|
| |
| |
| |
Het seuenste boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen, int corte begrepen, tracterende vande oorloochiche instrumenten, costuymen, oorsaken ende practijcken van oorloghen.
| |
Vanden Boochmakers die Cruysboghen ende pijlen maken.
DIe nacien die woonende sijn in de Noordersche landen, ghebruycken seer veel hantboghen, voetbogen ende pijlen: want daer en is nauwe een vanden inwoonders vanden lande, hy en is van sulcken wapenen voorsien, soo wel om te wederstaen ende te veriaghen de vianden die hun comen bestooten, als om die schadelijcke beesten als sy henlieden comen te ghemoete
te dooden ofte veriaeghen, als wreede ende groote beyren ende woluen: op de welcke sy schieten om de dicte van hare pijlen met seer brede ysers, snijdende ghelijck een schaers. Sy ghebruycken oock groue bouten als sy schietende sijn naer maertres, zabels, ende teuetten: ende oock vorck pijlen om te schieten de wilde voghelen, ende ander pijlen die seer scherp sijn daer sy mede schieten de water voghels die seer hart van vederen sijn. Noch hebben sy oock ander scherpe pijlen, daer sy mede schieten die wilde muylen ofte esels, brassers, vossen of dierghelijcke beesten. Maer van dese ende dier ghelijcke pijlen om metten hantboghe te schieten ende niet metten voetboghe, sal hier naer ghenoech ghetoocht worden, als wy sullen schrijuen van diuersche beesten te iaghen.
| |
| |
| |
Vande pijlen ende worp pijlen dienende ter oorloghen.
Voor also veel als den strijden aengaet, sonder twijfel soo gaen die Gotthen alle ander nacien te bouen int ghebruycken van stercke voetboghen, pijlen, lancien ende sweerden, ghemerct datter nerghens ter werelt gheen sterker voetboghen ghemaect worden, noch oock gheen meerder sweerden: de welcke sy seer curieuselijck bewaren, ende by versterffenisse van ouders totten kinderen comende, worden ghehouden in meerder estimen ende meer begeert dan een costelijcken huysraet ende tresoor van siluer. Insghelijcx oock so begheeren sy wter maten seere die stercke voetboghen ende windasen vanden ouders achter ghelaten sijnde, daermede dat sy die boghen ghemackelijck spannen: welcke bogen met sulcker cracht die yser pijlen af schieten, datse loopen door harnas, pansier, ende buffels colders in een menschen lijf, ghelijck oft harnas van wasse ghemaeckt ware. Daeromme so ghebruycken sy meer onder het oorloochs volck dusdanighe voetboghen dan eenich ander gheweere, ende dat wt veel ander oorsaken, ghelijck wy hier na sullen verclaren. Ende om dat die capiteynen hebben seer grootelijcks van doene als sy ten strijde gaen van desen yseren pijlen, soo doen sy brenghen inden legher oft met hen lieden voeren een seer veel duysent, ghemerckt dat sy goet om draghen sijn, ende seer selden te vergheefs gheschoten. Sy draghen oock mede pijlen die drye scherpe ysers hebben met fenijn besmeert, dewelcke sy ghebruycken teghen die wrede ende onghenadighe vianden, ende dootlijck mede wonden. Maer sy en schieten dese feninighe pijlen niet, dan als sy wel versekert sijn, dat die vianden soo straf ende wreet sijn, dat si niemant en souden sparen waert datse die ouerhant creghen.
| |
| |
| |
Hoe dat de ghemeynte seer haestelijck in de wapenen is ende op die beenen.
soo wanneer datmen is vernemende dat die vianden ter zee comende, nakende zijn die oeuers van der zee: oft te lande comende die frontieren vanden lande vande Noordersche rijcken, soo wordt terstont door beuel vanden ouersten vanden lande, met raet ende consent vanden ouden crijchslieden, die in sulcken saken seer gheschict zijn, gesonden een ionck man die seer wel te voet is, tot eenich vande naeste dorpen, draghende in sijn hant dat een yeghelijck sien mach eenen stock die dry palmen lanc is, waer dat hy openbaerlijck is wtroepende dat binnen dry, vier, oft acht daghen wt elck huysghesin een, twee, oft dry, of al dat wapenen draghen mach, wesende bouen de vijfthien iaren, souden hun vinden met gheweere, wapenen ende victalie voor thien oft twintich daghen, aen sulcken water, oft in sulcken velt oft valleye, op de pene (als het stocsken dat hy is draghende bouen aent eynde verbrant is) vanden brant in haerlieder huys ghesteken te worden: oft als aenden stock een coorde ghebonden is, op de pene dat de meester van den huyse soude ghehanghen worden: om dat si daer souden hooren ende verstaen die oorsake ende redene waeromme dat sy bi een daer ontboden ende vergadert sijn, ende oock te weten die ordonnancien die by de ouersten vanden landen daer te kennen ghegheuen sullen worden, waerdoor een yegelijck weten sal wat hy sal te doene hebben. Desen bode als hy is draghende sijn commissie, loopt veel snelder dan eenich post, tot dat hy die volbrocht heeft: maer als die ghedaen is, soo coemt hy op sijn ghemack wederomme, brengende met hem bescheet dat hy sijn saken wettelijck volbracht heeft: maer terstont van dat hy sijn bootschap heeft ghedaen, so wort gesonden een oft twee ander boden wt die plaetse in ander omligghende dorpen, om die
| |
| |
tijdinghe te draghen ende te laten weten waer dat sy comen moeten, ende alsoo voorts van dorp tot dorpe, tot datse alle ghelijck die wete hebben. Ende aldus soo worden by een vergadert binnen eenen dach oft achte, een ontallighe menichte van ionghe lieden ende vrome mannen dienende ter orloghen, met wapenen ende victalie: ende niet alleene de ionghe, maer oock die oudtachtighe boeren, die door experiencie vanden voorleden orloghen gheleert zijn, comen daer inden legher om raet ende daet te gheuen. Insghelijcks die vrouwen loopen op die vesten ende mueren vanden sloten ende steden om te worpen met steenen, ende heete calckachtighe pappe, op die vianden in het bestormen van den sloten ende steden.
