|
| |
Het seste Boeck van Olaus de groote wt Gothlant, Aertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen, tracterende vanden Metallen ende minerale saken.
| |
Voorreede des Auteurs.
OM dat het quaet ende onbedwinghelijck orlochs volck vanden Noorderschen landen, dat hem is houdende int gheberchte van Sweden ende Gothlandt, wel te recht gheleken mach werden den Reusen ende Campuechters, om haer groote sterckte van lichaeme ende wreetheyt van herten, ende oock om die seer lastighe exercitien die sy daer doende sijn: Daeromme ist wel betamelijck, dat men van henlieden schrijue, in deser historien vanden Noorderschen landen, naer dat wy vanden Campuechters ende Reusen hebben gheschreuen: ende oock datse om die diuersche manieren van wapenen die sy van beyde sijden ghebruyc-
| |
| |
kende sijn, voor allen aenderen naeruolghende saken hier ghestelt werden. Daeromme niet willende volghen die ordonantien ende manieren van schrijuen vande andere historie schrijuers, soo sullen wy in dit boeck schriuen vanden minerale saken ende berchwerken, op dat wy hier naer daer wy sullen schrijuen vande orloghen ende strijden niet en behoeuen te laten stille staen ons principale materie, om te verclaeren van waer dat hun die wapenen ende ghereetschap van orloghen comende sijn. Inde Noordersche landen sijn seer hooghe berghen, maer sy sijn meest alle ghelijck dorre ende onuruchtbaer, inde welcke tot ghebruyck ende commoditeyt vanden lantsaten anders niet en is voort comende, dan een onendelijcke oueruloedicheyt van costelijke metalen: dewelcke suffisant ghenoech sijn om den inwonders te doen crijghen al dat hun van noode is om by te leuen, ende oock alle ander dinghen, die totten leuen niet van noode en sijn, dewelcke wt vremde landen daer ghebrocht worden, met allen anderen saken die sy souden moghen van noode hebben, om eendrachtelijck in alder manieren henlieden met cracht ende ghewelt te verweeren teghen huerlieder vianden als sy bestooten ende beuochten werden. Want het is een seer hart ende straf volck, gheen aerbeyt noch onghemack vander orloghe vreesende, noch oock het weder hoedanich ende hoe quaet dat mach wesen, ende seer luttel achtende der vianden dreyghementen, als wy hier naer sullen betooghen, daer wy vanden strijden ende velt slaghen sullen vermanen. Albert Crantz, al ist een wtlansche historie schrijuer, gheeft ghenoech te kennen, hoe hart ende straf, dat dit volck Dalacarlen ghenaemt, den vianden met een gheweldighen hoop voet volcks is oploopende ende beuechtende, daer hy is schrijuende die wonderlijcke vrome feyten van orloghe die sy gedaen hebben vechtende teghen die Coninghen van Denemarken: sonderlinghe teghen Coninck Christerne die eerste van
| |
| |
dien name, ende teghen Coninck Ian. Iae dat meer is Coninck Christerne die tweede heeft oock wel geuoelt huerlieder ghewelt ende vromicheyt, als hy int iaer M.D.xxi. veriaecht wert wten lande van Sweden ende Gothlant, vanden Coninck Gostauus die Capiteyn ende leytsman was van desen volcke, dewelcke daer comende waeren om hemlieden te wreken vanden grooten ouerlast ende tyrannije, die Coninck Christerne door quaden raet hemlieden ghedaen hadde. Maer wat tyrannie ende wreetheyt dat hy inde Noordersche landen in sijnen tijden heeft bedreuen, sal hier naer, alst pas gheuen sal, claerlijck beschreuen werden, ghelijck ick het selue met mijn eyghen ooghen ghesien hebbe: al oft my Godt hadde bewaert, om alsulcke groote tyrannije ende wreetheyt te anschouwen die men onser natien was doende.
| |
Vanden Mijnnen ende hoe datse gheuonden worden.
