volcke: maer achter na, als hun volck meest af gheslagen is, so maken sy die te ghecrijghen met loose ende listighe consten ende practijcken, ende sonderlinge de schapen dewelcke sy ghebrocht hebbende binnen der stadt, stellen bouen op die groene daken vanden huysen, ende latense daer weyden. Twelcke niemant en derf wonder gheuen, want die huysen in Gothlant sijn daer naer ghemaect. Sy maken daer hooghe ende breede steenen oft houten huysen, die sy bouen decken ende behendich beleggen met abeele ribben ende schorssen van bercken boomen, waerop dat sy legghen viercante groene russen die sy steecken buyten int velt: waer onder dat gesaeyt wort hauer oft gherste: om dat vanden wortels dese voorseyde aerde te vaster in een soude ghebonden worden. So dat die daken worden ghelijck groene beemden. Ende om dat gras niet en soude verdroghen eer dat af ghesneden werdt, soo beghietense neerstelijck die aerde met water, alst niet en reghent. Aldus so leert die noot dat die vrome lieden belegert sijnde, bouen menschelijcke crachten die vianden wederstaen ende verschalcken, ende verachtende alle teghenspoet aermoede verwinnen.
| |
Hoe dat die steden die beleghert sijn, water vergaderen teghen datter ghebreck mach wesen.
Naer dat wy verhaelt hebben hoe dat hun die steden die belegert zijn reguleren op die versche spijse, so comet hier wel te passe te vermanen hoe dat sy hun weten te voorsien tegen tgebrec van water dat sy souden mogen crijgen, het welcke veel swaerder is om lijden dan het ghebreck vanden verschen vleessche: so dat
| |
| |
bouen alle andere saken als die steden beleghert sijn groote nersticheyt ghedaen wordt inde Noordersche landen om water de vergaderen. Want het ghebuert dickwils dat die vianden benemen die oorspronck vande putten ende fonteynen die int stadt comen, soo dat die van binnen dickwils soo groot ghebreck waters hebben, dat sy bedwonghen worden den vianden die stadt ouer te gheuen, oft met een ongheneselijcke siecte ghequelt sijnde sonder remedie te steruen. Daerom soo wordt gheboden ende gheordonneert vande wijse ende voorsienighe heeren ende ouerste vander stadt oft slote, datmen op die hooghe torens, ende daken soude spannen seylen oft lijne lakens met stocken ende litsen seer wijdt wt ghespreyt, onder hanghende ghelijck eenen schoot, om te vanghen den dau ende reghen die wter locht is vallende. Int welcke sy niet en werden bedrogen. Want sy crijgen soo veel waters als die sneeu begint te smelten door die warmte vander Sonnen, dat sy water ghenoech hebben voor hun seluen ende voor haer beesten. Maer ander die aderen wter zee hebben comende onder die aerde tot inder stadt, oft vallende inde fonteynen, suyueren dat water seer dickwils distillerende doort sant, ghelijck niet langhe gheleden sommighe vander Seigneurie van Venegien (die int vuyl ende sout water woonen-
| |
| |
de sulcken maniere van distilleren van eenen Alchimist om ghelt gheleert hadden.
| |
Hoe dat die Gotthen hun behelpen als sy broot ghebreck hebben.
Die van Sweden ende Gothlant treckende met een armeye inde Moscouiten oft vianden landen: soo beuinden sy dat die Moscouiten wt vreese vande conste van het vreeselijc groot heyr, niet en loopen alleene inde hollen vande bosschen ende steenrootsen, maer oock haer eyghen huysen verbrandende dat sy allen dinghen met hun droeghen, die totter menschen nootdruft souden moghen wesen, inde wijde ende groote woestijnen, niet achterlatende dat die vianden souden moghen eten. Daeromme soo pleghen die voorsichtighe Capiteynen, naer die oude manieren vanden Gotthen, goede ordinantien te stellen in sulcken saken, om dat die ruyters ende knechten niet eer en souden vergaen van hongher dan metten sweerde: ghebiedende dat ieghelijck ruyter soude binden eenen sack vol rogghen meel achter aenden sadelboom van sijnen peerde, ende een isere plate: dewelcke men tertont als noot ware soude moghen heet maken opt vier, ende het deech daer op legghen, om te backen ghelijck in eenen ouen. Ende dese ijsere plate die gehmaeckt was ghelijck een bueckelare, en diende niet alleene, om broot daer op te backen, maer oock om teghen die vianden vechtende, hun seluen te decken ende te bewaren alst noot was soo dat sy een instrument seer behendich ghebruyckende waren tot twee nootsakelijcke dinghen. Sy waren oock broot backende inde asschens, windende eenen hoop deechs in dunne schorssen oft in bladeren van populier boomen, ende decktent met gloyende asschens. Ende hoe wel dat dit schijnt te wesen slecht broot, nochtans soo comet seer wel te passe om den meesten
| |
| |
hongher te verslaen: jae beter dan eenich witten broot oft rogghen broot, voor die groue ende stercke magen. Noch hebben sy een ander maniere van broot te backen die veel lichter is, die sy seer dickwils te wercke stellen op die effen berghen. Sy maken op een oft drie diuersche plaetsen vanden berge seer groot vier (want sy hebben daer ouer al houts ghenoech voor niet) tot datse heet ghenoch sijn: dan trecken sy het vier wech ende maken die plaetse wel schoon, daer dat syt deech dat ront oft plat ghemaeckt is op legghen te backen. Ende binnen den tijdt dat dit broot aldus is backende, soo maken sy op ander plaetsen daer ontrent ander vier, om ander broot daer op te backen, dewelcke sy als voren suyuer en rein maken ende totten seluen wercke seer bequaem, soo dat sy op corten tijt veel duysent broots backende sijn, waer mede dat gheheel ghespijst ende versaet wort, ende voor eenen langhen tijdt teghen den hongher voorsien, treckende alsoo in vianden lant, ouer al roouende ende barnende, ten ware dat eerst met henlieden waren ouercomen. Soo dat wederkeerende in hun lant mede bringhen soo grooten roof, datse niet en achten den aerbeyt ende aermoede die sy gheleden hebben, wesende met soo grooten rijcdom ghecompenseert.
|
|
Auteursrechtvrij