| |
Hoe dat die weghen beset ende bewaert worden voor de bespieders.
Om dat die vianden niet weten en souden noch vernemen wat die ingheseten vanden lande practiseren ende voorstellen, so worden ghestelt op alle passagien ende bequame plaetsen, mannen om die te bewaren: dewelcke niemant en laten passeren die gaen oft comen van ontrent der plaetsen daer dese vergaderinghe is gheschiedende: iae niet selfs die boden oft ambassaten vanden vianden als men beuint dat sy meer comen om te bespieden, dan om eenich tractaet van peys te maken. Want die vanden lande en willen in gheender manieren dat die vianden weten hoe sterck sy zijn, noch oock wat wapen, gheweere, spiessen, oft gheschut dat sy ghebruycken sullen in den strijt. Want somtijdts soo hebben sy spiessen die twee oft dry voeten langher sijn dan die spiessen vanden vianden, ghelijck dat gebuert is int iaer M.D.XXI. als Coninck Cristierne van Denemarcken de
| |
| |
tweede van dien name veriaecht werdt van de ghemeynte wesende Capiteyn die seer edel Gostauus Ericsone, die naer der hant Coninck ghemaect werdt: dewelcke comende met twintich duysent mannen wten gheberchte, Dalacarlen ghenaemt, die alle ghelijck met dusdanighe langhe spissen comende waren inde pleynen van Arosien, om teghen die vianden vromelijck te strijden, heeft int laetste van Meye, terstont die victorie vercregen. Dese tyrannie die de Coninck Christierne was voort stellende, en hadde niet alleene een huysghesin oft lantschap tot gramschap verwect, maer alle die inwoonders vanden gheheelen lande, soo dat sy alle ghelijck ter wapenen liepen ende by een vergaderden om te wreken die afgrijselijcke tyrannie: waer door dat gheschiet is dat de voorseyde Gostauus, vander gantscher ghemeynten, die van allen sijden daer by een comen waren, ende oock met consent vanden edelsten ende machtichsten vanden lande, ten eersten werdt ghepubliceert Prince: ende daer naer van de dry Bisschoppen niet wille ende consent vander Roomscher kercken Coninck gecroont van wiens vrome feyten wy op een ander plaetse sullen breeder schrijuen. Daeromme als voren gheseyt is dese boden oft posten aldus wt ghesonden sijnde, om die tijdinghe te draghen dat de ghemeynte op een seker plaetse by een soude vergaderen om te strijden teghen die vianden, loopen soo neerstich dat niet moghelijck en is datmen rasscher soude loopen mogen. Want noch om sneeu, noch om reghen, hitte oft coude oft duysterheyt en houden sy niet op van loopen tot dat sy volbrocht hebben het ghene dat henlieden beuolen is. Van welcke boden die eerste ten naesten dorpe die tijdinghe draecht: ende van daer soo wordt terstont een ander wt ghesonden totter naest gheleghen plaetse oft dorpe, ende van daer weder een ander: ende alsoo voort tot dat alle die plaet-
| |
| |
sen vanden lande die wete hebben, waer, wanneer, ende wederomme dat sy by een moeten vergaderen. Maer die ouerste moet alle sijn voornemen wel veerdich hebben, als sy ter ghesetter plaetsen ende daghe by een comen sijn, ende wel toesien dat hy van stonden aen een yeghelijck beuele ende te kennen gheue wat hi doen moet, oft anders ten soude hem niet wel vergaen. Want ghemerct dat sy op haer eyghen cost te velde comen om te beschermen haerlieder lant, soo willen sy oock terstont bescheet hebben van dat sy doen moeten.
| |
Vande ordonnancien van dese vergaderde ghemeynte.
