|
| |
Het tvveede Boeck van Olaus de groote, Aertsbisschop van Vpsalen int corte begrepen int welcke verclaert wordt die wonderlijcke nature oft eyghentschap vanden Noorderschen landen.
| |
Vanden solfer aderen ende brandende hitte der wateren.
OP sommighe plaetsen van dese Noordersche landen, werden gheuonden solfer aderen ontrent die canten vanden wateren ende riuieren, dewelcke dickwils ontsteken sijnde ende barnende, werpen een vlamme wt seer wijde ende breet, verbrandende ende verderuende al datter ontrent staet. Het welcke men daghelijcks mach sien in Ijslant ende in Scotlant met een gheduerige ende eenparighe vermeerderinghe der flammen diese wt worpen, niet teghenstaende dat seer coude landen sijn. Ten anderen soo isser
| |
| |
in Suydt Gothlant niet wijdt vander stadt Vexionen, ligghende int velt een slijmachtich staende water twelck soo heet is dat al tghene datter raeu met een coorde in ghehanghen wordt, terstont in een oghenblickk tijts ghesoden wtghetrocken wordt, oft houdt men te langhe daer in soo ist al verbrandt. Daer is oock in Noorweghen ontrent die stadt van Nidrosen dat die hooft stadt is vanden lande, een staende water dat seer vander seluer naturen gheuonden wert, ende dat principalijck door dien datmen siet, dat het nimmermeer hoe sterck dat vriest toegheurosen en werdt.
| |
| |
Vande wonderlijcke ende vremde natuere van sommighe berghen.
Ick laet my wel duncken dat ouer al ghenoech bekent is, van wat naturen dat die berghen sijn in Isslant: ghemerckt dat wy (voldoende tghene dat Ptolomeus achterghelaten hadde (ghenoech beschreuen hebben (bouen tghene dat alle die ouders stellende sijn) in ons Chaerte van Gothlant, hoe dat die gheleghentheyt ende eyghenschap van desen berghen seer wonderlijck is: want bouen opden top vanden bergen
| |
| |
ligghet altijts vol sneeu, ende onder aen den voet vanden berghen is altijts een solferachtighen brant, eenpaerlijck brandende sonder ophouden: soo dat seer periculeus is daer ontrent te comen: want die daer wat te by comen worden seer lichtelijck vanden gheinsteren ende stof verstickt: Ten anderen soo sijnder veel dorre putten ende doolaeghen die vol asschens ende stof sijn vanden berghen ende dalen die wtghebrant sijn, dewelcke wederom worden ghereet ghemaeckt door die solfer aderen die van onder op wassen om by tijden wederomme te ontsteken ende branden. Daer sijn ooc binnen die palen van Noorweghen seer woeste ende hooghe berghen, soo dat men vier daghen behoeft te gaen eer dat men opden top vanden berghe comen mach ende wederom vier daghen om van bouen af tot beneden te gheraken.
| |
Vande gheleghentheyt van Ijslant ende manieren vanden volcke.
Iislant is een lantschap dat gheleghen is onder die Noorderschen Polen ende principalijc teghen den Noortwesten, vast aende gheuroosen see, soo dattet daer door wel Ijslant heeten mach, ende is het letste vanden eylanden Tyle daer die ouders soo veel af gheschreuen hebben. Tvolck van desen lande (ghelijcck ons Saxo Sialandic beschrijft) sijn lieden die seer sijn schouwende luxurie, ende redelijcke goede Christenen, hebbende haer eyghen maniere van schrijuen, dewelcke seer curieuselijck altijts hebben beschreuen die vrome feyten die in haer lieder lant ghedaen sijn gheweest: ende sijn oock noch ter tijt seer curieus int beschrijuen tghene dat in haerlieder tijdt is ghebuerende. Ende om dat in te vaster memorien soude blijuen, soo maeken sy liedekens ende refereynen daer af, oft doen het houwen inde hooghe clippen
| |
| |
ende rootsen die tot inde zee toe streckende sijn, soo dat die memorie daer af nimmermeer en mach vergaen ten ware door quaetheyt ende ghewelt der naturen. Die gheleghentheyt van desen eylande is hem wt streckende tusschen Suyden ende Noorden ontrent honder duysche mijlen verre. Die meesten deel van desen lande is berchachtich ende onbewoont, principalijck aent Noort eynde, ende dat om die strafheyt ende hartheyt vanden voorseyden Noortweesten wint die daer soo coudt is waeyende datter boomen noch vruchten wassen en moghen. In dese eylanden sijn seer veel sonderlinghe ende vremde dinghen die seer te verwonderen sijn. Ende onder ander, soo isser een seer hooghe steenrootse die tot in die zee comt, die altijts staet en brandt ghelijck die berch Ethna doet. Ende die vanden lande laten hen duncken dat daer het vagheuier is, daer die sielen ghepijnicht ende ghesuyuert worden. Want sy segghen dat men ghemeenelijck daer siet sielen oft gheesten vanden lieden die door menschen toedoen oft anderssins eenighe violente doot ghestoruen sijn, hen openbaren: iae comen soo opentlijck ende claerlijck bijden ghenen die sy kennen, dat die ghene die niet en weten van haerlieder doot sijn meenende datse noch leuende sijn, gheuen hemlieden de handt. Ende en worden oock niet gheware dat gheesten sijn, voor datse wten ooghen verdwynen. Die ingheseten vanden lande weten ghemeynelijc te voorsegghen die doot van groote princen, oft weten tghene dat in ander verre landen ghedaen wort, door die gheesten die henlieden dat openbaren.
| |
Vanden vreeselijcken gheluyde datmen hoorende is inde hollen vande steenrootssen die vast aende zee staen.
In de Noordersche landen is ooc een seer schoone
| |
| |
prouincie die Angermanien is ghenaemt: daer die ingheseten vanden lande seer subtijle iaghers sijn, winnende daer door grooten rijckdom, want sy vercoopen die costelijcke vellen vanden beesten die sy vanghen ende makender groot ghelt af. Het sijn ooc seer goede ackerlieden: want sy en weten niet alleen die platte velden ende valleyen vruchtbaer te maken, maer oock die hooghe sijden vande berghen, ende dat door hulpe van vier ende sneeu. Want alsoo haest als den herft oft half September comen is, soo steken sy den brant inde dicke haeghen ende cruyden, ende vergaderen die asschens daer af by een, dewelcke sy weten alsoo te schicken teghen dat die sneeu vallende is, dat het lant door die vetticheyt vander asschen vet wordt al oft met mest bestroyet hadde gheweest, soo dat sy daer door veel meer ende veel beter vruchten winnende sijn. Maer hier af sullen wy breeder verhalen daer wy vande lants neeringhe sullen schrijuen. Daer sijn oock in dit landt seer veel hooghe berghen, die den top tgheheel iaer lanck bedect hebben met sneeu, diewelcke seer wel te passe comen den ghenen die seylende sijn inder zee van Bothnien, soo datse door het afsien vanden witten berghen seer veel sorghelijcke ende groote perijckelen weten te ontgaen ende die sekerste hauens in te nemen. Ten anderen als die schepen comen gheseylt tot ontrent den voet van dese berghen het sy by gheualle oft anderssins, dewelcke staende sijn in een seer groote diepte: soo worden die lieden die inde schepen sijn soo verbaest ende veruaert door tgroot gheluyt van tslaen vanden baren teghen die steenrootsen, datse half doot sijn van inckel vreese, ende soo beroert van herssenen, dat sy wel veel daghen sijn eer dat sy weder tot hem seluen comen, ten ware dat sy door cracht van riemen oft door eenen stercken wint terstont daer af drijuende waren. Inde voet van dese berghen sijn veel cromme ende stomme spleten ende ga-
| |
| |
ten die seer vremt vander natueren ghemaeckt sijn: inde welcke door die baren vander zee daer wt ende in slaende, midts oock die groote diepte vanden gaten is soo vreesselijcken gheluydt, dat schijnen te wesen groote donderslaghen die onder daerde ghegenereert worden. Daer hebben somtijts dwaese ende brootdroncken ionghers gheweest, die hebben willen ondersoecken meer dan hem van noode ende goet was, de oorzake van dit vreeselijck gheluydt, maer als sy ghegaen sijn tot aen den voet vanden berghen om tselue te weten ende te ondersoecken, siende inde spleten, soo hebbense terstont oueruallen gheweest van het water dat wt den bouensten gaten ende spleten soo oueruloedelijck inde schepen is gheuallen, ende oock vanden gheruysch vanden winden, dat die schepen vol waters sijnde, sy seer auentuerlijck het leuen daer hebben ghelaten. Daeromme die schippers die wijs ende voorsinnich sijn van dat sy gheware worden ende van verre siende die hooghe ende witte sneeuberghen, soo nemen sy die vlucht met neersticheyt, wel wetende dat sy vander natueren vermaent sijn niet naerder te comen maer te vlieden ende ontloopen alsulcken vreeselijck gheluydt, aenghesien datter anders gheen remedie vander natueren toe gheordineert ende ghegheuen en is: om datmen niet en soude claghen ouer die natuere die dat vreesselijck gheluydt daer is genererende, ende segghen dat sy gheen middel daer toe ghestelt en hadde om tselue te ondergaen. Iae dat meer is, soo wordt dit grouwelijck ghetier dat wt den berghen comt een deel mijlen van daer ghehoort vanden schippers inde locht, soo dat sy in tijts die wete hebben dat sy scouwen souden dat vreeselijck gheluydt, twelcke sy van by niet en souden moghen verdragen. Maer wat vander ghelijcker saken is gheuoelende ende schrijuende Vincent in sijnen spieghel der historien int xxxvi. Capittel van sijnen xxiiij. boeck, stellende die selue woor-
| |
| |
den die hy daer heeft gheschreuen sal ick v betooghen. Int landt vanden Tartaren is eenen cleynen berch, inden welcken men seyt datter een gat is oft hol, waer wt dat inde winter soo stercken gheblaes van winden comt, datter nauwe eenich persoone sonder groot perijckel, daer ontrent gaen oft voorby gaen mach. Maer inde Somer soo hoort men altijts daer inne eenich gheruysch van winden, maer wt het hol en comt niet dan een soet windeken. Insghelijcks inde Noordersche zee oft wateren die toegheuroosen sijn, soo hoort men tieren onder het ijs, ende een vreeselijck gheluydt vanden winden die daer onder besloten ligghen, al oft groote ende vreeselijcke donderslaghen die inde locht blijuen hanghende, dewelke door die dichticheyt vanden wolcken niet en connen doorbreken. Maer hier af sullen wy breeder schrijuen daer wy mentie maken sullen vande maniere van visschen die men ghebruyckt ten ijse.
| |
| |
Vande Rootse die See Monick.