Inde Noordersche landen werden gheuonden seer veel, groote, diuersche ende rijcke Mijnnen. Ick segghe veel, om datter op diuersche plaetsen worden geuonden, soo wel inde berghen als inde Dalen, daerse daghelijcs wt gegrauen worden. Seer groot om datter in hooch Sweden, Gothlant, Vermerlant, tot aende frontieren van Noorweghen seer wijde ende niet om eynden werden gheuonden. Diuersch, om datter sijn siluer, coper, stael, ende seer goede ijser Mijnen. Rijke, om dat (als naer verclaert sal worden) die principalen schat ende innecomen vanden Coninck daer wt ghehaelt ende ghegrauen wort. Maer al is dat sake dat inde voorseyde landen een seer groote menichte is van desen Mijnen ende berchwercken: nochtans soo worden daer noch daghelijc nieuwe gheuonden, die de natuere door diuersche teekenen is wijsende, den genen diese soecken, sonderlinghen in berghen die bouen ront sijn,
| |
| |
ende int middel oft inde rondicheyt niet ghespleten: daer die sneeu inde winter door die wermte vanden sulferachtighe dompen ghemeynelijck is smiltende. Ten anderen den blicxsem ende donder geraeckende den top vanden berghe, oft inde sijden oft beneden aende voet, ontdect die blinkende siluer aederen doort splijten vanden berghe, dewelcke lockende sijn die gierighe menschen, ende meer ende meer verweckende tot een onuersadelijcke ghiericcheyt, tot dat sy sonder te aensien eenich perijckel, wtholende sijn die steenen tot datse comen int binnenste vanden berghe: daer dat sy die siluer aderen sien ghedeelt ende wtghestrect staen aen alle canten rechs, slincs, oppewaerts ende nederwaerts, meer nocht min als die aderen in des menschen leden: Dewelcke hoe dat sy naerder den suyuer steenen ende marber ghewassen sijn, hoe datse claerder ende blinckender sijn van metal. Die aderen die haer stralen streckende sijn westwaert, ende het dickste Suydtwaert oft Noorwaert bughende, sijn die alder beste ende niet om estimeren: want alsoomen die van verre siet staen, soo en schijnent anders niet te wesen dan eenen hoop blinckende ghewapende mannen, die in slachordine lustich ghestelt sijn. Soo dat dit lustich opsicht metten profijt datter van comt, een oorsake is dat een yeghelijck wonderlijcke ghenoechten is nemende in sijn werck ende aerbeyt.
| |
Vande ghelegentheyt der aderen inden berghen.
Die aderen dewelcke strecken wten Oosten vanden berghe ende wten Suyden, vergaderen by een int Noortweste, sijn ghehouden voor die alder beste: maer die anders loopende sijn, en sijn soo goet niet. Want die metalen die vant Ooste ende Suyde tot Noorde sijn wassende werden veel eer vander Sonnen ghecoockt dan die ander. Die aderen wor-
| |
| |
den oock gheheeten hanghende ende ligghende. Die hanghende die decken van bouen: die ligghende, sijn beneden ende loopen lancks op het platte vander aerden, dewelcke vanden wtganck hueren was ende duecht sijn ontfanghende. Daer sijn oock ander die crom soo wel opwaerts als nederwaerts loopende sijn, dewelcke hueren oorspronck nemen vanden anderen die vooren gheseyt sijn.
| |
Hoe datmen die Metalen wter aerden graeft.