Als dese menichte vanden ghemeynen volcke aldus by een vergadert is, soo comen daer terstont by henlieden vande gheschictste ende voorsienichste Capiteynen, die van stonden aen yeghelijck ghebieden wat hy doen sal, deylende het volck in scharen ende benden oft legioenen, beuelende een yeghelijck dat hy blijuen soude staen in slachordene, ordinerende vaendraghers ende hooftmannen ouer elcke bende, ende gheuende oock te kennen die redene ende oorsake van der oorloghen, belouende haerlieden vrijen roof in stede van soudie, ist dat sy victorie verweruen: verclaren daer oock die ongetijdicheyt ende brootdronckenscap vanden vianden, ende die schade diese ghedaen hebben: gheuende voorts te kennen hoe nootsakelijck dat is die vrijheyt ende preuilegien vanden lande te beschermen. Ende met desen ende dier ghelijcken remonstrancien ende vermaninghen, so worden sy alle ghelijck seer greettich, om den ouerlast ende het onghelijck te wrecken, sonderlinghe ghemerckt dat sy gheen leer kinders en sijn in sulcken saecken, maer van ioncks op onder malcanderen geleert hebben den crijchshandel, ende de vianden te beuechten met spiessen, gheschut, slinghers ende sweerden, daer mede sy
| |
| |
de vianden pleghen te dooden oft te doen vlieden, ende te veriaghen: ende weten hun seluen te stellen in slachorden, alsoo wel oft henlieden van ander ghewesen ware. Twelcke een oorsaecke is dat sy met een groot ghedruysch vallende sijn onder die vianden, niet anders dan oft een groot tempeest oft ongheweerte ware, terstont middel vindende om die vianden te slaen, ter neder te worpen, te vanghen oft den gheheelen legher vanden vianden te destrueren ende te schande te maken, naer dat die ghelegentheyt vander plaetsen gheuende is. Want dit volck heeft voor maniere met een ghedruysch ouer een loopende die vianden te beuechten. Nu die ghene die de spijsen voerende sijn, ende alder best den crijchshandel weten: ende die slachorden te bliuen houdende, worden ghestelt op hen seluen in ordonnancie om die ander te helpen ende onderstant te doene, waert datse vanden vianden te rugghe ghedreuen worden, oft inde vlucht ghestelt. Daer sijn oock ander die gaen met grooten hoopen te samen om die passagien ende weghen te bewaren, om dat sy die vianden souden brenghen op quade weghen ende in handen vanden ghenen die heymelijck verborghen ligghen: ende oock om te nemen die prouande, oft oock te beletten datter gheen en souden comen, om dat die vianden souden laf worden van ghebreke, ende niet langhe verdraghen moghen het vechten ende strijden: ende oock om die vianden te bedwinghen te loopen int wterste perijckel vande doolhagen, ende alsoo met cleynder moeyten souden moghen tonderbrenghen, dooden ofte vanghen, sonderlinghe daer sy besloten sijn tusschen de berghen. Sy sien oock altijts wel neerstelijc toe, dat sy versch volck ghereet hebben, om int hertste vanden strijde de vianden te wederstaen oft te oueruallen, ende die ghene die moede van vechten sijn te moghen helpen vertrecken ende te salueren.
| |
| |
| |
Hoe datmen is vechtende op die oeuers vander zee.
Die Noordersche natien en sonderlinghe die Gotthen, Sweetsche ende Finningen doen een wtermaten groote nersticheyt, als sy bestooten werden vande zee canten, om die vianden te beletten op landt te comen, oft tlant ghenomen hebbende, om die te slaen oft weder te rugghe te iaegen. Want sy sijn staende bouen op die rootsen, wel bewaert door die natuerlijke sterckte ende gheleghentheyt vander plaetsen, ende drijuen die vianden te rugghe schietende van verre met pijlen ende boghen: oft is dat die vianden naerder comen, soo worpen sy van bouen af groote steenen, soo datse niet wel derren voorts comen. Sy ghebruycken oock noch ander practijcken, want int gat vander hauen steken sy scherpe stijlen oft staken int water datmense niet en siet, om dat sy sonder eenighe weere die vianden souden moghen beletten aent lant te comen. Altemets oock soo maken sy die maniere al oft sy veruaert waren, ende vertooghende hemlieden den vianden vooren aende bosschen, loopende terstont binnen inde bosschagien, om dat sy souden moghen sien aen wat eynde dat die vianden hem stellen tot stelen ende roouen, ende het selue ghesien hebbende soo steken sy den hooren om terstont by een te vergaderen die ghene die int diepste vanden bossche verborghen ligghen, dewelcke al tsamen comende slaen die vianden doot. Want op veel plaetsen ontrent die oeuers vander zee, soo hebbense die inganghen vande bosschen, met cleyne boomkens af ghesloten, ende met die tacken die breet wt wassende sijn met doornen daer onder ghemengt, wel dicke in een gheulochten alsoo af ghetuynt, dat sy daer inne verwaert waren al oft sy mueren ghehadt hadden tot huerlieder bewaeren. Welcke tuynen niet alleene belettende en waren dat-
| |
| |
ter niemant incomen en mochte, maer oock datmen niet lichtelijck in sien coste. Aldus in dese bosschen die bijcans staen teghen ouer alle hauenen, soo light verborghen een grooten hoop van die vanden lande, dewelcke van huerlieder bespieders gheaduerteert sijnde, comen wt ghespronghen te velde om die vianden te slaen: principalijck alssy beghinnen te branden die huysen, ende die velden te beroouen vanden vruchten. Want gheen dingen en verweckt die ingheseten vanden lande meer tot wrake, dan brantstichten: noch oock en doen ouer gheen saeke straffer punitie dan ouer het branden.
| |
Vande slinghers daer sy steenen ende gloyende ijsers mede worpen.