Ontrent den eylande van Faren, twelcke voortijts subiect is gheweest den rijcken lande van Noorweghen, is ghestaen ende gheleghen eenen seer hooghen berch, inde groote zee Oceane, die vanden
| |
| |
schippers te rechte den Monick wort ghenaemt. Want in alder manieren soo hy staet ende ghesneden is soo representeert hy natuerlijck eenen Monick, ende sonderlinghe aenden top, dewelcke natuerlijck schijnt met een Monincs capproen bedect te wesen. Welck rootse van sulcker naturen is dat alle die ghene die door storm ende ongheweerte in perijckel van verdrincken seylende sijn, ende by hem connen ghecomen wt den noot sijn ende van perijckel versekert. Iae dat meer is het is groot ongheluck voor den ghenen die door stormende winden hier ende daer gheiaecht ende gheworpen worden, als sy niet en connen ghewinnen den boort oft schoot van desen Monick. Want die Noorde ende Noortweste winden blasen daer ontrent soo gheweldich dat die schippers ende piloten ghewonghen sijn, om te gheraeken ende ontgaen wt den ghewelt ende roumicheyt vanden winden, allen haer sinnen, verstant ende nersticheyt te wercke te stellen ende haer wterste beste te doen om in alder manieren gae te slaen ende middel te vinden om haeren toeulucht te hebben tot dien Monick, als een hauen daer sy van alle perijckelen in versekert sijn. Daer sijn oock noch ander diuersche seer hooghe rootsen inde Noordersche zee, totten welcken die schippers seylende sijn hoe grooten storm dat oock is, wel wetende dat sy wt allen perijckel sijn als sy daer moghen aencomen ende versekert. Maer int aencomen van desen steenrootsen, ligghen int water verborghen veel blinde clippen, op dewelcke veel schepen bedoruen worden, sonderlinghe alst niet sterc en waeyt: maer als die windt gheweldich is ende stormende soo dat die zee verheuen ende opgheswollen is, soo worden die schepen seer auentuerlijck door ghesalueert, ende van alle perijckelen versekert. Ten anderen soo sijnder oock ander berghen sommighe vol valcken, ander vol rauen ende ander
| |
| |
met aernen, die door haerlieder ghetier ende sanck den schippers te kennen gheuen wanneer dat goet weder sal wesen om van daer te seylen, oft oock wijsen den ghenen die in see door den storm in perijkel sijn, oft daer ontrent comen datse daer niet aencomen en souden. Daer sijn oock berghen van twiste, opde welcke ghebouwet sijn seer stercke sloten, principalijck in oostfinlandt, die ghestelt sijn opden inganck vander steenrootse ter causen vander oorloghen vanden Moscouiten, dewelcke soo vast ende sterck sijn ghemaeckt door conste ende van natueren, datmen eer die berghen innemen soude dan dese sloten van wat sijde datse oock bespronghen waren.
| |
| |
Vande ghecroonde rootse ende groote menichte van visschen.
Om dat wy niet achterlaten en souden eenich wonder ende vreemdicheyt der natueren: soo wort v hier ghetoocht een groote zee rootse die staende is in west Bothnien, ontrent het wterste vanden Noorderschen landen, inde procchie van Lul, int Bisdom van Vpsalen die in haerlieder ghemeyne tale wort genaemt Biuraklubben, dewelcke schijnt den ghenen die van verre daer voorby varen opden top gecroont te we-
| |
| |
sen oft drye tanden te hebben. Dese rootse is den ingheseten vanden lande, twelcke seer cloecke visschers sijn seer nut ende bequame: Want als sy in zee sijn waert dat sy niet en ghebruyckten tghesichte, scaduwe oft hauen van deser rootse, sy en souden niet vry moghen tzee varen noch niet wel haeren cost winnen. Want alsser eenen dicken neuel ende mist opgheresen is, sy en souden niet weten waer dat sy waren oft varen souden, ten ware door die schaduwe van deser seer hooghe rootse, dewelcke ghesien wort int middel vande wateren, soo dat daer door die schepen, die dickwils niet en weten waer sy sijn, gheborghen ende ghesalueert werden, ghelijck my selue gheschiet is int iaer M.D.xix. Want daer ontrent is altemets soo grooten ende donckeren neuel, dat die vooraen in een cleyn schip sidt niet sien en mach den ghenen die achter aen het roer sidt. Maer comende inde hauen, soo siet men aen den voet vander rootsen ouer al soo groote menichte van visschen ligghen, dat een mensche daer af verbaest is, ende ghenoech heeft aen het ghesichte. Want eens deels soo ligghense daer besproiet met zee water lancks het vlacke vanden voet vander rootsen ende twee oft drye bunderen landts wijdt ghespreyt, om te drooghen inde windt. Ander ende principalijck die meeste siet men daer hanghen aen hooghe ende langhe stocken te drooghen inde Sonne ende locht. Dewelcke voorseyde visschen sy bewaren oft om selue in haerlieder huys te ghebruyken, oft om te vercoopen den vremde cooplieden die wt verre landen daer comen om die selue te coopen: ende nemen in manghelinghe voor die visschen, coren, door dien dat graen niet seer wel rijpen wilt in haerlieder landt door die groote coude die daer is. Sy draghen oock van dese visschen voor een sonderlinge spijse byde wilde lieden die inde wildernisse woonende sijn, ende vermanghelen die ouer seer costelijcke
| |
| |
vellen, daer sy voort groot ghelt af crijghen. Van dese visschen die daer hanghen te drooghen aenden voet van deser ghecroonder rootsen, comt soo stercken rueke, dat die ghene die derwaerts varende sijn, noch verre van daer sijnde die ruecke gheware werden. Die welcke een oorsake is dat altemets die schepen wesende in perijckel vander zee, die schippers salueren tschip lijf ende goet.
| |
| |
Vande vloet ende Ebbe inde Zee Oceane.
Inde Chaerte van Gothlant die ick ghemaeckt hebbe, oft in mijn descriptie vanden Noorderschen landen, hebbe ick ghestelt seker hoeken vander zee Oceane, aende canten van Noorweghen te weten Roest ende Loffoeth tusschen welcke twee is ligghende een drayende wiel, twelcke soo sorghelijck ende periculeus is, dattet alle schepen die onuersiens daer ontrent comen met sijn rasch ende hastich ommedrayen in een ooghenblijck tijts is verslindende, niet teghen staende wat cracht ende nersticheyt dat die schippers daer teghen sijn doende: ende sonderlinghe die ghene die de natuere vander plaetse niet kenne n, oft door stormende winden daer gheiaecht sijn, oft die het naken-
| |
| |
de perijckel door vermetenheyt niet achtende en sijn. Daeromme die cooplieden van Duytslant, die desen wech op willen seylen, hueren die gheschickste schippers ende piloten die sy weten te ghecrijghen, die dicwils die reyse al daer ghedaen hebben, ende door langhe experientie gheleert hebben, hoe datse nu crom, nu rechte varende, alderbest die periculen ontgaen ende schouwen moghen. Dese weten hen soo te gouuerneren met hulpe vanden compasse, in huerlieder reysen dat sy nimmermeer en vallen in dit draeyende wiel: want sy en nemen die rechte streke niet van het quartier daer sy begheeren te wesen, maer veranderen dickwils den wech van herwaerts, dan derwaerts varende, ende dat principalijck als sy comen ontrent die seer bewoende plaetsen Andan ende Trondan, ende ontrent die ander drye eylanden die gheleghen sijn aen het deel vander zee dat Mostastrom heet, daer de zee onghelijck veel rouwer ende holder gaet dan op ander daer ontrent ligghende plaetsen: Want daer sijn groote diepe hollen inde welcke als het water metten vloet in is comende, soo verheft ende blaest hen op den stroom, ende metter Ebben soo schiet dat water soo snel ende vreeselijck weder wt die hollen als eenighe riuiere ter werelt mach loopen. Daeromme (gelijck wy gheseyt hebben) soo ist seer sorghelijck te seylen door dese zee, want daer blijft veel volcs in dese drayende wielen als sy met quaet weer ende storm daer ontrent varende sijn. Ende dat meer is, seer selden comender eenighe stucken vanden verdroncken schepen te voorschijne, oft ist datter comen, soo sijnse soo ghemalen ende soo ghebroken van het slaen teghen die clippen, datse schijnen met haer ouertrocken te wesen
| |
| |
| |
| |
Vande groote perijckelen die inde Noordersche see gheleghen sijn, ende vande wonderlijcke nature vanden ijse.
Int voorgaende capittel, hebben wy verclaert hoe sorghelijck dat te seylen is inde Noorweghsche zee, ende sonderlinghe ontrent dat wijde drayende wiel, daer soo veel schepen in verdoruen worden, ten sy dat die schippers ende piloten seer nerstelijck toesien. Ende datse noch veel sorghelijcker is makende, sijn die seer langhe nachten, die stercke coude ende vorst ende op sommighe plaetsen die blinde clippen ligghende onder het water als hooghe torens, ende oock die groote wreede ende afgrijselijcke monstren ghelijck wy breeder verclaren sullen daer wy vanden monstren sullen schrijuen. Ten anderen soo sijnder oock groote schollen aen een gheplact ouer eynde staende als mueren van groote huysen die vanden stormende winden verdestrueert sijn, hellende al oft sy terstont die schepen te gronde vallen souden. Maer noch sijn al dese periculen veel lichtelijcker te verdraghen, dan te vallen inde handen vande ianckers van Yrlant. Dewelke (als wy met veel exemplen souden moghen ghetuyghen, die hier lanc souden vallen te verhalen) hebben voor een maniere als sy sien sommighe lieden die be-
| |
| |
naut sijn ende ghequelt door die toormenten vander zee, dat sy die roepen al weenende ghelijck oft sy medelijden hadden met henlieder ongheluck. Maer soo haest als sy te lande comen sijn, soo nemen zy al datse hebben ende beroouense van huer goet, ende sendense dan half doot wederomme in haerlieder ghebroken schepen. Voorts aengaende nu datter seer is te verwonderen, vande natuere vanden ijse, men hout voor warachtich dat aende canten van Iislandt (soo ons Saxo beschrijft) het ijs met seer grooten hoopen aencomt: maer ist datter yemant is die van dat ijs neemt ende steket in eenen pot om te bewaren, hoe groote nersticheyt dat hy daer toe doen mach, soo salt nochtans terstont verdwijnen ende quijt wesen, ende die reste van alsulcken maniere van ijse, scheet terstont vande rootse die daer in zee staet, ende treckt inde vlacke zee. Maer het wordt wel bewaert inde woeste ende groote wildernissen, iae als die sonne is int teecken Leo dat is inde Hoymaent ende inde Oostmaent ende dat principalijck onder die dornen vanden Ieneuer boomen, oft onder het caf inde groote schueren, ende onder die latten oft tacken vanden pijn boomen ende int herte vande Somer soo halent van daer die wellustighe dronkaerts ende legghent int bier oft inde wijn als sy begheeren te drincken. Maer daer en is niemant die hen verwondert eenighe sneeu te doen in sijnen dranck, wat dranck dattet sy, om datse niet en is ghesuyuert van haer slijmicheyt ende vuylheyt, want daer ghemeynelijck motten ende ghewormte in sitten ghelijck inde lakens doet.
| |
Vande lere schuyten vanden seeroouers van Groenlandt.
Als men wil varen wter hauen van Westerbort die in Iislant is gheleghen naer Groenlant, soo moet-
| |
| |
men passeren die seer hooghe steenrotse die in see light Hutisack ghenaemt, twelcke half weghe is tusschen die voorseyde hauen ende groenlandt: al waer dat woonachtich is een soorte van zeeroouers, dewelcke ghebruyckende sijn leren schuyten om te varen soo wel onder als bouen opt water, alsoo sy willen: laghen legghende om van buyten te doorboorden het onderste vanden schepen met coopmanschap gheladen sijnde. Ick hebbe ghesien twee van dese leren schuyten int iaer M.D.V. inde Bisschops kercke van Aushlou, bouen die kerck deure aende west sijde, die aende muer daer hanghende waren datse alleman sien mochte, dewelcke sint Haluart daer gheoffert waren, ende men daer seght datse Haquin die Coninck vanden seluen lande vercreghen hadde als hy met sijn oorloochs schepen was varende voor by die canten van Groenlandt vanden zeeroouers, die by auenturen in meyninghe waren ende aerbeydende om sijn schepen te doorbooren. Want die ingheseten van dien landen die pleghen ghemeynlijck eenen grooten schat te vergaderen met roouen, door dusdanighe listighe pracktijcken oft dierghelijcke bedrieghelijcke consten, doorboorende als vooren gheseyt is van onder die barders vanden schepen, soo dat die schepen terstont vol waters comende haestelijck verdrincken.
| |
Vande ongrondelijcke diepte, die aende canten van Noorweghen is.
