|
| |
| |
| |
Het eerste boeck van Olaus de groote vvt Gotlant Aertsbisscop van Vpsalen, int corte begrepen, inde welcke beschreuen worden, de nature, seden, ende manieren van oorloghen vanden Noorderschen natien, ende volcken.
| |
Vande gheleghentheyt vanden lande van Biarmen.
ONder den landen Noordtwaerts, gheleghen is een lantschap, datmen heet Biarmen dwelcks zenith is den Noorderschen Pole, ende sijnen Orizont is den circkel equinoctial, dewelcke is deelende den Zodiack in twee ghelijcke deelen, makende den dach ende den nacht elck een half iaer lanck gheduerende, soo dat int selue landt, tganssche iaer anders niet dan eenen natuerelijcken dach en is. Dit landt van Biarmen, alsoo ons Saxo Silandricus beschrijft, wordt ghedeelt in twee deelen: het een deel wordt ghenaemt Biarmen op dese sijde vanden gheberchten, ende het ander deel Biarmen ouer tgheberchte. Int landt dat gheleghen is op dese sijde, staen hooghe berghen die altijts bedect sijn met sneeu, dwelcke nochtans vander hitte der Sonnen nimmermeer en smelt, soo datse gheen schaede oft letsel by en brencht. Tusschen dese berghen ligghen veel groote wijde ende dicke bosschen, inde welcke gheen weghen oft passagien en ligghen die bekent sijn, ende oock veel lustighe bemden, met een groot ghetal van veelderande wilde beesten die op ander plaetsen niet bekent oft te vinden en sijn. Bouen desen soo sijnder oock veel riuieren oft beken, de welcke loopen al ruysschende ende schuymende, duert ghemoet dattet water vindt teghen die steen rootsen, die
| |
| |
inde selue beken staende ende ghelegen sijn. Int landt van Biarmen ouer tgheberchte, woont een seltsaem ende wonderlijck volck, maer luttel menschen vindt men diet auentueren willen al daer te reysen, om die ongheraekelijcke weghen ende sorghelijcke passagien die daer ligghen, soo datter nauwe yemant is die de reyse aenveerden wilt. Vvant het meestendeel vanden weghen is seer diepe van sneeu, ende het isser seer periculues ouer de sneeu te passeren. Maer die in dat landt willen trecken, die moeten ghebruycken tamme herten, die gheleert sijn in sleden te loopen (diemen daer vindet in alsoo groote menichte alsmen esels in Italien doet) die welcke loopende met een onghelooflelijcke snelheyt, voeren ende trecken die sleden ouer die hooghe vervroesen sneeuberghen. Die voornoemde Saxo die beschrift ons, hoe dat in dat lant ouer tgheberchte woonachtich was, inde bosschagien eenen Satyrus die wter maten rijcke was, Memmingus ghenaemt, die welcke by hem een seer grooten schat hadde vergadert. Twelcke vernemende Hotherus die Coninck van Sweden, dede inspannen sijn tamme herten, ende reysde alsoo ouer die hooghe sneeuberghen totter plaetsen daer die voorseyde Satyrus woonachtich was, ende beroefde hem van sijnen grooten rijcdom die hy vergadert hadde, dwelcke hy mede in Sweden brochte, wesende daer duere seer machtich ende rijcke. Gheen van dese twee contreyen worden ghebauwet oft besaeyt, nochtans soo ligghender veel schoone ende lustighe velden ende valleyen, dwelcke waert datmense ackerde ende besayde, souden seer veel goede vruchten moeghen voortbringhen. Maer duer die groote menichte vanden visschen die daer gheuanghen werden, ende oock die oueruloedicheyt vanden wilde beesten die sy daer hebben om by te leuen, soo en passen sy niet veel opt graen, ende maken luttel wercks vant broot. Tvolck van desen lande alst ter oorloghen gaet, soo ghebruyc-
| |
| |
ket meestendeel cunsten, in steede van wapenen, ende met seker besweeringhe oft toouerye, soo doen sy comen een onweder, hoe claer ende suyuer dat die locht oock wesen mach, ende maekent reghende, al oft men twater met akers wter locht gote. Dat volck van Biarmen ende die Moscouiten sijn aenbidders der afgoden, ghelijck die Scythen sijn, ende sijn veruaeren meesters in alle manieren van tooueryen: want sy weten een mensche te betooueren, sy metten ghesichte, oft duer woorden, oft andersins: dat hy gheheel ende al buyten sijn weten ende verstant is, wesende ghelijck een wtsinnich mensche. Iae dat meer is, sy doen dickwils duer haerlieden duyuelsche toouerije, dat een mensche gaet al quelende ende allencskens wtdrooghende tot dat hy doot is.
| |
Vande gheleghentheyt van Finlandt.