Die berchwerckers die maken inde berghen seer veel vauten ende welfsels ende stellen beneden ende oock inde sijden vanden berghe groote houten om dat sy te beter souden verwaert ende versekert sijn voort inuallen vanden berghen: ende alsoo hemlieden betrouwende op dat onseker ondersetten vanden bergen, soo laten sy hemlieden neder met coorden door een subtijle behendicheyt inde gaten vanden berghen, daer gheen bekende weghen en sijn tusschen die rootsen, om die metalen wt te grauen, oft die siluer aderen wt te nemen, dewelcke achter naer met vier ende water worden ghesuyuert. Ende ghemerckt dat die winninge niet veel te bedieden en heeft die sy doen int ghene dat bouen ende alder eerst wt ghegrauen wert, int welcke dat nimmermeer oft seer selden, ghelijck in een schorsse, eenighe groote profiten inne te soecken sijn: soo maken sy noch ander welfsels die veel stercker sijn dan die eerste, stellende inde sijden vanden berghen colomnen, om dat sy wel weten dat die principalen rijckdom te soecken ende te halen is int binnenste ende diepste vanden berghe, daer die natuere stercker is cokende, dan op ander plaetsen, ende sonderlinghe siluer ende coper, dat daer in grooter menichten wort wt ghegrauen meer dan elders
| |
| |
| |
| |
Vande differentie der berch aderen.
Die afdeylinghe ende onderscheyt vanden aderen inde berghen, oft vande putten oft eruen, wordt ghemeynelijck ghedaen met seker teeckenen die inden berch gheordoneert worden ende ghestelt vanden ghenen diese eerst gheuonden hebben, het sy by fortune, oft door natuerlijcke gheleghentheyt ende proprieteyt: dewelcke oock seer wonderlijck sijn gheuonden gheweest ende noch daghelijcks (weer dat is tot weluaer oft qualickuaer vanden menschen dat en wet ick niet) werden gheuonden. Ten eersten doort ghewelt vanden blicxsem ende ongheweerte, dat die boomen is verbrande waer door men dat blinckende siluer aders wort gheware. Sy werden oock altemets ontdeckt vanden ackerlieden metter spaede, als sy sijn grauende het opperste vanden berghen die inder aerden verborghen ligghen, soo dat hun terstont openbaren die blinckende siluer aderen, dewelcke een voorsichtich ende wijs ackerman terstont weder is deckende met mest, beter te vreden wesende met een landt dat hy mach met vreden ghebruycken, waer op dat hy voor hem ende sijn kinderen die cost mach winnen dan met een siluer Mijnne die haer van selfs is presenterende. Want een sorchfuldich lantman, vreest ter-
| |
| |
stont dat die Coninck oft den proprietaris vanden lande, hem soude willen weren vanden lande ende pachtgoet, als hy wiste datter siluer Mijnen waren, om dat hy veel meerder profijt vanden silueren berchwerke soude hebben dan vanden pachter, ende niet meer willen laten ackeren. Ende daeromme soo heeft den lantman als voorseyt is veel lieuer te kiesen de vruchtbarheyt vanden lande dan het siluer berchwerck. Daeromme hier voortijts, soo hebben die ackers daer hun die siluer aderen aldus ontdeckende waren verlaten gheweest, ende ongheackert bleuen, ende oock noch op den dach van heden worden wel nerstelijck verborgen ende ghedeckt ghehouden ende oock die onuersadelijke ghiericheyt vanden regenten ende ouerste vanden lande, heeft soo veel hinders ende quaet ghedaen, datter nu ter tijdt qualijck drie hondert berchwercken totten ghemeynen profijten sijn, daer voortijts gheweest sijn ses hondert oft meer, ijser, coper ende siluer Mijnen: waer af van gheenen noode en is dat wy die namen hier schrijuen, want die vanden lande als sy daer op dincken worden seer bedroeft, siende dat die werelt soo verre comen is, dat niemant teghen de tyrannie vanden princen yet segghen oft doen mach.
| |
Vanden raders, instrumenten, ende periculen der berchwerckers.