Ande canten van Noorweghen is op sommighe plaetsen, sonderlinghe ontrent die hooghe rootsen soo grooten diepte, datter de grondt niet te vinden en is, al warender soo veel coorden aen een vast ghemaeckt ende met een loot neder ghelaten als men in een seer groot schip soude moghen laden. Het welke gheschiet wter natueren vanden rootsen. Want
| |
| |
hoe die berghen ende rootsen hoogher inde locht opstekende sijn, hoe dat die diepte aenden voet vander rootsen onmetelijcker ende ongronderlijcker is, soo dat het minste deel vanden berghen bouen die wateren staende is. Ten anderen soo sijn die voeten van dese berghen soo vol diepe ende cromme loopende spleten ende holen, dat niet wel moghelijck en is te ondersoecken met coorden die met een loot nederghelaten worden waer lancks dat die gaten ende holen streckende sijn. Daer werden oock gheuonden int eylandt van Bornholm het welcke subiect is den Coninck van Denemarcken, meers die niet wijdt en sijn, maer soo diepe dat die grondt niet metelijck en is. Int landt vanden Dalkeerlen is oock een meer dat Runden is ghenaemt om dat rondt is, daer gheenen grondt gheuonden en wordt. Int Coninckrijck van Sweden niet wijdt vande Conincklijcke stadt Stocholinen tusschen die steenrootsen is een plaetse ghenaemt Rondisualia, dat is te segghen, een rondt wiel, daer men oock gheenen grondt en can gheuinden. Noch sijnder oock veel putten ende cleyn staende wateren, daer men dickwils te vergheefs heeft gheaerbeyt om die grondt te vinden. Inde berghen ende rootsen sijn oock seer langhe ende enghe spleten al oft sy met ijsers ghehouwen ende wtgheholt waren, loopende in doncker afganghen: Inde welcke een soo vreeselijck gheluyt verweckt wort alst water al ruysschende daer in loopt, weer dat stille water oft storm is, dat die ghene die ontrent die gaten sijn, met soo gheweldighen gheclanck oueruallen werden datse langhen tijdt beswijmt ligghen sonder iet te hooren, ten sy datse seer haestelijck die ooren achterwaerts trecken
| |
| |
| |
| |
Vande hauens mette ijseren ringhen.
Naer dat wy gheseydt hebben int voorgaende capittel, wat ongrondeerlijke diepte datter is aende canten van Noorwegen tusschen die seer hooghe berghen ende steenrootsen, soo willen wy nu beschrijuen die maniere, hoe dat die ghene die daer aen comen gheseylt, sullen moghen sonder ancker wt te worpen tusschen die cromme ende rootsachtighe diepten metten minsten perijckel ende al daer sekers vast maken haerlieder schepen. Om deser saken wille soo siet men daer groote ijseren ringhen die meerder ende wijder sijn dan eenighe grooten schilt lancks de zeecant inde sijden vanden berghen met ghesmolten loot inghesedt ende vast ghemaeckt: die in voorleden tijden door liberalicheyt ende ten coste vanden goede Coninghen van Noorweghen daer ghemaeckt sijn, principalijck lancks den canten die streckende sijn nae die rijcke stat Berghen in Noorweghen: om dat die schippers alst noot is ende vanden storm ghedwonghen worden te comen onder die rootsen om die schepen te salueren, souden terstont de touwen moghen worpen door die ringhen ende vast maken, ende alsoo hen seluen berghen tusschen die diepte vanden rootsen. Niet te min tis seer van noode dat hy seer wel kenne die ghelegent-
| |
| |
heyt van desen Noorweechsche canten eer hem yemant veruoordere in dese hoecken tusschen die rootsen te steken: midts die blinde clippen die daer ontrent verborghen ligghen. Want die de gheleghentheyt niet en kennen van desen, en sullen daer nimmermeer wt oft inne gheraken, maer wel teghen die clippen die schepen te groonde seylen, als breeder hier naer sal verclaert werden datter wy sullen schrijuen vande zeeroouers ende ander vianden orloochs schepen. Daeromme ist datter eenighe orloochs schepen oft zeeroouers met ghewelt willen aen lant comen, oft door storm inne gheiaecht worden, ende niemant en hebben inde schepen die de gheleghentheyt vander plaetsen kennende sijn, soo blijuen sy seer dickwils daer te pande, ende ligghen en steruen van hongher dat een scherp sweert is, oft bederuen van coude, oft werden van die vanden landen iammerlijck doot gheslaghen, soo dat sy sonne ende mane schijnen teghen te hebben. Maer die van dusdanighen ellendighe fortuynen meerder bescheet begheert te weten, die mach lesen die Cronijke van Denemarcke ende van Noorweghen, ende sonderlinghe van Coninck Christierne die tweede van dien name, ende sal vinden dat hen groote ende deerlijcke fortuyne in alle saken is gheschiet. Ende daeromme soo vreesen ghemeynlijck die vianden tusschen dese steenrootsen te comen, op datse niet argher ghetraciert en werden vande blinde clippen inde gront gheworpen, dan vanden openbare vianden wesende inde vlacke zee.
| |
Vanden periculeusen doorganck op die berghen Scars en Sula, staende tusschen Sweeden ende Noorweghen.
Inden Noordersche landen is een landtschap gheleghen dat Iempthia is ghenaemt, het welck van ouden tijden metten houe van Westerhuysen heeft
| |
| |
toebehoort den Aertsbischop van Vpsalen. Die ingheseten van desen lande soo wel als die vremde, begherende te reysen wten lande inde somer, moeten reysen door eenen vreeselijcken ende periculensen wech ouer die seer hooghe berghen Scars ende Sula, daer sy inde winter veel corter ende naerder met minder perijckel ouer die veruroosen meersschen, staende wateren ende riuieren reysen moghen daer sy willen. Want dese seer woeste berghen (soo dat des ghelijcs gheen en sijn in gheheel Europen) hebben deuren oft groote gaten die ghehouwen sijn inde voet vanden berghe om door te passeren in seer harden steen, op de oost sijde vanden berghen, dewelcke daer ghemaeckt sijn eens deels door nature ende oock eens deels ten coste vanden Coninghen vanden lande, diese hebben doen door houwen tot oerboor ende profijte vanden ghemeynen lande. Maer als men ghepasseert is door desen inganck, soo gheuoelt men al ist int middel vande somer tusschen die sijden vanden berghe soo grouwelijcken coude, dat die ghene die daer door gaen, ten sy dat sy wel ghedost ende voorsien sijn van cleederen ghelijck oft winter ware, comen in sulcken perijckel ende extremiteyt midts die haestighe veranderinghe vander locht, datter bycans gheen hulpe oft remedie toe te doene en is: het welcke gheduerende is tot dat sy comen ten einde van desen weghe door die diepte vanden berghe ende valleyen tot bouen op de hoochte vanden berghe. Ende naer dat sy bouen comen sijn, soo gheraken sy altemets int afgaen vanden berghen (twelke seer veel daghen is gheduerende) te comen in meerder perijkel dan sy te vooren ghehadt hebben, principalijck als die hanghende brughskens die met houters vast ghemaeckt sijn aende sijden vanden berghe, ghebroken sijn doort vallen vander snee, oft vanden boomen die door ongheweerte omme ghewaeyt sijn, oft vanden steenen die den berch af gheuallen sijn:
| |
| |
want dan en hebben sy anders gheenen troost noch hulpe, dan dat sy wachten tot dat die vanden lande comen ende vermaken versaemder handt die ghebroken brughskens, aenghesien datter anders gheenen wech elders en is ligghende, om ouer die hooghe berghen ende seer diepe dalen te passeren. Daeromme om dese ende der ghelijcken saken dinckende, soo draghen sy met henliden als sy van huys reysende sijn cost ghenoegh om te eten, niet meer oft min dan oft sy van stonden aen gaen souden om een slot te bewaren dat beleghert soude werden: maer voor die beesten en behoeuen sy gheen prouisie, om dat sy ouer al garsen waters ghenoech vinden. Want onder wegen soo springhen tallen canten wt den gheberchte seer oueruloedighe goede fonteynen, die om die soeticheyt vanden water seer ghepresen worden. Ten is niet te verwonderen dat die reysende lieden soo veel aermoede ende swaricheyt hebben int afgaen van desen berghen: want sy moeten seer scherp toe sien ende behendich wesen als sy comen opt hanghen vanden berghen, twelcke sy niet wel schouwen en moghen, dat sy niet en vallen, sonderlinghe daer op deen syde gheenen wech en is ligghende, oft daer den wech vol steenen light die van bouen den berch afgheuallen sijn. Ten anderen de weghen sijnder soo smal, dat die lieden ende beesten die niet ghewoone en sijn alsulcken weghen af te gaen, gheraken te crijghen een drainghe int hooft ende schemelinghe inde ooghen datse dickwils van bouen af vallen sonder opstaen.
| |
Vande steenen beelden die op die hooghe sneeuberghen ghestelt sijn.
Daer sijn oock noch ander berghen ghestaen ende gheleghen, die welcke scheydende sijn Sweden vanden rijcke van Noorweghen, geheeten inde ghemeyne tale Dorffrafiel, oft (soo ghy lieuer hebt) Dofrini
| |
| |
die soo groot ende soo hooghe sijn, dat die ghene die naer Oosten oft westen reysende sijn, veel dachreysen noch van daer wesende, midts de sneeu die altijts onghesmolten daer op ligghende, die selue sien moghen ligghen blinckende, al oft witte wolcken waren die seer dicke hanghende waren int hoochste vander locht. Ende voorwaer die sneeu light daer soo dicke op die berghen, dat altemets die ghene die den berch opgaende sijn doort onuersinnich afuallen vanden sneeu op den wech besloten werden, daer sy meer arbeyts ende last lijden om wt te gheraken, dan oft sy tusschen die schollen op eenen ijs ganck waren besloten. Dese inconuenienten considererende die seer goede Coninghen die voortijts in Noorweghen gheregneert hebben, soo hebben sy door goede voorsichticheyt ende liberaelheyt gheboden, dat men seer hooge steenen beelden soude maken wt eenen steen ghehouwen, dewelcke men soude ouer eynde stellen wel vast met loot oft ijser inghesedt (om datse door ghenen storm om verre soude wayen) lancks de weghen vanden berghen. Ende is oock warachtich, dat men heeft beuonden int Coninckrijck van Sweden, dat die voghelkens vlieghende ouer die sneeu, doort slaen vanden vlueghelen hebben gheroert cleyn clonterkens van sneeu, die welcke int nederuallen vanden berghe ghedreuen sijnde vanden Suyden windt soo groot sijn gheworden, datse huysen ende sloten ter neder gheuallen hebben ende ghedestrueert. Daer staet op dese hooghe berghen, een herberghe, daer hem den reysende man die moede ende mat is mach rusten ende vermaken, maer daer en is gheenen wijn te coope.
| |
Hoe dat men gaet door die doncker weghen.