Finlandt in een lantschap Noortwaerts gheleghen ende is een deel van Noortweghen, dwelcke soo groote wyde ende lengde is begrypende, dattet in voorleden tijden pleecht te wesen een Conincks rijcke op hem seluen. Dit landt wordt ghebauwet ende besaeyt, nochtans is een vanden coudsten landen die inde werelt sijn: ende wordt bewoont van seer cloecke ende vrome mannen, die tot andern tijden haerlieder vianden vromelijck pleghen te wederstaen, ende haerlieder landt te beschermen, ende vromelijck te bewaeren teghen den aenstoot en oploop van haerlieder vianden. In Finlandt soo is die locht seer coudt, alst oock is in anderen landen daer ontrent gheleghen sijnde: maer sy isser seer suyuer ende claer, ende seer selden reghenet daer inde somer, soo dat daer is een seer ghesonde locht voor tsmenschen lichaeme. Vvant die locht isser soo ghetempert datmen die visch, die alleenlijck inde sonne is ghedroocht, daer bewaeren ende houden mach
| |
| |
sonder souten, al waert x. iaer lanck sonder bederuen oft rotten. Vanden xxv. dach van Meerte totten achtsten dach van September, soo ist daer eenpaerlijck dach, sonder eenighe duysterheyt van auentstonden te hebben: ende vanden vierden dach van Meye totten eersten dach van Oogst, soo en gaet die Sonne daer niet onder, maer wordt altijts ghesien bouen der eerden. Het Noordt eynde van Finlandt is gheleghen wel drye hondert vijftich Gotsche mijlen vant Suydt eynde van Gotlandt, al waer te seker plaetsen (als te Lincopen ende Scaren) die Sonne wesende int beghintsel van Cancer, men soude mueghen ter rechter middernacht lesen oft schrijuen, sonder eenich licht, de minste lettere diemen vinden mach, oft oock sien alderhande ghelt te ontfanghen ende tellen. Tot welcker plaetsen, ende oock ander daer ontrent gheleghen, al daer die Noorderschen Polen bouen den Orizon, verheuen staet lx. graden, soo en sietmen van het eerste van Meye tot int beghintsel van Oogst gheenderhande sterren inden hemel, dan alleene die mane: Die welcke vol wesende ghesien wordt, als een brandende doorenhaeghe, drayende ontrent het vlacke vander eerden, waer af die vanden lande veruaert ende seere verwondert sijn.
| |
Vande gheleghentheyt van Scricfinlant.
Scricfinlandt is een lantschap ligghende tusschen Biarmen ende Finlandt, streckende met eenen hoeck Suytwaerts tot aen de see van Bothnien. Ende wort meestendeel gheheeten de steyrt, om dat die lieden vande lande ghebruycken seker lange effen houten, die voor crom sijn ghelijck eenen boghe, dwelcke zij binden onder aen tplatte vande voeten, ende loopen daer mede als sy willen ouer die hooge sneeuberghen, opwaerts ende nederwaerts, lancks ende
| |
| |
dweers, al daer hemlieden belieft, haer seluen voerende ende regeerende, met eenen stock die sy inde handt hauden: maer het een hout moet eenen voet langher wesen dan het ander, ende dat naer proportie vander lenghde van man oft vrouwe: te weten, is een man oft vrouwe lanck acht voeten, soo moet het een houdt wesen effen lanck acht voeten, ende het ander neghen. Ten anderen soo becleeden sy dese houten van onder met een dun velleken van een Rangyfer calf welcke sijn beesten van haere ende forme ghelijck herten, maer sy sijn veel hogher ende grooter van lichame. Dat sy dese houters van onder aldus becleeden met dese dunne vellekens, dat gheschiet wt diuersche oorsaken: ten eersten om dat sy te ghemackelijcker ende te glatter hem seluen souden mueghen voeren ouer die hooghe sneeuberghen: Ten anderen om haer seluen te lichtelijcker ende beter te keeren ende wenden, als sy comen ontrent het hanghen vanden berghen ende steenrootsen: ten derden om dat sy niet int opwaerts loopen vanden berghen van bouen af vallen, oft te rugghe achterwaerts af schieten en souden: want die haeren die noch aen die vellekens sijn, rechten hen op ghelijck borstels van een echel, ende steken inde sneeu ghelijck oft houte priemen waren, ende duer een won