Het groot Rat datmen in de voorgaende figure siet staen bouen op der aerden, het welck altemets met peerden, somtijts van menschen omme ghedrayt wort die daer inne gaen, is dienende om met coorden op ende neder te laten die ghesellen die beneden inde berghen werckende sijn, ende oock om die tonnen ende emmers vol waters oft aerts op te trecken: soo datmen daer aen wel mercken can (als oock een yegelijc genoech bekent is) dat dit instrument den berchlieden nootsakelijc is
| |
| |
om te onderhouden haerlieder maniere van wercken: iae dat meer is, soo gaen altemets by ghebuerte die beesten als peerden ende groote beeren, oft somtijdts neuen malcander in dese wielen, om seer swaer ghewichte op oft neder te laten, als men door heymelijcke gangen, oft met leeren, van onder die metallissche aerde niet ghemackelijck en kan wt crijghen. Dese berch ghesellen sijn een herdt ende sterck volck, ende ghewoone om grooten ende swaren aerbeit te doene: de welcke meesten deel daer ghestelt sijn ende ghebannen om de quade feyten die sy ghedaen hebben, leuende daer alleenlijck op ghenade vanden Coninck, om dat sy ghebannen sijnde wten lande, tot gheenen daghen souden begheeren weder int lant te comen. Dese berchlieden hebben haerlieder berchrechten, den welcken sy moeten onderdanich sijn. Want al ist dat sy van naturen tot beroerten, oploopen, dootslagen, ende alderhanden ouerlast te doene, gheneghen zijn, nochtans so worden sy door die straffe ordonnancien also bedwonghen, dat sy niemant ouerlast oft te cort en doen. Voorts aengande haerlieder hantwerck, so en vreesen sy gheen perijckel te bestaen van datter soude moghen ouercomen, het sy doort inuallen van de Mynen, oft stucken van steenen inde berghen, oft int vast maken vande houten binnen inde sijden van den berghe, oft vanden dootlijcken ende feninighen stanck vande dompen die wt den bergen rijsende sijn oft vande locht die daer inne besloten is. Ende daeromme so blijuender seer dickwils veel auontuerlijck doot in de gheberchten. Want als sy hastelijck ende sonder voorsichticheyt seer sterck werckende ende grauende sijn, doort breken vande stellinghen, ende vallen vanden steenen, worden sy te bersten geuallen oft terstont doot: ende altemets (als voren gheseyt is) so blyuen sy ligghende seker daghen lanck seer deerlijck roepende ende tierende, tot dat sy verstict zijn oft van
| |
| |
hongher ghestoruen. Ende die gheensins moghen leuende wt ghetrocken worden, die worden alle ghelijck begrauen in eenen put, oft graf, daer op dat gheteeckent wort hoe ende hoe vele, het sy dertich, sestich oft hondert, datter op eenen tijt also ghebleuen zijn. Maer al ist dat saecke dat het selue aldus ter eender plaetsen is gheschiedende int gheberchte, soo blijuen nochtans die ander stoutelijck werckende, gheensins verueert sijnde van die oft dier ghelijcken auenturen. Dier nochtans somwijlen met eenen cleynen slach vanden hameren, seer sware ende groote stucken van den berghen inuallende sijn.
| |
Vande conste ende behendicheyt vande Smeden.
Al ist dat te diuersche plaetsen inde Noordersche landen alderhande grofsmeden, het sy van ghesmeden yser, ghegoten oft ghedraeyt, seere plegen geacht te wesen om haerlieder behendicheyt ende conste, sonderlinghe die woonende waren inde gheberchten ende onder dat stout ende onuerwinnelijck volck Dalacarlen ghenaemt. Nochtans Noortwaerts int lant van Helsinghen, dat voortijts heeft geweest een Coninckrijck: worden gheuonden de geschickste meesters van smeden ende die meeste constenaers, so dat in alle die Noordersche landen dierghelijcken niet te vinden en zijn. Want sy weten wt te recken het rou ongefaetsoeneert yser dat sy daer seer oueruloedich hebben, door een behendicheyt van smeden met watermuelens, ende ander instrumenten, soo dat si op corten tijt seer veel wercks aflegghende sijn, ende oock potten en kannen ende alderhanden huysraet van gesmeet coper oft yser tot ghebruyck vanden menschen dienende: waer aen dat sy groot profijt ende winninghe pleghen te doene. Noch waren sy oock seer constich in te maecken yseren deuren ende vensters van
| |
| |
yser tralien, dewelcke sy seer vast wisten in een te setten ende binden, soo dat dies ghelijcken in gheheel Europen niet te vinden en is.
| |
Vanden onderscheet der smiltelijcke metalen.