Die Noordersche natien als sy willen der vianden legher bestooten, ghebruycken seer veel slinghers van ijser ketenen ghemaect, die met houten stocken sijn vast aen malcander ghebonden, meer dan eenige aender gheweere, principalijck als daer ontrent een steenachtich velt is ligghende. Maer als daer ontrent gheen steenen en ligghen, dat selden ghebuert, soo nemen sy gloiende stucken van ijser, die sy met ijseren tangen inde slinghers leggen, ende worpense alsoo met louter ghewelt inder vianden leger. Want sy hebben altijts by hun ghereet staende groote tonnen vol ijseren stucken, dewelcke sy int vier gloyende maken, ende inde slinghers legghen, ende worpen die onder de vianden met sulcker cracht, datse die seer quetsen ende groote pijne aendoen, iae datse seer selden oft nimmermeer van eenich surgijn oft meester connen ghenesen worden: want het swaer vallen vanden gloiende ijsers, maeckt ongheneselijcke wonden, soo dat sy hier door veel vanden vianden ter doot bringhen. Twelcke men nu onlancks heeft sien gheschien den Coninck Christierne van Denemarcken die tweeden van dien name, die
| |
| |
door sulcken wapenen heeft verloren binnen die stadt ende slot van Arosien, een seer groote menichte van volcke. Hy wert oock seer bestormt met gloyende ijser pijlen, dewelcke sy met tanghen namen en leydense op die staleboghen, dewelcke gheschoten sijnde den gequetsten seer veel hinders deden, om datse met handen niet en mochten wt ghetrocken worden om der hitten wille. Maer het alder deerlijcste van allen, was dat die gloyende ijser pijlen ende stucken van ijser vallende inde tonnen met buscruydt, op eenen ooghenblick tijts doort ontsteken vanden puluer, seer veel vanden crijchsknechten die daer ontrent stonden ter doot brochte: ende soo veel te meer om dat die berch lieden, twelck een wreet volck is, ende tot aerbeyden ghewoone, als inden mineralen handtwercken opgheuoet, soo vreeselijck waren schietende ende worpende met slingers, pijlen, steenen ende gloyende stucken van ijser, al oftse gheregent hadden wten hemel. Want daer naer soo heb ick ghesien int selue iaer tschepe bringen te Stocholmen (dat een CCL. Italiaensche mijlen light van Arosien) seer veel vander lansknechten die alsoo seer deerlijc ghewondt waren, iae die nuesen, ooghen, aermen ende voeten quijte waren, dewelcke ten laetsten seer deerlijck, mits dat die wonden ongheneselijck waren, sijn ghestoruen: ende sonderlinghe die Duytschen, Denen ende Scotten. Welck ongheluck ende harde doot is den voorseyden lantsknechten gheschiet, ende sonderlinghe die van Iuthlant ende Holsten, om datse die berghlieden te weten die Dalacarlen wt een groote verachtinghe hieten te wesen eenen hoop onghewapende boeren, ende niet gheleert te wesen ten strijde, die selue houdende voor een bot ende cranck volck, wenschende daghelijcs dattet met duysenden sulcke boeren reghenen mochte, dewelcke sy meynden terstont gelijc sprinchanen doot te staen: ende met sulcken dwase ende ijdel worden waren sy die Dalacarlen dreyghende. Maer corts daer
| |
| |
naer hebben sy wel geware gheworden, dat die woorden daer niet toe en deden, als die ghene comen waren, die met slaghen huerlieden die doot waren bringhende. Want op den middach van Sinxen dach als die Dalacarlen metten anderen inwoonders vanden lande waren afcomende om te wreken al het onghelijck dat henlieden was ghedaen, ende dat sy seer vromelijck den voorseyden crijchsknechten aenuallende waren, die nochtans seer sterck waren van voetuolck ende peerde volck, ick late vaeren dat sy die eens souden weder staen hebben, soo liepen sy seer snellijck in huerlieder schanssen sonder ordonantien om huerlieder leuen te salueren, daer dat sy ghelijck wy gheseyt hebben, met gloyende pijlen ende stucken van ijser gheschoten ende ghedoot werden.
| |
| |
Vande velten die van hondert mannen voort gerolt werden.
Al ist dat sake dat veel lieden meynen, dat dese boeren ende slechte ghemeyne lieden niet seer te vreesen en sijn om dat sy niet en weten vanden crijchshandel: nochtans wordet onder die Noordersche natien al anders beuonden, die met hun draghende voor sekeren tijdt prouande ende wapenen, gaen alsoo lustich
| |
| |
ende vroolijck ter orloghen als oft sy ghinghen ter bruyloft. Want het sijn seer vrome ende cloecke mannen, sonderlinghe die Sweetsche ende Gotthen, in steden sloten ende sterckten te belegghen, ende in veelderhande manieren te bestormen, ghelijck hier naer in dit boeck op diuersche plaetsen sal betoocht werden. Maer dese maniere die in deser figuren ghefigureert staet, sal by auenturen ghehouden worden voor die periculeuste. Want als die lantsaten worden ghetercht door groot ouerlast, onghelijck ende tyrannie, soo en vreesen sy niet terstont te vergaderen by een, om hemlieden te verlossen wter tyrannien, ende die wrede tyrannen te dooden oft te veriaeghen. Daeromme als sy die verwonnen hebben, ende bedwonghen te vlieden in steden oft sloten, soo belegheren sy die plaetse, ende vergaderen met grooter nersticheyt boomken ende af ghehouwen tacken, diese met groen Ieneuer hout dat ouer al, daer ghenoech groyende is, met peck ende schorssen van bercken boomen seer behenlijck al tsamen met coorden in een: soo datse daer af bonden soo groot maken ende soo hooge, dat schijnen te wesen langhe torens: ende elck van desen bussels, (dewelcke sy Velten heeten) behoeft om voorts te rollen hondert mannen oft meer, naer datse groot zijn. Welke Velten soo dick sijn dat die ghene diese voorts rollen daer achter gheborgen gaen soo dat sy bewaert sijn ende vrij voor alle gheschut van pijlen, armborsten ende ander instrumenten daermen mede schieten mach, dat sy gheenssins int aenbringhen moghen ghequetst worden.
| |
Vande maniere ende tijdt om die Velten aen te bringhen.