| |
| |
derlijcke cracht der natueren, soo houden sy teghen, datmen niet achter ouer vallen en mach. Daeromme als sy gheleert sijn ende ghewoont met sulcken instrumenten te loopen, soo en isser gheenen berch soo hooge, oft steenrotse soo steyl, oft dal soo diepe, principalijck inde winter, sy en gheraken daer lichtelijck op ende af, ende loopen waer dat hen belieft. Maer inde Somer soo vallet henlieden wat lastiger, doer dien dat de sneeu wat saechter gheworden sijn vande warmte der sonnen, terstont wat wijckt int aendrucken vanden houten die onder aen die voeten vast ghemaect sijn. Niet te min daer is gheenen berch soo hooghe noch soo steyl, sy en gheraeckender bouen op met practijcke van loose omweghen ende cromme ommeloopen diese ghebruycken. Want int scheeden vander valleyen, soo en loopense niet terstont strackx opwaerts, om bouen opden top vanden berch te gheraecken, maer loopen drayende rents omme den voet vanden berghe, continuerende tselue tot dat sy sijn opt opperste vanden berghe oft steenrootse, oft daer sy begheeren te wesen: het welcke sy seer ghewonelijck sijn van doene, oft als sy ter iacht loopen daer sy seer curieus af sijn, ende groote ghenoechte in hebben: oft altemets oock dat sy wt ghenoechten om rasch loopen, ghelijck die ghene die ter baren loopen, niet soekende dan den prijste hebben van rasch te loopen.
| |
Vanden ghewelt ende groote cracht vanden Noortwesten windt.
In ijslant (twelcke een lant is gheleghen vast aen die veruroesen see, onder die subiectie vanden Coninck van Noorweghen) is een hauen vander see, gheheeten in haerlieder ghemeyne taele westrabord, al waer opt platte landt ende velden gheleghen ontrent den oeuer vander see, die windt Circius oft Noortwesten windt, soo gheweldich waeiet ende blasende is, dat hy die ghewapende mannen die daer ontrent ouer en
| |
| |
weder rijden, vanden peerde neder worpt ter eerden, soo lichtelijck al oft een bout vlas opt stoppelen waren. Tselue gheschiet oock den ghenen die passeren doert landt vanden Portucriptiken (dat is te segghen vanden lieden die inde hollen vanden steenrootsen ende cauernen woonende sijn) ende dat principalijck in dien tijt vande winter, als die Sonne haeren loop heeft int teecken van Capricornus, tot welcke tijden die winden daer soo gheweldich oft stormachtich niet en sijn op see. Bouen desen, daer sijn oock in ierlandt te veel plaetsen, berghen die niet te seer hooghe en sijn, ouer dewelcke ist datter yemant passeren wilt, als desen Noortwesten windt wayende is, die en sal niet alleene wesen in perijckel van ter neder te vallen, oft vanden berghen af te rollen, maer oock van tleuen daer te laten ende te versticken inde diepten ende holen vanden berghen. Ten anderen wat een vreesselijcke ende schadelijcke winden datter wayen int west quartier van Noortweghen ontrent die waeter canten, is den inwoonders vanden lande ende oock den vremdelinghen die haeren handel daer hebben ende daer verkeeren seer wel kennelijck. Want duert groot ghewelt ende cracht van dese winden, soo en can daer boom oft struyck ghewassen noch voortcomen. Daeromme soo ghebruycken die vanden lande groote vischbeenen in stede van hout om vier te maken, daer sy by warmen ende oock haerlieden spijse mede coken. Desghelijcks hoe gheweldich ende schaedelijc dat desen wint is, ontrent den oeuer vander see int west quartier van den lande van Bothnien, dat worden die lieden die daer ontrent woonachtich sijn, tot haerlieder grooter schaeden seer dickwils wel ghewaer. Want met sijnder grooter cracht soo voert hy weech gheheele daeken vanden huysen, dewelcke hy verstroyet ouer al wijdt ende breet, die selue destruerende ende te niete brenghende.
| |
| |
| |
Vanden ghewelde ende cracht vande Noorde winden.