Inden seer rijcken berchwercken van siluer, coper oft yser, soo hebben die constenaers vande Noordersche landen een ander maniere van smilten oft smeden, dewelcke yeghelijck metael op hem seluen seer profijtelijck ende oock lichtelijck also bringhende sijn yeghelijck naer synen eysch in een masse. Om het siluer te smelten ghebruycken sy hooghe ende diepe forneysen ende claer vier, als het costelijckste metael, om dat het ghesmolten siluer door lanckworpighe oft ronde goten, die onder aen het forneys ghestelt worden, in diuersche formen naer beliefte vanden wercklieden soude moghen wtghetrocken worden. Tgene dat sy aldus van siluer makende sijn is siluerwerck om te ghebruycken, als tafelkens, viercante setels, beuckelaers ende ander dier ghelijcke iuweelen: ende dat principalijck om dat die rijckdom ende magnistcentie vanden Coninck ende vanden lande soude moghen ghetoocht worden, so wel den inwoonders vanden lande, als den ambassadeurs vanden grooten ende machtighen Princen, den welcken dese ende dusdanighe silueren massen worden ghegheuen. Het coper oft dierghelijcken metael, wort ghesmolten in lanckworpighe forneysen, die hooghe op ghemaeckt zijn van pot aerde, stroo, yser draet ende coorden rontomme hebbende veel blaesbalcken, om het vier te heeter te doen branden: ende wort ghegoten oft laten loopen, sonder eenighe goten in putten die inder aerden ghegrauen sijn, in diueersche ende seer groote massen. Maer onghelijck veel lichter wordet ghesmolten in wint ouens, daer dat die wint van onder continuelijck ende eenparich opcomende met continua-
| |
| |
cie van vier het metael dat midden is ligghende inde vlamme doet smelten ende also gebrocht wort in diuersche massen, als van hondert, twee hondert, ses hondert oft duysent ponden oft meer weghende, ende oock schipponden oft ander groote stucken die niet te weghen en sijn.
| |
Noch van de selue metalen.
Die yser mynen en moghen niet ghesmolten sijn dan door hulpe van water muelens, de welcke de blaesbalcken roerende sijn, om dat die yser mijne soude worden een saechte masse diemen soude mogen met ysere spaden oft ander instrumenten in stucken houwen, houdende altijdts de proporcie dat elck stuck ysers sy ghelijck een halue vuyst groot, oft oock viermael meerder, ende dat iaerlijcs tot een seer veel hondert duysent: de welcke met een vijfhondert ponden oft meer ghewichts seffens worden ghedaen in lange vaten, ende also gheuoert soo wel buyten als binnen de Noordersche landen, tot seer grooten profijt ende winninghe. Men vint daer ooc so grooten menichte van seer fijn stael, dat niet alleene die vanden lande ghenoech hebben, maer oock die wtlanders om daer af te smeden alderhande instrumenten, wapenen, harnas, helmetten, sweerden, ende alderhande soorten van gheweere. Maer hoe dattet stael heeter ghetrocken wort wten gloeyenden forneyse, ende allenskens, ende niet subijt, int water gheblust is, hoe dat beter is van greme, stercker int werck, ende handelijcker int menghen metten yser. Want alst terstont gheheel ende al wort gesteken int water, soo wordet soo breckich, dat gheensins en mach gheboghen worden. Die berchsmeden vanden Noordersche landen maken stucken van yser die gespleten staen gelijck twee vinghers die neffens een staen, gheteeckent met diuersche ghetalen, als hondert, duysent, ende so voorts, dewelcke seer goeden coop vercocht worden.
| |
| |
| |
Vanden berchmannekens.