Om dat dese natien te beter ende volcomelijcker met hulpe vander naturen hemlieden souden moghen wreken ende huerlieder herte te vreden stellen, soo
| |
| |
wachten sy al willens en wetens naer die windt, ende daer toe stormende winden, eer dat sy dese velten willen te wercke stellen. Want die stercke winden, die slaende sijn in dese velten die onsteken sijn, iaeghen ende drijuen den roock ende vlamme ter stadt waerts inne, soo dat die daken vanden huysen daer af ontsteken. Ter wijlen dat die velten aldus die binnen seer molesterende sijn, soo comen van een ander sijde vander stadt, die schutters die metten schieten die van binnen noch veel lastigher vallen: want sy houden die vander stadt soo benaut, datter niet een sijn hooft erghens ter vensteren wt darf steken, oft hy en wordt gheschoten: ende ist dat sy buekelaers inder handt hebben om hun te bedecken ende te beschudden vanden gheschutte, soo worden die terstont soo vol pijlen gheschoten, dat schijnen te wesen eghels. Ende desen storm gheduert soo langhe, tot dat ten laetsten die van binnen geheel ende al ghetraueilleert sijn ende moede, oft door den roock ende vlamme verwonnen sijnde, gheen macht meer en hebben om hun te verweeren ende sonder eenighe ghenade doot gheslaghen worden. Want het dulle ende onwetende ghemeynte, en weten anders gheen accort te maken, dan die van binnen doot te slaen: om dat sy dickwils onder het decsel van accoort, hun hebben bedroghen gheuonden, ende vanden quaden ende doortrapte ouersten ende tyrannen ghecastijt geweest: daeromme hebben sy lieuer eens vromelijck vechtende te steruen, dan door langhe ende sware veruolginge ende ouerlast der tyrannen bespot ende ghequelt te wesen. En wt deser oorsaken is die wreede costume, soo wel inden crijchslieden als inden boeren, soo verwortelt ende verouders dat sy deen den ander int strijden sonder ghenade dootslaen, ende principalijck die inwoonders van Sweden ende Gothlant, sonder eenichsins yemant gheuanghen te nemen: maer dooden malcander ghe-
| |
| |
lijck dulle ende rasende beesten, ghelijck men ouer al inde velden ende steenrootsen aende dootbeenderen die daer by een vergadert ligghen ghenoech sien mach ende bekennen. Niettemin dese ellende ende crancke auenture valt ghemeynelijck op die vremde crijchslieden, die daer comen om een cleyn ghewin hun leuen waghen, meer dan op die vanden lande: dewelcke dagelijcs stercker ende cloecker worden, straffer ende wreeder om hemlieden te verweeren teghen den vianden. Dit weten oock wel te seggen die vremde lantscnechten die door Gods ghenade sulcke perijckelen ende ellendicheyt ontcomen sijn, allen anderen te kennen gheuende ende leerende, dat den roof vanden Swetschen siluer niet en is te coopen voor die vremde natien dan metten bloede ende leuen, twelcke een onghelijcke
cause is.
| |
Vande listighe putten om de vianden te bedriegen.
Die crijchslieden oft ghemeynten vande Noordersche landen, ghebruyken soo wel als alle ander natien, diuersche listige practijcken, om den aencomende vianden te wederstaen ende te bedrieghen, soekende tijdt ende plaetse om met luttel volcks die vianden te slaen ende te verwinnen nemende consideratie oft inde lente, somer, herft, oft winter is. Want ist dat winter is, soo sijn hondert mannen machtich, door hulpe vanden ijse ende sneeu, te wederstaen duysent, ghelijck hier naer sal gheseyt worden. Maer inde Lente, soo soecken sy alle middelen om die vianden te bringhen in steenachtighe plaetsen, die daer int landt seer veel sijn: dewelcke soo glat sijn vande coude ende vorst, dat het peerde volck gheenssins vast can staen, noch vrij wesen van vallen, hoe vromelijck dat sy ooc strijdende sijn. Ende inde Somer grauen sy diepe putten om die vianden te bedrieghen, inde welcke sy stellen staken ende stocken die bouen scherp sijn, ende decken-
| |
| |
se bouen met tacken van pijnboomen: dan soo doen sy alle listen om die vianden daer op te bringhen int parket, oft sy leydense met practijcken op doolaghen ende marasschen, ende alsoo beclippende, slaense doot. Inden herft soo bringen sy die vianden met practijken tusschen die gheberchten ende inde dalen, daer datse worden crachteloos ende sonder gheuoelen vanden grooten slach reghen, datse ten laetsten bedwonghen sijn op een cleyn plaetse ghedronghen in een te staen, soo datse hun seluen in gheender manieren en connen
behelpen, maer deen den anderen letten ende quetsen. Want gheen dinghen en zijn den peerde volck meer leets doende ende letsel, noch oock sorghelijcker: dan in een enghe plaetse in een ghedronghen te staen, sonderlinghe daer veel putten ende dolaghen ligghende sijn: dewelcke vanden stouten ruyters seer qualijck gheschouwet moghen sijn, als sy gheweldich sonder eenich achterdincken van perijckel ouer al volghende sijn, haerlieder Capiteyn oft leytsman vooren is ridende: ghemerct dat sy niet en connen te rugge trecken noch gheulieden, om die ander ruyters die hun volghende zijn: noch oock op deen sijde oft op dander aftrecken, om die hooghe berghen, oft marasschen, diepe doolaghen, bedrieghelijcke putten ende holen, water oft bosschen, soo dat sy gheenssins die perijckelen moghen ontgaen. Ende dan beuinden sy dat niet alleene en helpen int vechten die sweerden, lancen, pijlen, spiesen ende dagghen, maer oock die gheleghentheyt vander plaetsen ende die oneffen ende quade weghen, daer sy door presumtie ende groote onuoorsichticheyt ingheuallen sijn. Ten anderen ist dat die vanden lande alsoo die ouerhant crijghen, soo en is huerlieder wreetheyt niet te bedwinghen, ghelijckerwijs oock dat sy niet en moghen wederhouden werden als sy die vlucht nemen, want sy meynen van allen canten oueruallen te worden, hoorende tghetier vanden
| |
| |
volcke, ende het schieten, ende alle ander orloochschen handel, ende terstont doot te blijuen.