Gheen mensche ter werelt, die eenichsins ondersoecket oft gheleert heeft die secreten vander natueren, en isser soo slecht oft bot, die niet en weet, hoe vreesselijc, geweldich ende periculues dat die stormen ende ongheweeren sijn inde Noordersche landen aenghesien dat daer ghemeenelijck seer veel oorsaken gheuonden worden, ende datter nimmermeer stoffe oft materie ghebreck en is, om die selue te doen op rysen ende verwecken. Daeromme die winden sijnder dickwils soo gheweldichk dat sy het water van onder die schepen wech nemen houdende die schepen hanghende inde locht, seer hooghe ende verre wten water op gheheuen. Desghelijcks soo nemen sy oock vander eerden steenen ende ander ghedierte dat sy ghemoeten, ende voerent inde locht een deel weechs, eer datse die selue weder ter eerden neder laten vallen. Ende en voeren oft en nemen niet alleene op steenen ende beesten, maer oock loode daeken van kercken ende ander diuersche huysen, iae dat meer is, seer groote stercke balcken daer die daeken op rustende sijn, voeren sy oock mede op inde locht, ende met hulpe van eenen anderen stercken windt, die daer toe compt, soo draeghen sy die selue seer verre van daer, eer datse weder neder ter eerden comen. Daer gheschiet oock seer dickwils datten windt muelens met muelen steenen, ende al dat op die muelen is, vande draeyende winden op ghenomen worden ende soo wecch gheuoert duer die locht, die welcke een verre strecke van daer wederom neder ghestelt worden, sonder dat die lieden die op de muelens sijn eenich letsel oft noot vanden lijfue daer af en hebben: iae dat noch meer is den storm ende het ongheweerder isser somtijts soo groot ende gheweldich vanden drayende winden, dwelcke dorpen, sloten ende steden beuan-
| |
| |
ghende sijn, soo dat sy (als voor gheseyt is) die daeken vanden huysen wech draghende, seer wijdt ende breet lancks den velden ouer al verstroyen. Die winden waeyen daer inde somer wt den westen ende Noorden soo sterck ende soo gheweldich, datter steenen alsoo groot als men inde handt soude mueghen houden, vander eerden op ghenomen worden, die op eenen hoop worden vanden windt vergaedert, ghelijck oft sant ware: soo dat sy altemet die menschen daer mede wapenen ende cleederen vanden lijfue afruckende sijn, oft somtijts een man met ghewelt vanden peerde om leech worpen. Iae dat meer is, soo ghebuert somwijlen te Dichien int Coninckrijcke van Noorweghen, dat wt die plaetsen ende huysen vande rijcke visschers, den visch die inde Sonne ende locht aen langhe pertsen ende stocken te drooghen ghehanghen wort, met ghewelt vanden drayende winden met grooter menichte wech gheuoert wordt, al oft lichte barders waren, ende wordt alsoo gheworpen inde huysen vanden aerme lieden, dwelcke tselue ontfanghen, als een gaue haer van Godt ghesonden.
| |
Vanden donder, blicksem ende weerlichten die men siet gheschieden inde Noordersche landen, ende vande diuersche operatien, ende effecten van dien.
Den donder, blicksem ende weerlichten sijn seer te vreesen inde Noordersche landen, principalijck inden landen die teghen Zuyde ouer staen, om die groote cracht ende operatien die sy daer ghebruyckende sijn. Men siet seer dickwils gheschieden Noortwaerts, dattet in September, die locht wesende seer suyuer ende claer, gheheele nachten ouer, eenparich blixsemt sonder ophouden, dewelcken blixsem meer veruaerende is, dan lettende den ghenen diet aensien. Maer den blixsen ende het weerlichten dat metten don-
| |
| |
der wter natueren vanden doncker wolcken ghegenereert wordt ende voort comt, is den menschen ende anderen dinghen daer groote schaede ende letsel aendoende. Want veel menschen ende beesten die op hooghe plaetsen daer woonachtich sijn, worden vanden donder ende blixsem ter doot ghebrocht, ende oock hooghe toorens ende huysen die met harten pecke besmeert sijn (welcke niet seer te verwonderen en is) met een vier dat onblusselijck is, worden te niete ghebrocht ende te puluer verbrant Desghelijcks die hooghe boomen worden daer van bouen tot beneden gheschuert in twee stucken vanden donder, oft worden duer een dweerse afbijtinghe in stucken ter neder ghesleghen.
| |
Vande scherpe ende bijtende coude.