Om metten cortsten te segghen, soo moetmen weten dat inde Noordersche landen seer veel gheesten sijn, de welcke den menschen ende inwoonders vanden lande seer veel wercks te voren doen ende grooten dienst: maer alder meest inde stallen ende berchwercken, daer dat sy af breken wt houwen ende splijten die steenen, dewelcke sy oock legghen ende dragen inde eemers: ende maken seer neerstelijck gereet die wielen ende cadrollen, daermede datmen die steenen ende aerde is opwindende. Dese berchmannekens laten hun sien als sy willen vanden berchwerckers ghelijck schaduwen in alderhande ghedaenten, ende staen en lacchen ende schateren, ende stellen voort boerdelijcke guichelrien ende ander ontallige pitsen, met gheconterfeyte stemmen, die aerme lieden bedrieghende. Maer dese bedrieghelijcke diensten en doen sy niet dan tot eenen quaden eynde, ende ten laetsten tot een bederffenisse vanden menschen, want doort breken vande calomnen, oft door het vallen vanden steenen, breken vande leeren, oprijsen vande stinckende dompen, versticken vanden winde, oft breken vanden coorden soo dooden sy die lieden, oft makense beroert dat sy van bouen neder vallende den hals breken, oft ten minsten door pijne vanden vallen, end perijckelen daer sy in comen, Godt vermaledien ende lasteren, en brenghense also veel vaster in des duuels banden. Ende dit gheschiet meestendeel inde rijcke berchwercken van siluer, daer dat de meeste apparentie is van te vinden eenen ontallighen schat. Ende wt der oorsaken soo sietmen seer vele ende rijcke berchwercken verlaten ende gheheel desolaet ligghen, sonderlinghe om dat inde berchwercken worden geuonden ses soorten van gheesten, die argher sijn dan eenighe vanden anderen gheesten, ende seer periculeus: so dat sy den aermen berchwerckers groote vreese, quellinge
| |
| |
ende aenstoot sijn doende, waerdoor datse comende sijn in groot perijckel van den leuen.
| |
Vanden blicxem ende zijn operatie inden metallischen berghen.
Die ghene die woonende sijn inde minerale berghen, worden seer dickwils ghequelt vande dompen die door donder, blicxsem ende weerlicht wt den berghen oprijsende sijn, te weten eenen grooten rooc die wten holen ende putten vanden berghe rijsende, de gheheele locht verduystert: ende met een groot getier ende gheluyt dat hy bouen is makende int gat vanden berghe, daer dat die locht wt ende inne gaet, is wech iaghende die ghene die daer ontrent comen: ende dat meeste van allen is een onuerdraghelijcken stanck ghemengt met eenen solferachtighen reucke, dewelcke ist dat yemant diet niet ghewoone en is, daer ontrent comende is vattende, die crijcht een siecte, daer hy qualick mach af genesen worden, te weten een verstooppinghe inde kele, die welcke ghelost wort ist datmen terstont drinct werm bier met boter ghemengt, ende daer na soo wort die kele met ander remedien diemen daer toe is doende, allenskens ghesuyuert. Niet te min die ghene die aldus ghequetst sijn, ghenesen meer door de natuerlijcke sterckte die sy hebben, dan door cracht vander medicinen diemen daer toe is nemende. Daer worden oock somtijdts vanden blicxsem ontdect inde sijden vanden bergen, nieuwe siluer aderen die seer clear blincken, waer door dat die proprietaris ofte heeren vanden seluen berghen seer rijcke worden. Daer teghen soo doen oock op sommighe iaren die donderslagen ende blicxsems dickwils seer groote schade: soo datse seer gheweldich wijdt ende breet lancks de velden met hulpe van eenen stormenden wint, grooote hoopen van beesten doot slaen.
| |
| |
| |
Vande goutsmeden.