| |
Vande orloochsche practijcke die Coninck Hacho dede met tacken van boomen.
Ick sal v in dit Capittel eens deels te kennen gheuen, met wat nersticheyt ende hitte, dat die Gotthen pleghen te wreken het groot onghelijck dat hun ghedaen wort. In voorleden tijden was in Gothlant een seer machtighen Coninck Hacho ghenaemt, dewelcke van natueren soo seere gheneghen was tot alle vrome ende hooghe daden, dat alle ander Coninghen ende Vorsten meer daer af hun waren verwonderende, dan hem int selue naeruolghende. Want hy was hem in alle sijn saken, soo wel den ghemeynte aengaende als den crijchshandel, seer wijselijck regerende: ende ghelijck hy seer stout was ende onuersaecht inden strijden teghen sijn vianden: alsoo was hy oock goedertieren sijn ondersaten ende vrienden, doende al dat een sachtmoedich prince schuldich was te doene. Dese Coninck Hacho deelde alle sijn macht van volcke in twee deelen: laetende het een deel sijn broeders om daer mede vromelijck te beschermen het lant ende frontieren, twelcke sy seer ghetrouwelijck deden. Het ander deel heeft hy met hen ghenomen, ende ghinck orloge voeren op de Westersche eylanden die ligghende sijn aen de groote zee Oceane. Ende wesende aldus in sijn affeeren soo heeft hy tijdinghe creghen, door seker boden, hoe dat twee van sijnen broeders waren doot ghebleuen in eenen slach die sy ghehadt hadden teghen die Denen, ende dat sijnen derden broeder vanden Denen seer schandelijck ter doot ghebrocht was, tot spijte ende lasteringe van sijnen gheslachte ende vanden Coninghen van Sweden. Den Coninck dit verhoorende dochte dat gheen tijdt en was langher te ver-
| |
| |
toeuen, maer lichtende sijnen legher wt Iierlant, is schepe ghegaen ende met alle sijn volck gheseylt naer Denemarcken. Ende al was dat wt seker redenen Starchater die vromen Sweetsche campuechter met sommighe ander vrome mannen hem verlieten, nochtans soo track hy voorts mette reste van sijnder armeyen, ende is met voor windt alsoo aenghecomen aende canten van Zeelandt: ende van stonden aen tredende opt landt, is met alle sijn volck stracks ende seer haestelijck ghetrocken door haghen ende bosschen naer des Conincks hof, daer hy verstaen hadde dat doen ter tijt die Coninck Sigar hem was houdende. Twelcke hem niet qualijck en gheluckte. Want wesende ghepasseert die eerste ende tweede wake, gaende soo stille alst moghelijck was, is ghecomen ten wtersten vanden bossche: daer dat hy heeft beuolen, dat een yeghelijck soude af snijden eenen tack oft mey vande boomen, ende draghen inder handt. Maer als die knechten die de derde wacht hielden dit gheware werden, soo hebben sy terstont den Coninck Sigar te kennen ghegheuen, hoe dat sy een wonderlijck ende schrickelijck visioen ghesien hadden. Want het bosch was vertreckende van sijnder plaetsen ende comende naer des Conincks palaeys. Die Coninck Sigar dat hoorende, heeft terstont ghedacht dat hy bedroghen ende beclipt was, ende heeft gheseyt dat het naerder comen vanden bossche, hem was beteeckende die doot. Ende terstont by een vergaderende het crijchsuolck dat hy by hem hadde, is sijnen vianden te ghemoete ghegaen: daer dat seer vromelijc ende wreedelijck vanden Swetschen wert gheuochten, die seer ghierich ende greettich waren om te wreken, naer oude costumen het leet ende die schande die vanden Denen den hueren aenghedaen was. In desen slach soo bleef versleghen die Coninck Sigar van Denemarcken: hocho daer mede noch niet te vreden we-
| |
| |
sende, veranderde zijn victorie in wreetheyt, en spaerde man noch vrouwe, ionck noch oudt, maer wat hy vant dat vernielde hy metten sweerde, soo dat wel blijckende was dat hy in Denemarcken niet ghecomen en was, om het landt te bringhen onder sijn subiectie, maer om gheheel ende al te destrueren ende woest te maken. Ende hy en soude oock niet eer op ghehouden hebben, voor dat hy het meestendeel vanden lande soude ghedestrueert hebben, hadde hy niet moeten reysen om de doot van zijnen vader in Gothlandt. Niettemin hy stelde in zijn plaetse eenen anderen Capiteyn die ghenaemt werdt den hooch moedighen Hacho. Die van Denemarcken siende dat desen Capiteyn luttel volcks by hem hadde, ende dat die van Sweeden vertrocken waren, hebben hun wederomme te velde ghestelt ende by een vergadert, met goeder meyninghen van hun seluen weder in haer eersten vrijheyt te stellen, ende te verlossen wten dinst vanden Sweetschen: ende hebbende ghecozen voor hueren Coninck Siuald die sone van Sigar, sijn ghecomen om te beuechten den houerdighen Hacho, daer van beyde zijden soo vromelijck wert ghestreden, datse meest alle doot bleuen: iae selue beyde die Capiteynen Hocho ende Siuald bleuen daer versleghen, soo datter seer luttel waren diet leuen ontdroeghen met vlieden. In desen ongheluckighen slach werden versleghen alle die ghene, die van des Conincks bloet waren, soo dat die croone van Denemarcken was comende op een edel dochter Gyrithe ghenaemt, die wten gheslachte vanden Coningen van Gothlant comende was.