Die groote cracht ende scherpheyt vande vorst oft coude die daer is inde Noordersche landen, als wesende in haer eyghen huys ende heerlijckheyt, is beter te betooghen met veel redenen duert gheuoelen, dan met veel ghetuyghen oft schrijuen vanden Autuers. Want men siet datter groote menichte vanden ghedierten, die veel honder milen van daer woonen, worden beuende duert gheuoelen vande scherpe ende bijtende coude, diet lichaem ende alle die leden terstont is soo benauwende, datse staen en scudden ende rijderen vande coude die sy allenskens worden gheuoelende: wat en soude dan die coude daer niet doen, daer sy alle haer cracht ende ghewelt ghebruykende is, woonende ende dominerende, wt beuel ende duer tghebot der natueren? Vanden welcken saeken ick meyne dat ick hier ende in veel ander naeruolghende capitulen beter bescheet sal moeghen schrijuen, ick die daer gheboren ben ende verkeert hebbe (iae tot ontrent daer den Noorden Pole verheuen staet bouen den Orizont lxxxvj. graden) dan sommighe ander die van hooren segghen, wt onseker opinien schrijuende sijn, ende veel claerder betoo-
| |
| |
ghen hoe crachtich ende scherp bijtende dat die vorst oft coude daer mach wesen: dewelcke allenskens van daer, die gheheele werelt ouer ghespreyt wordt, ghelijck die radien oft linien die wt een centre ghetrocken worden rontomme inden circkel, als alle nacien van volcke die de coude gheuoelende sijn, daer af goede ghetuyghenisse moeghen gheuen.
| |
Vandem rijm ende sneeu.
Inde Noordersche landen valt den rijm ende sneeu altemets soo oueruloedelijck, ende het stormter soo vreeselijck, ende den mist valt daer soo dicke, dat de locht gheheel ende al soo verduystert is, dat de reysende lieden die ouer wech gaen, malcanderen te ghemoete comende niet en kennen oft en sien hoe naer dat sy deen den anderen sijn, noch weten oft vrinden oft vijanden sijn, maer loopen teghen malcanderen eer dat sy deen den ander ghewaer worden. Het welcke een oorsaecke is van veelderande moite ende perijckel, midts dat ouer beyde sijden vanden weghen plaetsen syn, daer men lichtelijck van bouen af tumelen soude, of groote ende hooghe sneeu hoopen die daer soo vast ende hooghe opghehoopt ligghen, dat die ghene die daer gheladen comen met eenighe packen, ter eender noch ter ander sijden nauwe daer duer en cunnen geraeken. Niet te min ghemerckt dat men hen qualijck soude mueghen wachten van te vallen van bouen af, om staen vande beesten soo helpense malcander seer nerstelijck die sneeu hoopen in stucken te breken ende weluen oft keeren daer ouer haerlieder waghens, om te beter met haerlieder beesten daer ouer te passeren, ende alsoo de begonste reysen te mueghen volbringhen. Het welcke sy doen met sulcker nersticheyt ende haeste, al oft achter brant waere: oft dat sy om eenich ander seer groot perijkel te ontgaen daer toe ghedwonghen waren: ende haesten hemlieden
| |
| |
dus seere, wt vreese dat de weghen ende bosschen midts haerlieden langhe draelen, souden mueghen duert haestich vallen vanden rijm ende sneeu veruult worden ende bedeckt: soo dat sy daer duer seer qualijck souden mueghen weten te onderscheyden den wech, wt den velden, ende alsoo ten eynde gheraken op eenen verdoolden wech. Maer aengaende de reysen die opt ijs gheschieden, daer is seer luttel perijkels oft gheen met allen inne gheleghen, om dat die weghen ouer al seer effen ende bloot ligghen, anders niet dan dat sy hen wachten moeten voor die schueren oft spleten die int ijs sijn, het welcke seer goet om doen is, ghemerckt dat ouer al aen de canten vanden schueren teeckenen ghestelt sijn. Welcke sijn oft ghebroken stucken vanden ijse die aende canten ghebleuen sijn, oft groene tacken van abeel boomen oft geneuer boomen die int ijs ouer eynde veruroosen staen, soo datmense dan verre sien mach: die welcke daer ghehouden worden staende lancks de canten vanden ghebroken ijs by goeder ordinancie en thoe veel mijlen verre, duer vliticheyt ende oock met cost vanden visschers seer ghetrouwelijck, om dat den reysende man niet en soude gheraken wten weghe te gaen oft te verdolen. Maer het meeste letsel dat de reysende lieden daer hebben dat is inde bosschen, als sy malcanderen te ghemoete comen, duert breken ende roeren vanden boomen. Vvant die boomen, sonderlinghe die popelieren ghelaeden sijnde metten sneeu, staen ghespannen ende neder gheboghen ghelijck eenen ghespannen boghe duer tgroot ghewichte vanden sneeu: van die welcke, hoe luttel datse gheroert worden, valt soo grooten hoop sneeus op die ghene die daer ontrent passeren, dattet henlieden seer lettet ende verachtert: iae ende dat meer is, soo ligghen de boomen cruys wijs ouer malcander somtijts gheuallen, oft die tacken die afghebroken sijn duert swaer ghewichte vanden sneeu, dat den wech niet te passeren en
| |
| |
is, ten sy dat die ghene die lancks dien wech gaen met bijlen, die sy daer toe mede draghende sijn, die tacken in stucken houwende den wech wederomme ganckbaer maeken, ghelijck ick wel versekeren mach, dat my ende mijn gheselschap dickwils ghebuert is.