De Noordersche natien hebben gheuonden behendighe middelen om altemets alst van noode is oft
| |
| |
profijt, te passeren by nachte die dicke bosschen, iae ende oock by daghe, sonderlinghe die woonende sijn int wtterste vanden Noordersche landen, daert langhe vooren ende naer het wintersche Solstitium eenpaerlijck nacht is. Daeromme die dese remedien hebben van doene, die gaen soecken verrotte scorssen van eecken boomen, ende stellense op diuersche plaetsen lancks die weghen daer sy gaen willen, om dat sy doort licht dat die schorsse van hem is gheuende, souden moghen haerlieder reyse volbrenghen. Ende niet alleene en is die schorsse hier toe dienende, maer oock het hout alst verrot is, ende het duyuels broot, (dat men Agaricus heet) dwelcke op opperste vande eecke boomen is groyende: ende alle drye dese saken sijn lichtende by nachte, ghelijck sommighe vlieghende wormkens doen, die ontrent het beghintsel vanden Herft vlieghende sijn. Maer door datse terstont van dat die coude aencomt vergaende sijn, soo en worden sy nerghens toe ghebesicht. Ende daeromme vergaren sy ghemeynlijck verrotte eecken houdt op schorssen, ende Agaricus (twelcke sy doort lichten terstont vinden inden bosschen ende velden) niet alleene om achter lande door die doncker passagien mede te gaen, maer oock om achter huyse tselue te ghebruycken, ende daer mede gaende als met een barnende keersse, op plaetsen daer veel brandelijcke ware, die terstont soude moghen ontsteken ligghende is, ghelijck inde winter schueren die vol hoey ende stroo ligghen. Daer worden oock wel lieden gheuonden die soo scherp van ghesichte sijn, dat sy hen derren vermeten alle dinghen te siet oft te doen sonder eenich licht van keerssen oft ander dinghen.
| |
Vanden lichten ende tortsen van pijnboom haut ghemaeckt.
Aenghesien dat die Noordersche natien
| |
| |
subiect sijn ende ghewoonlijck hebben seer langhe nachten, soo ghebruycken sy veelderande manieren van lichte, om huerlieder huyswerck ende andere saken die sy te doene hebben te moghen doen. Die ghene die onder den Noorderschen Pole woonachtich sijn, ghebruycken inde winter, int barnen vanden lichte, smout van groote zee visschen, om te doene al dat sy doen moeten. Het welcke sy in haerlieder ghemeyne sprake heeten traen oft lyse, om dat wel lichtende is: Twelcke alder meest wort ghebruyct daer groote huysghesinnen sijn oft in kercken daer altijts licht moet ghehouden worden ter eeren van dat waerdich lichaem Christi. Maer om dat by nachte vanden kerckhulen ende nachtrauen niet en soude wtghesopen worden, soo wort die mont vander lampe met een ijseren trailliken oft roosterken ghedeckt. Men ghebruyckt oock ouer al inde Noordersche landen in stede van keerssen tortsen die van pijnboom hout ghemaect sijn (dat een natuerlijcke vetticheyt in hem heeft) tot allen dinghen die sy te doene hebben ende dat in deser manieren. Sy nemen een deel dunne latten van desen houte ghemaect ende stekense in haerlieder riemen: ende ist dat sy beyde de handen onledich hebben, soo steken sy een van dese houten latten aen het een eynde ontsteken sijnde inde mont oft aen haerlieder hoet, ende gaen alsoo daer sy wesen willen son-
| |
| |
besloten ligghen veel diuersche eylandekens. In dit staende water comen gheuallen meer dan xxiiij. groote riuieren, dewelcke al tsamen maer eenen wtganck en hebben, alsoo wy hier naer sullen beschrijuen. In dit Meer ende daer ronts omme staen veel triumphante huysen, dewelcke toebehooren edel lieden vanden lande, maer het principaelste ende schoonste van allen is het castel Lectio ghenaemt het welcke staende is op een hooghe rootse, ende is daer doen maken gheweest bijden bisschoppen van Scaren, int welcke staet eenen put diepe wesende meer dan CC. voeten die ghehouwen is in een harde steenrootse. Ende en is niet alleene met ijseren instrumenten soo ghehouwen, maer ooc metter vlammen van CCC. sijden vet specks, die daghelijcx ende dach voor dach int gat onsteken werden ende wederomme gheblust. Want die lieden van dien lande hebben met experientie beuonden dat gheen dinghen ter werelt die hartheyt vanden steenen soo haest dooretende ende doortreckende is dan speck oft smeyr vanden verckens. Ontrent dit meer sijn oock gheleghen twee seer oude steden als lidecopen ende Tinguallien, dewelcke seer rijcke ende machtich sijn, door sommighe mijnen van ijser ende stael dat wter maten goet is, die daer ghegrauen werden. Het tweede Meer is Vether ghenaemt, int welcke een water is dat groene schijnt te wesen maer soo claer ende doorluchtich dat men eenen haluen stuuer soude moghen sien ligghen op de gront. Vast aen dit Meer staet een vermaert clooster van S. Brigitten ende haerder dochteren S. Cateline, dewelcke dat clooster ghefondeert hebben ende seer rijckelijck begaeft ende voorsien van renten. Aende suydtsijde niet verre van desen staende water is ghestaen ende gheleghen een stadt Ianocopen ghenaemt, dewelcke seer vermaert is door dat die Coninghen vanden landen altijts daer houdende sijn die ghemeynen raet aengaende die ghemeynen saken
| |
| |
vanden lande. Opde Noort sijde van desen Meer, sijn goede mijnen, die nummermeer wt ghegrauen sullen werden. Ten laetsten, soo staet daer oock een clooster Aluastra ghenaemt, dat ten tijden van S. Bernaert daer ghefondeert is gheweest ende seer costelijck ghesticht, ende wel begaeft met goede renten. Niet verre van desen clooster in een dorp ghenaemt Tolstada, wert Coninck Suercher op eenen Kerstnacht metten toom vanden peerde van sijnen stalknecht doot gheslaghen. Het derde Meer is ghenaemt Meler: ontrent het welcke lancks den oeuer steden, sloten, ende triumphante huysen vanden edel lieden ghestaen ende gheleghen sijn. Bouen dien niet verre van daer soo sijn opt vaste landt sommighe rijcke Mijnen van siluer, coper ende ijser die tot gheenen daghen en sullen wt gheput worden, dewelcke gheenssins en sijn te schatten wat sy waerdich sijn. Ende hier om ist dat die Coninghen van Sueden ende van Gothlant, niet minder van rijckdom ende schats haluen gherekent en wort, dan eenich Conink die in Europa wesen mach. Int gheberchte vanden wilde Lappen sijn oock Meers van soet water, dewelcke ghenaemt sijn Lulatresch, ende sijn lanck CCC. Italiaensche mijlen ende C.xx. breet. Noch sijnder veel ander die daer ter sijden af ligghen, dewelcke niet wt soo lanck en sijn noch soo breet, maer soo vol visschen, datter in Europen iae inde ganssche werelt gheen der ghelijcken en sijn. Onder den Polen is oock een seer vermaert Meer, het witte Meer ghenaemt: ende een in Finlant dat Pienthen heet met ontallighe ander Meers, staende wateren, riuieren ende ander fonteyn aderen.
| |
Van de speluncken der roouers ende Moorders.
Int voorgaende capittel is gheseyt als dat int Meer Vener ghenaemt gheuallen comen die seer hoo-
| |
| |
ghe berghen van Noorweghen ende Sueden xxiiij. groote riuieren: ende al ist dat sake datse met een groot gheruysch al drayende vallende sijn in dit Meer, nochtans door die berghen die daer ronts omme staen soo en isser maer eenen wtganck, die welcke soo snel is ende met soo grooten ghetier en gheruysch dat men weel twintich Italiaensche mijlen verre tselue hoorende is: ende werdt in haerlieder ghemeyne sprake ghenaemt Trolhetta, twelcke is te seggen capproen vanden duyuel: ende dat by auentueren om de vreese ende veruaerheyt diet door sijn groot geruysch den lieden aendoet, vallende in vlacke marassche, oft om dat onder den afganck vanden berghe daer sy ouer comt gheuallen, is een vermaerde spelunke van roouers, dewelcke maer eenen secreten ende nauwen inganck en heeft, die alleene vande roouers ende straetschenders bekent ende ghehanteert wort, om des wille dat die riuiere, die seer gheweldich ende al drayende is loopende, is een yeghelijck benemende die suspicie die hy soude moghen hebben van dat daer eenighe vergaderinghe van schelmen ende dieuen gheschieden soude. Dewelcke principalijck inde somer daer ghehouden wert. Maer inde winter soo worden sy terstont ghemelt door den roock diemen daer siet wt vlieghen, ende van stonden aen gheuanghen ende gheiusticeert, ende den roof vanden costelijcken huysraet, siluer ende gout ende van costelijcke vellen wort gheconfisqueert tot behoef vanden Prince, ten sy datter binnen veerthien daghen iemant wettelijc comparere, die doen blijken mach den rechte ghenoech wesende dat hem tselue ghesloten ende ontweldicht is: den welcken (in sulcken gheuallen) naer wettelijcke statuten ende ordonantien weder ghegheuen wort dat hem ghesloten is gheweest. Maer alsoo verre dat daer niemant en compareert, soo wordet vercocht door beuel vanden Coninc ende tghelt daer van comende wort geimploieert totten gemeynen profijte als in scepen
| |
| |
te reeden, dewelcke gheleyt worden inde riuieren die in zee vloyende sijn, oft het wort bijden officiers gheimployeert totter fortificatie ende reparatie vanden mueren ende vesten van steden ende sloten vanden lande.
| |
Vande groote excellentie ende scoonheyt vanden huyse ende slote Aranes ghenaemt.