Na dat wy metter voorgaender figuren genoech bewesen hebben, dat inde gheberchten van Sweden een seer groote ende oneyndelicke menichte van siluer is: ende oock hoe ende in wat manieren dat gheuonden ende wt ghehaelt wort: so sullen wy nu hier te kennen geuen hoe dat ghebruyct ende misbruyct wort, om dat het edel metael niet en soude onbekent blijuen den ghenen diet niet en hebben ende wel souden weten te gebruycken. Daeromme verhalende wederomme die manieren ende costumen vanden ouden tijden, so machmen lichtelic betoogen wat en grooten rijcdom datter is geweest van gout ende siluer ende ander costelijc metael, als die kercken der afgoden (gelijc int eerste boec is geschreuen) die salen vande Coningen ende Princen, ia die wiegen vande ionghe kinderen, ende het getuych ende geuest vande peerden, ouer al waren blinckende vanden gouwe. Maer ghelijc dat te dien tijden die goutmynen oueruloedich waren, also sijn die namaels door seer groote sterften, pesten, oorlogen, ende dieren tijt door quaet weder verwect sijnde, door onachtsaemheyt vergaen. So datter op sommige plaetsen niet dan de litteekenen bleuen sijn, daert wt gegrauen is, ende den nacomers die niet wel te versaden en zijn achtergelaten (gelijc voren verhaelt is) int wterste eynde van de Noordersche landen. Niet te min ic en wil niet loochenen datter seer veel gouts is int Sweets coper het welcke gecocht ende wten lande geuoert sijnde, oft dicwils gecregen duert verderuen vande schepen, door conste metten viere gesuyuert sijnde, zijn meesters groot profijt ende gewin is by brengende. Ic houde voorwaer dat die goutsmeden van Hongarien dat seer wel weten, diet seer root cooper eerst wel gefinieert sijnde, ende in dunne platen geslagen den vreemde cooplieden vercoopen: dewelcke ten laetsten het selue voeren met lange schepen
lancx die riuere de Weycxsel genaemt (die loopende is doort lant vanden Coninc
| |
| |
van Polen) te coopen inde stadt van Dansick int hertoochdom van Pruyssen, daer dat syt vercoopen. Maer het ander laten sy thuys haerlieder fineerders om te versoecken oft sy door eenige secrete consten wat goets wten coper ofte latoen soude mogen crijgen. Aengaende nu het gebruyc vanden siluer, so en isser geen plaetse ter werelt daer dat so ghemeyne is, oft ouer al van alderley volck ghebruyct wort, als in Sweden ende Gothlant, daer nauwe eenich huysgesin wort geuonden, dat niet iaerlijcx wat nieus van siluerwerck is makende. Daer is oock groote winninge te doen aen groote silueren beelden van santen, sonderlinghe dat patroonen sijn vande kercken vanden lande, die daer riuen hebben ende cassen van siluer ende gout gemaect daer sy seer eerlijck inne ghecleet sijn. Bouendien soo wort daer een groot siluer gebruyct om te maken ciraet ende die costelijcke cleederen vanden maechden, als groote croonen diese opt hooft dragen, kerckanten borstlappen, braceletten, ketenen soo wel om aenden hals te dragen als om te gorden, ringen ende ander iuweelen, dewelcke haerlieden vanden ouders, oft van den vrienden, oft van des bruydegoms naeste vrienden worden gegeuen. Ende dat seer wijselijck ende met goede redenen: want sy hebben veel lieuer haerlieder kinders te geuen yet dat van siluer gemaect is, het welc mach ghedueren haerlieder ende haer kinderen oft erfghenamen leuen lanck, dan costelijcke sijden cleederen die haest versleten worden oft vande motten geten ende verdoruen worden. Ia dat meer is de groote heeren pleghen in voorleden tijden te draghen breede silueren riemen (die men hiet in haerlieder ghemeyne tale Silffschenen) ende ronde silueren cnoopen om de cleederen mede toe te cnoopen. Insghelijcks den peerden hanghen sy silueren bellekens aende steerten, om dat de gene die hun te ghemoete quamen hun soude wachten, hoorende tgheluyt vanden bellen, voort slaen
| |
| |
vanden peerden. Die steghelreepen, tgheluyt ende borstghetuych vanden peerden waren oock van siluer ghemaect, het welcke ghedaen wert meer wt hoouerdie ende ouerdaet, dan wt nootsakelijcheyt.