| |
Vande diuersche ende vremde ghedaenten vanden sneeu ende glasen.
In dese voorseyde landen, soo worden tusschen dach ende nacht meer dan xv. oft xx. derande verscheyden ghedaenten van sneeu gheuonden. Niet min vremdicheyts en worter oock ghesien inde glase vensters, die daer inde drooghe stouen ghemaeckt sijn, om die coude wt te sluyten. Want van datmen die stoouen beghint te heeten teghen die groote coude ende vorst, ende dat die glasen die waermte gheuoelen, soo sietmen dat die glasen duer een wonderlijcke cunste der naturen, vande coude die van buyten daer aen comende is, met diuersche manieren van schilderyen ende figuren soo beschildert ende verciert worden, dat die excellentste constenaers diemen ter werelt mach vinden, eer souden verwondert wesen vande groote excellente ende wtnemende conste der naturen, dan dat sy tselue souden naer connen maken. Nochtans soo heeftmen daer wel cloecke gheesten gheuonden, die duer grooten arbeyt ende subtijl verstant veel van desen dinghen naer ghemaeck hebben, tot een fraeyheyt ende vercieringhe vanden huysen, die in ander landen nauwe noch doer bidden ende smeeken, noch om gheen ghelt en souden te coopen wesen oft te vercryghen. Waer doer dat comen is, datmen in die landen, seer veel silueren vaten ende schalen, die naer dese patroonen seer constich ghewrocht waeren, tot anderen tijden heeft gheuonden. Desghelijcx oock soo heeft men daer gheuonden veelderande schoone ende costelijcke wercken, soo wel op wullen als op lijnen lakenen ghe-
| |
| |
maeckt, ende oock wunderlijke ende fraye schilderijen, ghelijck wy breeder sullen hier naer verhalen als wy vande schilderije ende gheweuen wercke sullen schrijuen.
| |
Vanden sloten ende blockhuysen van sneeu ghemaeckt, ende hoe datse vanden ionghers bestormt ende ghewonnen worden.
Die lieden ende inwoenders vanden Noorderschen landen houden voor een maniere, wt een voorsichtighe cloeckheyt, dat sy iaerlijcx haerlieder iongers verwecken ende oeffenen met diuersche oeffeninge ende manieren van vechten, ende cunsten om steden ende sloten te bestormen, ende sonderlinge duert welcke die ionghers leeren moeghen den crijchandel niet alleene sonder bloetstortinghe, dootslaghen oft oock eenich perijkel vanden lijfue, maer oock het selue wt ghenoechte bestaen mueghen ende malcanderen beuechten: ende daeromme soo vergaederen die ionghers jaerlijcx met groote hoopen by een inde winter alsoo langhe als die sneeu is gheduerende, daer toe vanden ouders verwect sijnde op eenige hooge plaetsen, al waer dat sy tsamen bringhen, een yeghellick om meest groote hoopen van sneeu, waer af datse principallick sondaechs ende shelichdaechs seer nerstelijk maken casteelen ende bollewercken met vensteren ende biegaten ghelijck die sloten ende bollewercken ghemaeckt worden. Dewelcke sy eenpaerlijck nat maken met water, om dat de sneeu alsoo metten water wel vast in een gedronghen wesende, duer die coude ende vorst soude moeghen te harder ende te stercker worden. Duert welcken nat maken de sneeu altemets soo hart ende vast verurosen wort ende soo sterck, datse niet alleene en soude moeghen verdraghen, ghemeyne slaghen met stocken oft dierghelilcken, maer oock indien dat van noode ware, metalen clooten, ende staen teghen tghewelt vanden oorloechs instrumenten daermen hier voortijts die mueren vanden steden mede pleecht te vellen ende om leech te worpen. Nu naer dat alle saken soo bereet sijn, soo deelen henlieden