Al is dat sake dat die Coninghen van Gothlant in voorleden tijden meer gheneghen sijn gheweest tot orlooghen dan tot eenighe ander saken ter werelt, meynende datter gheen meerder ghenochte noch recreatie en was, dan die wapenen te hanteren, ende door periculeuse ende schare bataillen, victorie te vercrijghen ende prijs ende eere te verweruen: nochtans soo hebbender sommighe van henlieden gheweest, die ghedacht hebben noch wat hofuelijckers daer by te voeghen, als hueren naercomers achter te laten, seer triumphante ende oock profitelijccke huysen, ghelijck men beuindt dat ghedaen heeft eenen ghenaemt Scarin, dewelcke een seer machtich prince was ende heere ouer gheheel Gothlant, die tot een sonderlinghe exemple ende memorie in Westgothlandt een seer schoon ende hofuelijcck huys heeft doen maken, daer hy ghemeynelijck sijn hof was houdende: ende dat ter liefden van Sidagher die Coninck van Noorweghen die sijn naghebuer was ende oock van sijnen bloede ende maechschap: begherende hem van wooninghe ende vrientschap alsoo naer te wesen, als hy hem naer van bloede was. Dese heeft seer voorsichtich ende wijselijck ghebouwet die stadt van Scaren in westgothlant, die van hem die naeme is voerende, op een seer bequaem plaetse, die wel beset was met staende wateren ende meersschen, dewelcke sijn naercomers door onachtsaemheyt hebben laten vergaen ende vervallen. In
| |
| |
dese stadt soo pleghen die oude Coninghen van Gothlant haerlieder hof altijs te houden. Niet verre van daer soo siet men noch die lickteeckenen van een ander seer triumphant huys dat gheheeten is Aaranes, waer af die gheleghentheyt, mueren fatsoen sulcs is, dat hem een yeghelijck diet siet daer van niet ghenoech en kan verwonderen, ende daer toe derren wel stoutelijc segghen dat te dien tijden in alle de Noordersche landen, iae in geheel Europen gheen costelijcker noch triumphanter huys en is gheuonden gheweest. Maer wat isser dat by lanckheyt van tijden niet en verandert oft en vergaet. Niet te min die teeckenen vanden veruallen huysen, die moghen den naercomers ghenoech ghetuyghen vande groote pompuesheyt ende hoflicheyt vanden ouden Coninghen ende princen. Dit voorseyde huys ende hof hadde ronts omme ligghende alle die commoditeyt ende gherief, die oyt plaetse ter werelt soude moghen ghehadt hebben. Want op deen sijde tusschen Noorden ende westen soo staet dat groote ende breet Meer Vener ghenaemt, dat seer vol visschen is, dewelcke te passe comt om te stofferen van alderhande goede visschen het hof vanden Coninck. Op dander sijde int suyde light een slijckachtich marasch dat seer wijdt ende groot is, tot een eeuwich bewaren ende sterckte van desen huyse, het welke bouen ghedeckt staet met dunne gras ende cleyn ionghe boomkens: ende is soo saechte dat die ghene die daer op tredet niet allene metten voeten inschiet, maer oock gheheel ende al verslonden wordt. Want het slijck dat tot den gronde toe is sittende wesende niet dan een vuyle modder ende doolaghe, treckt naer hem die ghene die daer opcomen. Bouen dien soo loopender seer veel diepe beeckskens ghelijck fonteyn aderen door dese marasschen, soo dat men aen tslot niet gheraken en mochte, dan met menichte van brugghen, (die daer wel en veertich waren) ende door veel om-
| |
| |
meloopens ghelijck in een doolhof ende anders niet: ende dat en was niet alleene inde soomer, maer oock inde winter: want hoe seer ende hoe sterck dat vriesende was, soo een veruroosen die marasschen niet toe, om die heete dompen vanden solfer aderen die onder die marasschen ligghende sijn. Op die Oostsijde teghen die voorpoorte vanden huyse, die ouer landt maer eenen toeganck en hadde, waeren soo lustighe beemden ende goet vruchtbaer landt tot recreatie ende onderstant van desen slote, dat men gheen meerder lusticheyt en soude connen begheren: daer waren oock schoone weyden, ende hupsche iagherijen in velden ende bosschelkens, soo men noch ter tijdt aenden gront mach mercken, niet teghen staende dat het landt ouer veel ende langhe iaeren is onbewoent gheweest ende al ouerdeckt met seer dicke bosschen, ende ongheoeffent heeft gheleghen midts oorloghe, dieren tijdt, pestilentien ende mueterijen. Want soo een yeghelijck sien mach, men vindt daer noch staende die voren vanden ploechcouters in d’aerde, ende ouer al tusschen die hooghe boomen groote hoopen steenen, die wt den ackeren daer sijn ghedraghen om dat landt ghesuyuert wesende, te meer vructen soude moghen voorbringhen. Het welcke een merckelijck ende vast teecken is datter onghelijck veel meer volcs heeft gheweest in voorleden tijden dan daer nu is, ende datse met minder ackers oock waren te vreden. Dit slot heeft in sijn meeste triumphe ende weluaert gheweest ontrent den iaere ons heeren neghen hondert ende vijfenvijftich, als die machtighe Coninck Olaus die men hiet Schotkoninck ghedoopt werdet van S. Sigfrit Aertbisschop van Wincester, die ten versoecke vanden Coninck van Enghelant Eldred oft Mildred ghenaemt, wt Enghelant was ghecommen totten seluen Olaus om hem het Christen ghelooue te vercondighen: die soo langhe op dit huys
| |
| |
was blijuende, tot datter een ander huys ghenaemt Husaby ghereet was ghemaeckt voor Sint Sigfrid ende sijnen medeghesellen om het selue te wyen ende heylich te maken. Dat ghedaen sijnde soo doopte hy die heydenen ende afgoden dienaers, die gheleert ende ontfanghen hadden het Christen ghelooue. Het selue deden oock sijn drye neuen int landt van Verendien, te weten Vnaman, Sunaman ende Vinaman, die hy int passeren daer ghelaten hadde, vanden welcken den eenen priester was, die ander diaken, ende die derde subdiaken, die ten laetsten noch alle drie ghelijc S. Ian Baptiste metten sweerde sijn ghestoruen, ter belieften van eender vrouwen die in ouerspel was leuende. Ende haerlieder lichamen sijn rustende inde groote kercke van Vexonien, daer sy van een yeghelijck in grooter waerdicheyt, ghehouden sijn. Maer van deser saken is breder mentie ghemaeckt inde historiën die mijnen seer beminden broeder ende voorsaet Ian die groote wt Gothlant heeft beschreuen.
| |
Vanden lustighen hof die opden hooghen berch Kindaber is ghestaen niet verre vanden voorseyden huyse.
In westgothlant staet een seer hooghen berch, niet verre vanden voorseyden slote, byden Meer Vener ghenaemt, die in haerlieder ghemeyne sprake Kindakulle is ghenaemt: Die welcke is soo hooghe dat hy ghesien wort vanden ghenen die int voorseyde Meer varende sijn, staende ghelijck een doncker wolck tusschen die ghespleten locht meer dan veertich Italiaensche mijlen verre. Ende daeromme sijnder vele als sy door storm ende ghewelt vanden winden gheiaecht worden varende in dit Meer Vener, die welcke alle nersticheyt doen ende wterste cracht om te moghen seylen tot aen den voet van desen berch, om datse wel weten dat daer een goede ende stille hauen is. Op den top van desen berch is een seer lustige plaetse, daer sulke
| |
| |
lusticheyt is van bladeren, vruchten, cruyden, ende diuersche boomen die van selfs wassende sijn (wt ghesteken den wijngaert) ende spruytende wter aerden, dat men qualijck lustigher plaetse in alle den Noorderschen landen soude cunnen gheuinden: ende dat niet alleene om dat sulcken vruchten ende cruyden op ander plaetsen niet wel te vinden en sijn, maer oock om die soeten ruecke vanden boomen ende cruyden. Ende dat noch meer is, daer is een onsprekelijcke lusticheyt ende ghenoechte door den soeten sanck ende accoort van diuersche voghelen die daer singhende sijn in grooter menichte behaluen den papegay. Maer luttel sijnder die van deser plaetsen weten te spreken, want sy is alleene den ouders bekent. Ende ten ware oock niet goet datmense der ionckheyt soude wijsen ende te kennen gheuen: want hadde die ionckheyt eens die wete ende tgheuoelen van deser ghenoechten ende lusticheyt, het ware te sorghen dat sy souden verlaten die oude maniere van leuen ende haer seluen tot wellusten, iae tot oneerlijcheyt ende oncuysheyt begheuen daer sy naermaels seer qualijck oft nimmermeer en souden moghen afghetrocken werden ende weder tot eerbaer manieren ghebrocht werden. Want wellust bringht in ghewoonte, ghewoonte nootsakelijckheyt, ende die nootsakelijcheyt desperatie. Men vindt oock op ander plaetsen dan op desen berch, goet fruyts ghenoech als van appelen, peeren, criecken ende prumen, maer gheen en isser rijpe voor half Hoymaent, ende noch niet wel rijpe ghenoech. Iae dat meer is som van desen vruchten, soo wel in houen als inde velden int wilde, werden eerst rijpe alst begint te vriesen, soo datse blijuen hanghende aende boomen het meesten deel vande winter gheheel bloot van bladeren sijnde. Maer dese vruchten sijn cleyne, ende scherper van smake dan eenighen asijn, om die coude diese belet te rijpen. Ende daeromme soo bringht men daer van ouer zee wt
| |
| |
duytslant veel wtlantsche appelen ende vruchten die rijpe sijn, die vanden ingheseten om haeren soeten smake seer beghert ende seer ghierich gheten worden, waer door dat sy dickwils vallende sijn in groote ende swaere siecten ende dickwils steruen.
| |
| |
Van het schoone ende vruchtbaer eylant Elant ghenaemt.
Elant oft oelant is een vanden eylanden die gheleghen sijn inde Gothsche zee, ende is het lustichste van die eylanden die daer ontrent sijn ghelegen, het welcke werdt ghescheyden van Suydtgothlandt met een cleyn armken vander zee. Ende al ist datse vanden alder meesten niet en is (die men in twee daghen soude moeghen door reysen) nochtans soo verbetert die duecht ende vruchtbaerheyt die corticheyt vande lande. Ten is niet te segghen hoe soeten ende welriekende cruyde dat inde beemden daer wassende sijn. In dit eylant wordt ghehouden ende opgheuoedt een groote menichte van cleyne peerdekens, die seer sterck sijn: iae die in cracht ende snelheyt veel ander groote peerden verre te bouen gaen: dewelke daer ghehouden worden tot dat die ingheseten oft vremde cooplieden die comen coopen voor huerlie-
| |
| |
der ghenoechten, ende wt voeren in verre landen om voorts te vercoopen voor een wonder der naturen. Want het sijn seer gheestighe peerdekens, die opt blasen vander trompette ende slaen vande trommel gheleert werden te springhen ende te danssen vanden camerspeelders die met sulcken guyghelinghen die cost winnen. Men leertse oock wel springhen ghelijck men die honden doet door ijser oft houten reepen die niet seer wijdt en sijn, ende oock al huppelende ende seer snel drayende, seer cort omme keeren. Als mense roept oft nompt met haerlieder name, soo doen sy tghene dat hemlieden gheboden wort vanden meester, soo luttel oft soo veel als den meester selue wil. Dese peerdekens eten wel als noot is drooghen visch die inde Sonne ghedroocht is oft abeelen hout, ende drincken wel wijn ende bier, iae datse droncken werden, ghelijck wy naer sullen verhalen als wy vanden wilde esels sullen schrijuen. Dit eylant is soo oueruloedich van vruchten, weyden, schaepen, ossen ende koeyen, ende visschen, dat machtich is niet alleene die ingheseten vanden lande te spijsen, maer oock ander landen mede: ende die ossen, schapen ende boter van desen lande sijn soo gheyresen als mense ouer see is voerende in ander landen, al oftse medicinael waren. In dit eylant hebben voortijts gheweest sommighe sterckten ende sloten, die soo wel die gheleghentheyt vander plaetsen als door conste van bouwen sterck ende vast varen: dewelcke som sijn verandert in kercken om den dienst Gods in te doene, ende oock dienende sijn tot beschermen vanden lande, ende die ander ligghen al door die orloghe woest ende verdoruen, wtghenomen een dat tot noch toe is ongheschent ghebleuen, het welcke het hoochste ende stercste was van desen lande, Borcholin ghenaemt, dat seer wel te passe comt met sijnder hoochte, den ghenen die hanterende sijn die Gothsche see, om die winden ende hauens
| |
| |
te moghen onderscheeden, ende sonderlinghe den Inghelscen, Scotten, Zeelanders ende Hollanders, denwelcken die kennisse vande vermaerde plaetsen ende hauens van deser see seer van noode sijn. Dit eylandt is bijcans lancks die canten vander zee ronts omme bouen ende beneden met marbersteen besedt en xx. oft xxx. voeten al oftse seer curieuselijck met handen daer gheleyt ende ghemeist waren. Iae dat meer is soo ligghen Oostwaerts op het wterste van desen eylande veel lustighe hauens, daer men wt die vlacke see incomen mach; daer niet alleene van noots haluen, maer oock wt curieusheyt die vremde cooplieden ende schippers inne comen gheseylt, om te sien een sonderlinghe werck der naturen. In tijdt van paeys soo pleghen die Coninghen van Sweden ende Gothlandt in dit eylandt inde somer te comen passeren den tijt, om sijnder groote lusticheyt wille ende den tijdt ouer te bringhen met iaeghen ende vlieghen ende oock om dat die princen die woonende sijn ouer zee, als sy eenighe saken van importantie met malcanderen te tracteeren hadden, midts die gheleghentheyt vander see, te ghereeder souden by een comen. Op die Noort sijde aen den oeuer van desen eylande staet eenen seer hooghen berch, die vanden schippers gheheeten is die maeght, om dat sy daer door souden alle quade fortuynen ende stormen der see ontgaen ende ontcomen moghen. Want die inde hauen van desen berge ligghende sijn, beschenckense met seker ghiften ghelijcmen den meyskens placht te schincken als hantschoenen, sijde riemen ende ander ghelijcke dinghen, ende stellense met een vriendelijcke ghifte te vreden. Ende voorwaer het schijnt dat hy verstant heeft naer dat sommighe vanden ouders segghen willen ende dat dien God vanden berghe niet ondancbaer en is. Want sy segghen dat wel altemets heymelijck sonder gheaduerteert sijn gheweest den ghenen die haer wat hadden ghe-
| |
| |
gheuen, dat sy in een ander hauen vertrecken souden, om datse in gheen perijckel en souden comen: twelcke doende sijn gesalueert gheweest, daer ander die daer noch bliuende waren verdoruen ende verdroncken sijn gheweest. Men seght oock dat op een sekeren tijt vanden iaere op desen berch by een vergaderen alle die toouererssen vanden Noorderschen landen, om haerlieder besweeringhe ende toouerye te moghen proeuen ende ondersoecken: maer die alderlaetst ter feeste is comende, die wort vanden quaden gheesten seer swaerlijck ghepuniert. Niet te min ick en wil dit niet voor warachtich affirmeren, maer die ghemeynen roep die is daer alsoo.