| |
Hoe dat die vianden die brantstichten ghepuniert worden.
Die seer vermaerden historie scrijuer van Denemarc-
| |
| |
ken Saro beschrijft ons, dat Sueo die Coninck van Denemarcken hadde voor hem ghenomen te voeren soo straffen orloghe teghen die van Sweeden ende Gothlant, ende met soo grooten haet ende nijt, dat hy in gheender manieren met henlieden soude tracteren van paeys, oft verbont maken, maer destrueren al metten viere ende sweerde, iae al wilde die Coninck van Sweeden ende Gothlant in alder manieren ghelijck hy selue begheeren soude met hem ouercomen ende verbont maken. Aldus die winter comen sijnde, dat den rechten tijt was om sijn voornemen te volbringen, soo heeft hy den cortsten wech ghenomen, ende is gheuallen in Finnenlant dat nu Finuiden heet, twelck een lantschap is in Suytgothlant, daer hy was roouende ende brantstichtende. Die vanden lande siende dat sy aldus ouervallen waren, sijn hem oetmoedich te ghemoete ghecomen, presenterende hun seluen ende het landt in sijnen handen: ende daer mede noch niet te vreden sijnde, ghauen sijnen volcke al wat sy behoefden, herberghende die selue in huerlieder huysen. Maer als sy saghen dat al den dienst die sy deden niet helpen en mochte, noch daer door vrij wesen van schaden, soo lieten sy hun dincken dat huerlieder oock gheorlooft was te castijen die groote wreetheyt ende onbeleeftheyt vanden vianden. Daeromme op eenen tijdt als die edelen ende hun medepleghers hadden bijcans die gheheele nacht ouer sitten drincken ende maken goede ciere, ende dat sy wel droncken wesende waren gaen slapen inde ijdel schueren, soo hebben die Finnen tsamen vergadert sijnde, eendrachtelijck het vier ghesteken inde schueren, ende met vier ende vlamme ter doot ghebrocht, die henlieden te vooren inde groote coude ende vorst, in huerlieder huysen het vier hadden verboden ende benomen. Want als die Denen wel vast in slape waren, soo grendelden sy die dueren van buyten toe, ende stroyden het vier lancs den
| |
| |
dake van der schueren, ende steldense in brande: soo dat die meestendeel die daer binnen als beesten laghen en sliepen, verstickt waren ende doot, en de huysen bycans ghehel verbrant eer dat sy wacker werden. Ten laetsten gheuoelende die vlamme van de viere, soo sijnse op ghespronghen meynende al naeckt ter schueren wt te loopen, maer sy beuonden dat die deuren van buyten ghesloten ende vast toe ghemaeckt waren, waer af dat sy waren seer versleghen, om dat sy van allen canten benaut waren. Want van binnen soo werden sy oueruallen van het vier, ende van buyten stonden die vianden, belettende ende wachtende dat sy niet wt gaen en souden. Maer die vreese vanden brant die sy voor ooghen saghen, dede hemlieden vergheten die vreese vanden toecomende perijckel, dinckende dat die pijne die sy voor ooghen hadden, veel meerder was dan tghene dat sy vanden vianden souden moghen lijden: soo dat die Denen lieuer hebbende te steruen metten sweerde dan metten viere, stieten met alle ghewelt op die deuren ende wierpense om leech ter aerden, loopende wt een perijckel int ander.
| |
Van het selue.