| |
| |
die ionghers in diuersche verscheyden benden ende hoopen, waer af het een deel hem is stellende binnen besluyt vanden voorseyde blockhuysen om die teghen die vianden te houden te beschermen ende te bewaren: ende het ander deel dat blijft buyten om het blochuys te bestormen ende inne te nemen. Daer en sijn oock in dese witte leghers soo wel buyten als binnen gheen swarte oft tanneyte vaendelen ghebreck, oft groene tacken ende meyen van geneuer boomen, onder dewelcke eenen lustighen ende ghenoechelijcken strijdt begost wordt, niet om eenich ghelt oft goete vercrijghen, maer alleene om prijs ende eere daer duer te behalen. In dewelcken strijt ouer beyde sijden niet anders ghebruyckt en wort dan sneeuballen die sy metten handen naer malcanderen worpende sijn. Want daer wort scherpelijc gheboden op de pene van naect in cout water ghesteken te worden, dat niemant hem en veruoordere in aldusdanighen sneeuballen daer hy mede wilt worpen te voederen, steenen, ijser, hout oft stucken van ijse. Ten anderen ter wijlen dat die van buyten aldus sterckelijck tblockhuys sijn bestormende, soo sijnder ooc sommige van henlieden, die ghelijck conijnen het fondament van den blockhuysen onder duerboorden, ende soo daer in comen om datse die ghene diet blockhuys van binnen staen en beschermen souden moeghen, veriaeghen wt haerlieder plaetsen. Maer van dat die van buyten binnen sijn gheraeckt, soo en vertoeuen sy niet langhe sy en rechten teghen malcander met goede vuysten ende dat soo lange tot dat de vaendelen van die van binnen ghenomen sijn ende die nederlage hebben verwonnen sijn, ende als dan houden sy op van vechten hopende ter naster reysen als sy weder vergaderen sullen by een om stormen dat sy haerlieder schade verhalen sullen, ende haer wterste beste doen om de plaetse soo verre alst henlieder moegelijc is, weder met stormen in te nemen. Voorwaer dese stormen ende strijden worden met sulker nersticheyt gedaen, ende en gaen anders niet te werke dan ofter huys ende hof, ende het weluaren vanden
| |
| |
lande aen gheleghen waere, sulcken aerbeyt ende moite doen sy in dese spelen. Ten anderen oft gheuiele datter yemant ware die wt vreese wech liepe wt een gheuechte, datse dan ghecreghen worden, soo steeckense die den hals vol sneeu tot opden rugghe toe, ende geuense daer en bouen veel quade ende straffe woorden, ende bespottense, ende alsoo ghestraft wesende soo laten sy die loopen, om dat sy op een ander tijt als sy weder te strijde comen te vaster souden blijuen staen, ende die legher te vromer ende stercker souden beschermen. Andere die droppense allenskens van dat coudt ende half veruroosen water alst seer afgrijsselijcken coudt is tusschen hals ende hooft, ende straffen die alsoo, ghelijck wy breeder sullen verclaeren daer wy schrijuen sullen vande correctien diemen ten ijse is ghebruyckende. Twelcke al tsamen wt ghenoechten gheschiet ende ghedaen wordt, om dat die plompe ende rebelle ionghers souden ghecastijt worden, met een saechte maniere van correctien ende pijne.
| |
| |
Hoe datmen ten ijse loopet metten peerden ende vande prijsen die daer mede sijn te winnen.