| |
Vanden vermaerden Eylande Gothlant ghenaemt in Oostgothlant gheleghen.
Dit eylandt is een deel van Oostgothlant, ende is alsoo ghenaemt, al oft men segghen wilde goet landt. Want Goth is te segghen in Gothscher talen alsoo veel als goet oft Godt. Ende ooc om die waerheyt te segghen het is een goet lant om veel oorsaken wille. Want daer woont goet volck inne, ende het heeft ronts omme goede hauens: het heeft oock wter maten goede landouwen, daer sijn goede ossen, koeyen, peerden, visscherijen, iachten, wateren, bosschen ende weyden seer goeden marber steen, ende ten cortsten gheseyt alle dinghen die een mensche soude moghen van doene hebben. Inde Noort contrye staet een seer schoone stadt Visby ghenaemt, inde welcke een seer vast ende sterck slot is staende. Dese stadt heeft in voorleden tijden gheweest die principale coopstadt van alle die Noordersche landen, al waer soo grooten rijckdom was ende sulcken handel van coopmanschap datter in geheel Europen qualick een der ghelijcken soude ghewest hebben te vinden.Want daer vergaderen by een Gotten, Sueetsche, Russen,
| |
| |
Denen, wt Pruyssen, Inghelschen, Scotten, Vlaminghen, Walen, Finlanders, wt Sassen ende Spaengiaerts, ende elcke natie hadde sijn eyghen plaetse ende strate daer sy thuys waren ende woonden, niemant en werdt die vrijheyt gheweyghert, al datter comende was het sy te water oft te lande, en vonden daer niet dan paeys ende vrede: maer ghelijck gheen sake ter werelt eeuwigh is gheduerende, soo is daer allencskens den twist (die de verderuenisse is van landen en steden) ghecomen, door dewelcke datse vergaen is ende verdoruen, als veel ander nacien, landen ende steden die metten eersten seer ghefloreert hebben dicwils gheschiet is gheweest. Niet te min men mach daer noch sien aende veruallen plaetsen ende huysen schoone marbersteenen, dewelcke ghenoegh sijn betooghende, wat een edel vermaerde ende triumphante stadt, datse gheweest heeft. Want men siet daer noch huysen die ghewelft sijn, met ijser oft coperen deuren, metalen vensters, die voortijs hadden versiluert oft vergult gheweest, gheuende goede ghetuyghenisse vanden onschattelijcken rijcdom die daer in voorleden tijden gheweest is. Maer naer dat den twist door haet ende nijdt met bedroch opgheresen is gheweest, soo sijn die ingheseten wt vreese van haerlieder goet te verliesen, allenskens vertrocken ende in ander omligghende steden gaen woonen, soo dat die Vandalen seer rijcke gheworden sijn, door den rijcdom die dese lieden daer ghebrocht hebben, ghelijck in voorleden tijden door die destructie van Cartago, Roomen op is ghecoomen ende rijcke is gheworden. Die eerste orlooghe die sy ghehadt hebben is gheweest als die armeye vanden Gotthen die wten lande soude trecken in Asien ende Europen om nieu lant te gaen soecken, midts die onuerdraeghelijcke menichte van haeren volcke, in dit eylant alder eerst neder gheslaghen hadden. Seer langhen tijdt daer naer, soo sijn die
| |
| |
Lombaerden treckende wt den eylande van Scandien om derghelijcke oft meerder oorsake, in dit eylandt ghecomen met een groot heyr van volcke, om voorte doore te trecken in vremde landen: die welcke ten laetsten ghecomen sijnde in Italien sijn daer nederghesleghen ende blijuen woonende ende hebben daer oprecht een Coninckrijcke, ghelijck Paulus die diaken, int eerste boeck van sijnder historiën is ghetuyghende.
Bouen desen int Iaer M.CC.lxxxviij. soo heeft Magnus die Coninck van Sueden gheslist die quade ende schadelijcke oorloghe, die tusschen die borghers van Visby was ende den anderen vanden seluen eylande: ende consenteerde die van Visby datse die veruallen mueren ende vesten vander stadt wederomme vermaken ende stercken souden. Albrecht die Coninck van Sueden ghebeden versocht sijnde bijden Heeren ende Vorsten van nederduytslant dat hy soude willen eenich middel vinden om te veriaeghen wt haerlieder zee die seer machtighe zee roouers die Vitalianen, versette dit eylant aenden grooten meester van Pruyssen voor twintich duysent duplons, dat is te segghen, nobels: welcke penninghen werden naermaels weder ghegheuen ende betaelt van die Coninghinne Margriete, die naer hem was succederende int rijcke van Sueden. Ende aenghesien datse dese penninghen hadde vergadert wten lande van Sueden, soo heeftse het selue eylandt wederomme ghebrocht aen die croone van Sueden, om ten eeuwighen daghen als eyghen patrimonie vanden Coninghen van Sueden beseten te worden. Saxo Gramaticus die gheschreuen heeft die Cronijcken van Denemarcke, schrijft in diuersche boecken hoe dat sonder eenich twijfel dit eylant altijts heeft gheweest vanden rijcke van sweden: proberende het selue door veel redenen: ten eersten om dat sy altijts een sprake ghe-
| |
| |
hadt hebben, eenderande wetten, ordonantien ende manieren van leuen ghehadt hebben. Ten anderen om dat sy den Bisschop van Lincopen in Gothlant, als den ghenen die tChristen ghelooue daer int lant eerst ghebrocht ende gheplant heeft, onderdanich sijn: vanden welcken sy haer oordenen ende wyinghen heesschende sijn ende ontfanghen. Alle die gheschillen die onder den schippers ter zee rijsen moghen, die worden in dit eylant ende sonderlinghe voor die wet van Visby bedinght, die welcke sententie gheuende sijn ter diffinitien van dat een yeghelijc naer zee rechten toe te laten oft af te nemen is. Ende voorwaer dit recht vanden cooplieden alst wel ende rijpelijck ouerleyt is, slist veel eer die twisten ende gheschillen die ter zee onder den schippers souden moghen rijsen, dan die processen van ander lieden die den landtsrechten aengaende gheschieden souden moghen.
| |
| |
Vande wapenen vanden Coninghen ende princen van Gothlandt die ghehouwen sijn inden berch Hangoe.