Dese groote heeren ende Capiteynen aldus ghedoot sijnde, soo hebben die van Finuiden ghenomen die pagien ende edel ionghers, die dese groote heeren waren volghende, dewelcke sy ghenomen hadden in huerlieder bewaringhe, om dat sy van haerlieder gheslachte waren, ende dese ionghers oncleet hebbende, soo hebben sy die sonder eenich medelijden hebbende op haerlieder ionckheyt, ghesteken onder het ijs inde riuiere Nicee, ende daer verdroncken ende begrauen. Aldus door listen ende practijcken van luttel boeren, soo wert te niete ghedaen ende belet het hooch ende groot voornemen van soo grooter armeyen ende van soo machtighen Coninck, twelcke voorwaer
| |
| |
was een oprechte ende rechtuerdighe straffinghe ende plaghe Gods. Nu dusdanighe saeken en hebben in ouden tijden niet slechtelijck eens te doene gheweest, maer alsoo dicwils ende soo menich warf als die Denen hun veruoordert hebben ghewapender hant ende met ghewelt te comen in Sweden ende Gothlant roouen ende brantstichten, soo hebben sy telcker reysen ghesloten sijnde inde schueren, eens deels metten viere, ander metten water, ende metten sweerde, het sy met practijcken oft met ghewelt meestendeel al ghedoot gheweest. Twelck niemant en darf wonder geuen dat alsoo gheschiet, aenghesien dat sy in houten huysen die van verbrandelijcke materien ghemaeckt sijn, vol ende sat wesende, wel vast ligghen en slapen. Voorwaer sy sijn wel sot dat sy meynen vrij te wesen wt alle perijckelen, wesende onder het volck, dien sy alle ghewelt ende ouerlast seer wreedelijck ghedaen hebben. Ende daeromme hoe dat sy meer onghetijdicheyt ende wreetheyt doende sijn den ghemeynte, nemende huerlieder goet ende bederuende haer huysen, hoe dat sy eer ende vreeselijcker ghestraft ende gepuniert worden. Nu dese die aldus berooft worden ende gheiaecht int coutste vanden winter wt hueren huysen, die berghen vrouwen ende kinderen inde bosschen, in holen ende speluncken, daer naer soo keeren sy wederomme met een ghedruysch rasende ghelijck sinnoloose ende desperate menschen, doot schietende met voetboghen die ghierighe brantstichters waer dat sy die buytens weechs moghen crijghen: om dat sy ghedoot hebbende dese lieden, souden moghen wederomme gaen besitten haer huysen ende goeden die sy hebben verloren. Maer door seer dickwils gheschiet, dat dese brantstichters seer wreedelijck ende sonder ghenade ghedoot werden, oft dat sy seer leelijck moeten vlieden, willen sy wt den boeren handen gheraken, ende achter latende den roof
| |
| |
onder hun vianden handen, soo en worden sy niet alleene bespot ende begeckt vanden vremden, maer oock van huerlieder eyghen volck, als sy berooft, naect ende meest ghewont thuys comen. Daeromme ist groote dwaesheyt, dat sy inde winter die orloghe beghinnen teghen die boeren, die doort beuel vanden ouersten niet en vreesen te verbranden huysen ende schueren die vol ligghen vanden vianden, wel vast van buyten toe ghesloten ende ghegrendelt sijnde.Want mits die menichte vanden bosschen, die sy ouer al hebben, soo helpen sy malcanderen terstont nieuwe huysen maken. Huerlieder huysen en hebben oock nimmermeer vensters ter sijden, maer alleene bouen int opperste vanden dake: daeromme als die dueren ghegrendelt sijn van buyten, ende dat die vianden wel vast ligghen en slapen, soo worden sy terstont verbrant.
| |
Van het garnisoen dat in tijden van orloge ghestelt wort ontrent het Meer van Meler.
In hooch Sweden is een seer vermaert laec Meler ghenaemt, waer af dat wy vooren int derde boeck veel wonderlijcke dinghen hebben gheschreuen ende onder ander, dat bouen alle ander staende wateren die inde Noordersche landen sijn, seer oueruloedich is van visschen, ende dat daer vast aen sijn staende veel costelijcke huysen ende sloten, die toebehooren den edeldom vanden lande, die naer die costume vanden lande ghenoech verciert sijn ende ghestoffeert. Bouendien soo sijnder oock sommighe Bistchops kercken, als te Arosten ende Strenghene, daer in ouden tijden staende waren die kercken der afgoden. Ontrent dit Meer hebben die groote heeren, vrome Campuechters ende die Reusen veel strijden geuochten als men mach sien aende seer groote steenen, die wten velden ende vanden bergen genomen sijnde, inde mueren vander kerken
| |
| |
ghemetst sijn: inde welcke men mach lesen die vrome daden vanden Reusen ende Campioenen, die met Gothsche letters int langhe ghegraueert staen. Aen het gat van dit Meyr staen hooghe rootsen, daer men gheensins en can by comen, die vanden ingheseten vanden lande worden gheheeten kiecken iongen. Want die middelste rootse heeten sy die Hinne: ghelijck men oock in Noorweghen rootsen vindt die genaemt worden eyers oft Eggiaford. Bouen dien alsoo men is comende wter zee in Gothlant ende Sweden, sijn seker hoecken ende rootsen comende ende staende in zee, die gheheeten worden tafelen, bancken, rauen, verckens, valcken, rootsen, oft hebben die namen vanden strijden die daer ontrent gheschiet sijn: onder welcke rootsen die vanden lande verborghen ligghen met schepen daer toe dienende, als sy weten dat die vianden daer aen lant comen sullen. Ende bewaren alsoo seer wel die canten vanden landen ende oeuers vander zee, nerstelijc toesiende, dat sy die vianden die sottelijc daer willen lant nemen, moeghen beclippen. Ende hebben niet alleene volck ligghende tusschen dese rootsen, maer oock een groote menichte van ghewapent volck ouer al ghereet staende lancks die seecant, om het lant te beschermen ende te bewaren, ghelijck dat sonderlinghe int naeruolghende boeck sal betoocht worden.
|
|
Auteursrechtvrij