| |
Vande costelijcke ende rijcke cleederen der ionghe dochteren binnen die stadt van Scheninghen.
In Oostgothlant is een seer oude stadt Scheninghe ghenaemt, om dat de snelloopende beke Schena iaerlijcks op seker tijden seer gheweldich vast aen dese stadt coemt geloopen: maer op sommighe tijden van den iare is dese gheweldighe beke so cleyn van water datter nauwe ghenoech en is om de beesten te drincken ende te wateren. Niet te min dese droochte en is niet veel lettende deser stadt, want daer ontrent zijn ouer al seer veel fonteynen, die van onder op sijn spruytende met leuende aders, die nimmermeer wt en drooghen, de welcke recompenseren de droochte vander voorseyder beke. Nu al ist dat dese stadt door ouderdom schijnt gheheel ende al te veruallen, nochtans van gheleghentheydt weghen, vruchtbaerheyt ende rijckdom en is haers ghelijks niet gheweest in alle de Noordersche landen. Want van gheleghentheyt weghen is sy seer ghesont, als liggende tusschen seer vruchtbaer ackeren,
beemden ende eycken bosschen, die seer lustich doncker ende profijtelijc sijn. De straten van dese stadt sijn vanden eersten fondateurs so rustich ende behendich ghetrocken ende gheordineert datse bycans van allen hoecken vander stadt, hoe datse oock moghen keeren, comen te vergaderen aen de merct ende stadthuys, als in een centre oft middelste punt van eenen rinck. Op dese merct pleech te staen een beelt van eenen Reuse, twelcke ghenaemt wert de langen Turo, gelijck te Bremen den grooten
| |
| |
Roelant: aen wiens knien werden openbaerlijck ghecastijt die quaetdoenders, ende sonderlinghe die ouerspel deden, dat nochtans seer selden daer beuonden wort. Dese aldus ghestelt sijnde aen dit beeldt, moeten metten schouderen ende metten halse van onder op heffende die seer groote steenen die vast ghemaeckt waren met ysere ketenen, tusschen die aermen vanden beelde, daer dat sy waren lijdende een ontsprekelijcke beschaemtheydt ende diuersche bespottinghe vanden lieden: het welcke principalijck ghedaen wert, om te doen vreesen die ghene die met schoone woorden, soecken die vrouwen die broosch van naturen sijn te bedrieghen. In dese stadt so was voortijdts een groot ghetal van borghers dochters, de welcke op hooghe daghen ende feesten waren draghende breede siluer vergulden croonen van een palme hooghe: ende oock alle haerlieder cleederen waren seer costelijck ende rijckelijck met siluer verciert, ende niet alleene vande ionghe dochters, maer oock van alle ander vrouwen, soo wel op die dorpen daer ontrent woonende als binnen der stadt, ghelijck men segt dat noch opden dach van heden daer die costuyme is: ende gaen aldus costelijck ghecleet, ter eeren vanden Coninck oft Prince van den lande, om dat eerlijcker is datmen segge dat hi een Coninck is van een rijck volck, dan van aerm volck, ghelijck een Coininck vanden schaeckspele.
|
|
Auteursrechtvrij