Die nersticheyt ende sorchuuldicheyt die de Coninghen van Gothland voortijts ghehadt hebben ende ghedaen om haeren name ende hooghen lof eeuwich ende
| |
| |
onsteruelijck te maken, wordt claerlijck ghenoegh bewesen by die wapenen, schilden ende teeckenen die sy hebben doen houwen inde vermaerde plaetsen huerlieder naercomers tot een memorie ende ghedinckenisse vanden vromen feyten die sy ghedaen hebben: sonderlinghe in oostgothlant ende weestgothlant, ende in suydtfinlant in die seer triumphante hauen Hangoe ghenaemt, dewelcke die schoonste ende beste is die in alle die Noordersche zee wesen mach, ende by auentueren in alle die groote zee Oceane en is gheen die dese soude wesen te ghelijcken. Want alle schepen van waer datse comen gheseylt moghen vrij daer inne comen, ende daer wesende soo sijn die bewaert niet alleene van storm ende ongheweerte, maer oock versekert voor den aenstoot der vianden ende zeeroouers (soo veerre dat sy hem seluen eenichsins willen helpen) door die natuerlijcke sterckte ende gheleghentheyt van deser hauen. Ende dese hauen is seer lustich ligghende als een gheweldich casteel, int middel vanden berghen ende valleyen, inde welcke in die steenrootsen ghehouwen staen die oude wapenen vanden Coninghen ende vrome princen van Sueden ende van Gothlant in goeder ordonantien, ende dat principalijck om die naercomers te betooghen hoe dat hier voortijts tot bewaringhe vanden landen, teghen alle vianden die huerlieden souden moghen eenighen aenstoot doen ende oueruallen, altijts ghereet heben gheleghen die schepen van orlooghen, op dat sy alst noot ware, terstont souden moghen wtsteken in zee met open vaendelen ende banieren den vianden te ghemoete. Iae noch opden dach van, soo heden houden ghemeynelijck soo wel die Coninck als die edelen vanden landen wt der ghelijcke oorsaken ligghende haerlieder schepen van oorloghen altijts verdich in de selue hauen, ende dat principalijeck om datse terstonts midst die vruchtbaerheyt vanden omlighende landen, alst van noode waere
| |
| |
huerlieder schepen van oorloge, ende oock de schepen vanden gealierden, ende die met henlieden verbont hebben souden moghen, voorsien ende stofferen van als dat sy van noode hebben, ende alsoo tsamen den vianden oueruallen, die in dese hauen souden willen vallen om de landen te hinderen ende te bederuen. In voorleden tijden soo heeft den goeden Coninck van Sweden ende Gothlant S. Erick, die van Tauestre, Carele ende Bothnien ghedwonghen te aenueerden ende te ontfaen het heylich Christen ghelooue, naer dat hyse met een armeye te water ende lande hadde verwonnen, die den peys die henlieden ghepresenteert was, gheweyghert hadden te ontfanghen: want dat grof ende bot volck en mocht anders niet bedwonghen, ghetrocken ende ghebrocht worden totten ghelooue Christi, dan met cracht van wapenen. Ende sonder twijfel (ghelijck Albert Crantz is schrijuende int .ix. boeck ende .xxxvij. capittel vande Cronijcke van den Wandalen) seer groot is die liefde diemen heeft totten leeringhen ende traditien vanden ouders, soo datse qualijck moghen ghelaten ende vergeten worden. De Coninghen van Sweden als henliedeu eenich groot onghelijck ghedaen wort vande vreemde Coninghen ende Princen, die pleghen in dese hauen te doen publiceren ende wtroepen openbare oorloghe teghen die selue, ende daer ghereet te maken zijn armeye ende schepen van oorloghe, sonderlinghe tegen de Russen ende Moscouiten. Op dese selue plaetse soo worden oock onder behoorlijcke conditien weder omme byden ambassaeten vande vremde Princen de contracten van peys voor ghehouden ende gheconcludeert. Dat dese voorseyde tractaten meer op dese plaetse worden ghedaen dan op eenighe andere plaetsen vanden lande, dat geschiet wt ouder costuymen ende reuerencie die sy altijts totten ouders ende voorsaten hebben, ende dragen die daer inde rootsen
| |
| |
vanden berghen hebben doen houwen haerlieder wapenen tot een ghedenckenisse dat sy altijds daer waren vergaderende, om te tracteren saecken totten ghemeynen weluaert ende profijt: op dat die ghene die naer comen souden, aenmerckende die groote gestadicheyt vanden ouders, voor het weluaren ende profijt vanden ghemeynen landen, met eendrachticheyt tsamen spannen souden, ende de oorloghen aenueerden voor de liberteyt ende vrijheyt vander ghemeynten, ende het selue met eede vast maecken ende sweeren altijts te onderhouden. Maer hoedanighe wapenen ende schilden dat die oude Gotthen ende Coninghen van Sweden gheuoert hebben soo wel buyten als binnen haren landen, machmen ghenoech sien ende bekennen by de wapenen die men inde bouen ghestelde figueren siet ghefigureert, ende oock waert noot met redenen tselue te proberen ende goet doen; die oude Gotthen voerden hier voortijdts in haer wapenen eenen ghecroonden leeu seer gheweldich springende in een blau velt met dry witte baren achterwaerts siende: maer nu ter tijt voeren alleene dese wapenen die woonende zijn int oude ende oprechte Gothlant, betooghende door dese wapenen de nature vanden lande, dat is als sy die ouerhant hadden, dat sy den verwonnen souden sparen ende gracieus ende ghenaedich zijn, ende dat sy achterwaerts siende altijdts een ooghe int seyl souden hebben, ende weten wanneer dat sy behooren op te houden van ghewelt te doen. Maer Methodius die wil segghen dat die Princen van Gothlant als sy oorloghe voerden in haerlieden banieren ende standaerts een beerinne. Niet te min die van de selfste Gotthen haer afcoemste ghenomen hebben ende rekenende zijn, die hebben ghefingeert diueersche wapenen, elcke nacie naer dat haer belieft heeft. Want die van Denemarcken
| |
| |
ofte van Slesien hebben ghenomen eenen stier, die van Schlauonie eenen draeck, die Scythen een schipken, die Alanen, Bourgoignons ende Swauen hebben gheuoert een catte in haerlieder banieren ende standaerts, gehelijck Plutarchus dat is beschrijuende. Maer die Coninghen van Sweden pleghen in voorleden tijden te voeren in haer wapenen twee ghecroonde maechden int goude laken gecleet, staende ende omhelsende malcanderen in een groen wout oft bosch, hier door betooghende de excellencie ende hoocheyt vanden water Goddinnen die in haerlieder landt woonende waren. Maer nu so voeren sy dry gouden croonen in een blau velt, om dat sy betooghen ende bewijsen willen die ongronderlijcke wijdde ende grootheyt van haeren Coninckrijcken, de sware ende triumphante oorloghen die sy vromelijck gheuoert hebben, ende die oueruloedighe ende oneyndelijcken rijckdom die sy crijghende zijn wt haerlieder minen, die seer vele daer int landt zijn. De ghemeyne edel lieden hebben oock diuersche wapenen seer vremdelijck onderscheyden, insghelijcks soo hebben oock die Steden ende landen op datse te beter souden moghen ghestelt worden in slach ordene, als men slach is leuerende, den vianden int beschermen vanden landen ghelijck wy hier naer breeder sullen verclaren, daer wy sullen beschrijuen die ordonnancie die sy hebben int stellen vander armeyen.
| |
Vande ghehelmde steenrootsen.
Seylende wt de Duytsche zee naer het Noorden, ontrent dry daghen seylens, ende eer dat ghy coemt in de riuiere om te varen ende te comen nae die Coninclijcke ende triumphantelijcke stadt
| |
| |
Stocholmen int rijcke van Sweden, soo light daer een seer wonderlijcke hauen, de welcke in haerlieder ghemeyne sprake wort gheheeten Hielmsnabben oft Elgxnabben, om dat die wilde esels diemen heet in haerlieder tale Elga, daer by een plegen te vergaderen, ghetrocken wesende door die soeticheyt vanden winde: oft om dat die rootsen de welcke ter sijden van deser hauen staen, so schijnen ghemaeckt te wesen wt der naturen al ofter helmetten bouen op den top ghehouden waren: alleleens oft de mensche gheen weten ghenoech en hadde om harnas ende wapenen te smeden, ten ware dat hem de natuere dat oock leerende ware, ende wijsende wat den vromen crijchslieden, die inde Noordersche landen woonende zijn, van noode is totten crijchshandel. Maer voorwaer gelijck dese hauen seer wel vermaert is om de bequaemheyt ende gheleghentheyt vander plaetsen, soo dat des ghelijcken niet en soude wesen in gheheel Europen daer de schepen soo versekert ende bewaert zijn voor storm ende ongheweerte: also is de selue seer periculeus geweest den vianden, soo dat daer ghemeynlijck altijts het beghinsel, middel ende eynde van alle den oorloghen die inde Noordersche landen gheweest zijn met groote bloetstortinghe vanden vianden. Ende dickwils soo heeft die armeye ter zee vanden vianden, die door den storm ende ongheweerte inde vlacke zee niet en hebben moghen slach leueren, in dese hauen gheiaecht wesende, van haer vianden moeten bestant begheeren, oft haer ouergheuen van selfs oft door simulatie in ghenade van haren vianden, oft int perijckel staen van gheuanghen oft doot gheslaghen te worden, aenghesien dat sy anders niet en weten om ghesalueert te wesen. Want ist datse vande canten oft wter hauen in zee steken, so seylen sy opde blinde clippen ende rootsen met een cleyn stormken in gronde. Ende ist datse inde vlacke zee varen, so hebbense daer
| |
| |
den storm soo vreeselijck, dat sy gheensins ontcomen en moghen, soo gheweldich zijn daer waeyende de Noorde ende Ooste winden. Bouen dien so trecken die ingheseten vanden lande alle die teeckenen af die ghemeynlijck ghestelt worden ontrent die diepten ende hauens, om dat de vianden gheen middel en souden hebben om te moghen gesalueert worden: want andersins soo souden sy altijdts in perijckel wesen om van den zeeroouers oueruallen te wesen, die dese hauen souden willen innemen om haer quaetheyt te beter te ghebruycken: Niet te min desen niet teghenstaende, soo is het voorspel vander oorloghen daer ghemeynlijck altijts beghinnende.
| |
Vande enghe passagien tusschen de rootsachtighe hauens.
Boven tghene datter vooren gheseyt is, soo ligghen inde Noordersche zee seer veele nauwe wtganghen ende inganghen die seer periculeus zijn ende te vreesen, ende sonderlinghe alsoomen wt de vlacke zee is comende nae die Coninclijcke stadt van Stocholmen, dat die hooftstadt vanden rijcke van Sweden is, de welcke seer sterck ende onwinnelijck is, so wel wter naturen ende ghelegentheyt als door fortificatie, soo datse wel te rechte moghen vreesen die dese stadt souden willen aenuallen ende bestormen, sonderlinghe als sy niet versekert en zijn ende voorsien van goede piloten ende ghetrouwe schippers, diese door dese enghe passagien souden mogen brenghen sonder eenighe schade. Maer de periculeuste ende alder sorghelijckste passagie van allen is Steendor, dat is te segghen de steenen deure, also genaemt, om haren enghen inganck, de welcke staende is ghelijck een halue Mane, wesende aende eynden seer scherpe hoecken ghelijck den punct van een sweert, daer de schepen tusschen duer varen, ende is op sommighe
| |
| |
plaetsen crom gaende ghelijck eenen torckschen boghe, het welcke oorsaecke is dat die schippers soo grooten vreese hebben als sy daer door varen: want alst mistich ende doncker weer is soo is men daer in veel meerder perijckel dan men is inde vlacke zee als daer opcomende is eenen verleghen ende gheweldighen storm. Niet verre van daer ligghen oock veel blinde clippen onder het water verborghen, soo wie dat daer op gheseylt comen, varen min oft meer dan oft sy al leuende in een graf ghesteten werden. Men vindet oock ghenoech beschreuen in de Cronijcken van Gothlant, dat voortijdts tusschen dese clippen veel duysenden Duytschen ende Denen, die onuersiens daer op gheseylt quamen, verdroncken gheweest zijn. Want sy quamen gheseylt in dese rootsachtighe enghe straten, meer met een opgheblasen hooueerdicheyt dan met voorsichticheyt, dat een oorsaecke is gheweest van haerlieder bederffenisse. Des ghelijcks is oock gheschiet op veel ander oorten vanden Noorderschen landen, daer veel blinde clippen ligghende zijn, de welcke van verre te sien schijnen den schippers te wesen seer groote balcken die wt den water kijckende zijn, soo datse veruaert zijn alleene vant ghesichte. De welcke clippen houdende zijn de namen naer de saecken ende feyten die daer gheschiet zijn oft naer de natuere ende gheleghentheyt vander plaetsen, ghelijck wy voren in dit selue boeck ghenoech verclaert hebben, daer wy gheschreuen hebben van het inbreken der riuieren. Ende dese clippen zijn meer gheureest vanden zeerouers, dan oft sy voren hadden eenen grooten hoop volcks ghereet staende om vechten.
| |
| |
| |
Vanden Steenrootsen ende periculeusen wech tusschen de rootsen van Idebencken.
Noch sijnder oock ontrent den canten van Oostgothland ende Sweden groote steenrootsen ende clippen, de welcke eens deels kijckende zijn wt den water, ende oock eensdeels niet, ende staen neffens malkanderen in een langhe rechte recke, al oft bancken waren die daer al willens ghemaeckt waren, ende sijn gheheeten in haerlieder ghemeyne spraecke Idebencken, op de welcke men altemets siet sitten die arme ende ongheluckighe schippers, als het schip ghebleuen ende verdroncken is: de welcke my oock ghereet soude gheweest hebben int iaer ons Heeren M.D.XVII. ten hadde gheweest dat ons Godt gheholpen hadde wt den noot, want ons schip wert gheiaecht door het ghewelt vanden stormende winden recht op dese blinde clippen, de welcke men siet staen in een langhe recke, steyl nederwaerts gaende int water ghelijck oft mueren waeren van eenighe slot oft stadt. Daeromme moghen wel seer ongheluckich gheheeten wesen die door onachtsaemheyt oft storm vander zee op dese clippen gheseylt comen, ende principalijck die oorloch schepen ofte zeeroouers die daer comen wt ghiericheydt, om de ghene die ontrent den zeekant woonende zijn te beroouen van ghelt ende goet, wel wetende datse rijcke ende machtich zijn, als sy sldus omcinghelt sijn van de stormende zee ende blinde clippen, soo datse ergher ende meer benaut zijn, dan oftse laghen in scherper gheuanckenisse, hebbende aldus zee ende aerde te viande. Want loopense te lande, soo moetense van hongher ende groote coude steruen ende vergaen (dat de meeste pijnen zijn diemen vindet) midts dat die lieden die daer on-
| |
| |
trent woonende zijn met ossen, schapen, ende huysraet gheuloden ende wech geloopen zijn om den onuersienighen aenstoot der vianden. Ende blijuense tschepe, soo verdrincken sy, aenghesien dat op dese plaetse (ghelijck gheseyt is) ghemeynlijck eenen stercken storm is wayende: ende al waert datse wilden oncoemen door aerbeyt ende behendicheyt oft conste, so en connen sy nochtans niet wederstaen die wreetheyt der naturen van deser plaetsen, want (als wy gheseyt hebben) bouen den grooten storm, so en staen daer niet dan rootsen ende clippen ghelijck scherpe torens wt den water stekende daer het perijckel door coemt: de welcke men moet al crinckel ende wrinckel omme varen met grooter voorsichticheyt, ghelijck het schuym vanden water is wijsende. De capiteynen vanden oorlooch schepen pleghen in tijden van oorloghen op dese plaetse een aerdicheyt ende practijcke van crijchs ghebruyck te bedrijuen ende voorts te stellen, legghende al willens sommighe schepen van oorloghen, de welcke besteken ende becleet zijn met vendelen ende banieren vanden vianden, te legghen tusschen dese clippen, om dat die vianden, meynende dat van haerlieder oorloch schepen waren te stoutelijcker sonden daer by comen gheseylt, ende alsoo verderuen op die blinde clippen. Hoe ende wanneer dat sulcks soude moghen gheschiet zijn, vintmen genoech beschreuen inde Cronijcken vanden lande: ende oock de beenen vanden vianden die daer gheworpen ligghen op dese bancken ende rootsen, gheuen ghenoech te kennen het perijckel dat daer gheleghen is.
| |
Vanden seer snel loopende beecken.
Inde Noordersche landen zijn ouer al seer snel loopende beken, sonderlinghe int laetste vanden April als het ijs ende de sneeu smeltende wordt, de welcke den lantsaten groote schade doen. Want sy vloeyen
| |
| |
met sulcker cracht ende ghewelt datse wech draghen ende mede sleypen dorpen, straten, huysen, steenen brugghen, iae de boomen wter aerden, ende niet alleene die daer gheplant zijn, maer oock van selfs gewassen ende wel sterck ghewortelt zijn, ghelijck voren oock verhaelt is, daer wy schreuen vanden inbreken der staende wateren. Van dese snel loopende beken so hebben sommighe steden ende plaetsen daerse wt gheuallen comen de name ontfanghen, ende dat naer de geweldighe nature ende cracht die sy hebben: gelijck die seer oude stadt Scheningen in Oostgothlant, dewelcke also den name heeft behouden vande riuiere oft snel loopende beke, die om datse so geweldich vloeyende is in haerlieder gemeyne tale wort genaemt de Schene al oftmen segghen woude een peert dat loopende is metten hanghenden toome. Bouen dien soo isser een ander riuiere niet verre van daer ghelegen, de welcke om haer eenparich gheruysch ende ghekners wort gheheeten Tanna. Insghelijcks int lant te Middelpaden is een snelloopende beke (als voren is geseyt) die ghenaemt wort den Knoop: om datse de groote ijs schollen die op een ghevrosen zijn, ende met boomen ende groote steenen die ghelijck met cnoopen tsamen ghecnoopt zijn, int doeyen vanden ijse ouer haren crachtigen ende snellen loop mede sleypet: ia dat noch vreeselijcker is, om dat sy pleecht seer onuersienich landen ende lieden te ouerloopen ende wech te voeren. Ende tot noch toe soo en heeftmen daer tegen anders geen remedie gheuonden, dan dat die lieden met versaemder hant doorgrauende zijn berchskens ende houels, om haeren loop elders ende eenen anderen wech te leyden. Ende al ist dat die vanden lande haren loop op sommighe plaetsen eenen anderen wech doen nemen, so en benemen sy haer het ghewelt niet, maer latense ghelijck eenen rasenden ende onbeslisten viant seer snel loopen, open doende de sluysen die op sommige plaetsen
| |
| |
ghemaeckt sijn. Maer al ist dat wy vooren gheseyt hebben dat dese sterck loopende wateren die name behouden datter door gheschiet is (ghelijck wy nae verhalen sullen, als van Bisschoppen die verdroncken werden daer sy stonden en vercondichden den volcke het woort Gods: oft van bruyloften die men houdende was, oft maeghden ontschaeckt waren, soo heeft nochtans den wijsen ende voorsienighen lieden belieft, datmense heeten soude naer de victorien ende triumphen die daer ontrent souden moghen geschiet sijn, ende niet naer die verdrieten ende cranke auentueren.
| |
| |
Vande diuersche figuren van steenrootsen die aende canten van Oostgothlant staen.
Opde canten vander zee Brauiken ghenaemt in Oostgothlant (daer oock een sneelle ende gheweldighe beke is comende door die stadt van Norcopen gehuallen in zee) worden ghesien ende gheuonden seer vremde ghedaenten van steenrootsen, dewelcke men soude meynen datse met handen van menschen soo ghehouwen waren oft ghesneden: dat sonder twijfel gheschiet door een heymelijcke cracht ende inuentie
| |
| |
des hemels inde elementen. Want sommighe van dese steenen hebben het faetsoen van het hooft van een mensche, handen, voeten, vingheren ende teenen, maer soo niet aen een gheuoeghet ende ghebonden ghelijck een lichaem van een mensche, maer met onderscheet elck op hem seluen vander natueren voort ghebrocht. Niet te min het volck vanden lande, diet selue daghelijcks ghenoech sien, en achtense niet vele, dan alleene als sy moghen te passe comen om te metsen inde mueren vanden huysen die sy doen maken. Men vindet daer oock inden gheberchten die verre vander see staende sijn, rootsen die wter natueren soo rondt ende hol ghemaect sijn datmen segghen soude dat het seer groote coperen ketels waren oft batstouen. Als men sien mach in Oostgothlant bijde stadt van Lincopen van waer dat ick gheboren ben, inden ketelberch. Men vindet oock in veel diuersche dalen oft valleyen seer veel steenen die wter naturen sijn ghelijck ronde clooten alsoo groodt als een calfs hooft, oft een gansen ey oft meerder ende minder, dewelcke wel dienen sonder iet aen te polisteren om met grooten bussen daer mede te schieten. Noch vindtmen daer langhe ende effen wet steenen, die men sonder slijpen terstont mach ghebruycken. Desghelijcks in Westgothlant is een maniere van marbersteen in seer grooter menichte, die seer ghespickelt is, die welcke soo effen is datmense sonder houwen ende slijpen legghen mach van stonden aen op die grauen, ghelijck wy int xij. boeck sullen verhalen, daer wy schrijuen sullen vande natuerlijcke diuersicheyt vanden steenen, die men is ghebruyckende in alle manieren van metserije. Ontrent die stadt van Suidercopen in Oostgothlandt vintmen Christallijn steenen die ses hoekich zijn alsoo groot als een vuyst oft eenen vingher oft oock grooter afhanghende: met den welcken die ingheseten van
| |
| |
dien landen souden midts haer claerheyt, haerlieder huysen seere vercieren, waert dat si niet meer en sochten haerlieder huysen sterck te maecken dan verciert. Iae als sy beginnen te ouerleggen de dullicheyt van den vianden, datse om de fraeycheyt vander timmeragien te meer souden geneycht zijn om die te destrueren ende bederuen, soo maecken sy haerlieder huysen onghelijck veel stercker dan lustich ende verciert. De welcke nochtans van binnen ghemeynlijck seer curieuselijck ghemaect zijn ende verciert, ende dat principalijck als naer sal beschreuen worden, met blinckende harnas ende wapenen, als borst stucken, helmetten, ende schilden. Want die lieden van dien landen meynen dat alle cieraet ende fraeyheyt daer in ghelegen is, om dat seer wel te passe coemt ende nut is om het lant, vryheyt ende preuilegien te beschermen ende bewaren. Niet te min si en hebben niet alle gelijck witte ende blinckende wapenen, want de sommighe ghebruycken swert harnas dat so bepect is, ende dat wt redenen die ick hier naer sal verclaren, schrijuende vande manieren die sy hebben van oorloghen.
| |
Vanden steenen der reusen, ende vanden fonteyn aderen.
VVy hebben vooren verhaelt int eerste boeck hoe dat die heydensche Coninghen, campuechters ende ruesen in groote ende hooghe steenen pleghen te doen houwen die vrome feyten van wapenen die sy ghedaen hadden, ende de victorien die sy vercreghen op haerlieder vianden: om datse de naecomers die souden te kennen gheuen, ende haerlieder namen eeuwich ende onsterffelijck maecken: ghelijck dat ons Saxo Sialandick is beschrijuende van zijnen Coninc van Denemercken, Reynier ghenaemt, die vijf Iaer lanck oorloghe was voerende teghen die Rus-
| |
| |
sen ende Moscouiten inde Noordersche landen: die welcke heeft doen houwen tot een eeuwighe memorie die vrome feyten die hy bedreuen hadde in die harde steenrootsen: om dat niet en soude vergheten werden, het ghene dat hy met soo grooten aerbeyt ende benautheydt tot vermeerderinghe van sijnder eeren ghedaen hadde. Desghelijcs ooc soo beuinden wy dat het selue ghedaen hebben seer veel vanden Coninghen van Sueden ende Gothlant ende ander vrome mannen, soo dat die memorie van haerlieder vroome daden noch mach ghesien worden staen ghehouwen inde hooghe steenrootsen vanden Noorderschen landen. Maer bouen al soo sijn die vermaerste gheweest, die haerlieder feyten van orlooghen soo hebben weten te modereren, datse oock hebben schijnen te soecken die weluaert ende het profijt vanden ghemeyne lande. Twelcke ghedaen heeft die seer edelen Coninck Vbbo, die welcke ghesticht heeft die seer oude stat van Vpsalen. Desghelijcks oock Scarin ende Erick ende sommighe ander, waer van de vrome feyten niet alleene en worden gheuonden ghehouwen in die hooghe rootsen ende berghen oft in steenen die opgherecht staen lancks den velden, tot een eeuwigher memorien, maer oock noch daghelijcs op feest daghen ende triumphen worden ghesonghen met liedekens in haerlieder ghemeyne sprake, oft op instrumenten ghespeelt om daer op te danssen. Want die principale sorghe die sy hadden, dat was in tijden van paeys, dat sy haerlieder officiers ende den gouuerneurs vanden landen beualen (bouen tghene dat der wapenen mochte aengaen) dat sy souden die fonteyn aderen die sy vonden, bringhen onder die water muelens, ten behouue vanden lantsaten: oft dat men daer fonteynen af maken soude, daert tot het ghemeyne weluaert soude moghen van noode wesen. Bouen dien soo vloet te diuersche plaetsen wtten rootsen ende besloten aderen een seer
| |
| |
groote oueruloedicheyt van wateren, die welcke met behendicheyt vander consten ende naturen soo gheleyt verden, datter xxv. oft xxx. water muelens, dewelcke seer lustich op den rey staen achter malcanderen moghen by malen. Alsoo men int lant van Falon een seer vermaert Lantschap dat gheleghen is in Westgothlandt, ende oock Helsinghen, twelcke een seer ghepuepleert landt is ghenoech sien mach, ghelijck breeder verclaert sal wesen, daer wy schrijuen sullen vanden water muelens daer men het ijser smedet.
|
|
Auteursrechtvrij