Die oude Gotten hadden voortijts voor een maniere, dat sy inde winter int eynde van December als
| |
| |
alle staende wateren, riuieren ende aerde wel stijf ende hart toegheuroosen waren, in alle landen ende prouincien by een lieten vergaderen alle die beste ende schoonste peerden die sy hadden, om daer mede spelen te maken ende openbaerlijck daer mede opt ijs te loopen, om prijs daer mede te winnen: ende aengaende die spelen die wt ghenoechten ghedaen werden, soo quamen by een in elcker prouincien den xxvj. dach van December een seer groote meninchte vanden ingheseten vanden lande, ende vergaderden ten ijse op die riuieren oft staende wateren die seer stijf ende hart toe gheuroosen waren, blinkende ghelijck eenen spieghel, seer wel ghemonteert sijnde ende voorsien van stercke ende snelle peerden, in verscheyden benden ghedeelt, een yeghelijck goede hope ende moet hebbende om eere te behaelen ende den prijs te winnen van seerst te loopen, die daer toe ghestelt was. Die langde vander plaetsen daer men het loopspel houdende was, die was ontrent een iiij. oft vj. Italiaensche mijlen verre. Maer den prijs die daer mede was te winnen, waren en thoe vele maten saey coorne ende meydobe cleederen, ende daer toe het peert dat totter ghestelder maten toe niet loopen en conste, twelcke toe behoorde den ghenen die den prijs ghewonnen hadden. Dese ghenoechelijcke loopspelen die men inde Noordersche landen is ghewoone te doene en worden nerghers soo seer ghebruyckt als in Oostgodtlant ende in weestgodtlant. Want het landt is vol vruchtbarighe ende vette weyden, ende al waer een wter maten goet ende natuerlijck gars is wassende voor die peerden, daer men seer veel duysent peerden soude moeghen in houden gaende, niet alleene op een weyde, maer op groote wyde ende verscheyden velden die daer seer wijdt ende breet van malcanderen gheleghen sijn.
| |
| |
| |
Hoe dat die lieden ten ijse loopen om prijs te winnen.
Inde figuere die ghestet is aen tvoorgaende Capittele, worden ghesien tweederande manieren vande welcke, die ten ijse loopende sijn om met seerst te loopen den prijs die daer toe gestelt is te winnen. Deerste dat sijn die wilde lappen, die met cromme houten oft langhe platte stocken die sy onder aen die voeten vast ghemaeckt hebben seere snel loopende sijn ouer die sneeuberghen ende dal op ende neder lancks ende dweers alsoo sy willen, ende dat seer veerdich, het sy int vechten, oft int iaeghen vande wilde beesten (daer mede dat sy den cost winnen ende rijcke door worden) oft oock dat het sy om eere te behaelen ende prijs te winnen met seerst te loopen. Maer bouen alle ander soo sijn die van Scrickfindlandt die cloeckste in dese maniere van loopen. Ende het is ghenoech dat ick hier segghe, dat dit volck soo behendich ende veerdich is int dit rasch loopen, ouer die hooghe sneeuberghen oft oock om prijs te winnen, dat nauwe yemandt van alle die andere natien van volcke huerlieder volghen, oft achterhaelen soude moeghen, opt effen ende plat ijs, daer sy nochtans stuenennende sijn op effender ende veel corter instrumenten dan die ander. Iae dat meer is, men seyt dat die ghene die aldus ouer die sneeu loopen, oft om prijs ten ijse totter ghestelder maten toe loopende sijn, datse die wilde beesten die sy int ghemoet vinden met pijlen dootschiedende sijn. Maer die ten ijse loopende sijn, al ist dat sy hem soo wel te weten te regheeren dat sy sonder eenighe sorghe sijn van hemlieden te quetsen oft seer te doene, soo en sijn zy nochtans niet vrye, noch versekert vande
| |
| |
clouen ende scheuren die onder die sneeu bedeckt ligghen, ghelijck wy naermaels breeder verhaelen sullen als wy beschrijuen sullen die manieren van orloghen die men daer ten ijse is ghebruyckende. Die ander soorte van volcke, dat sijn die ghene die onder aen die voeten vast ghemaeckt hebben gheslepen ijsers wesende eenen voet lanck, oft effen herts beenen oft osse schenen, dewelcke een natuerlijcke glatticheyt hebben vande vetticheyt die daer in is, met dewelcke sy alleene op glatte ijs wonderlijcke rasch loopende sijn, continuerende huerlieder loop alsoo verre alst ijs effen ende onghebroken is. Dese maniere van volcke wordt ouer al ghenoch gheuonden, dewelcke seere lustich loopende sijn opt ijs den prijs die daer toe ghestelt is, te moeghen winnen: Wesende die langhde vanden loope ghestelt van beyde sijden, op die vast toegheuroosen waeteren blinckende soo claer als eenen spieghel, ontrent een acht oft twelfue Italiaensche mijlen, oft oock wat min altemets. De prijs die met rascht loopen is te winnen, dat sijn siluere lepels, coper vaten, sweerden, nieuwe cleederen, ende ionghe peerden. Maer ghemeynlijck soo winnen den prijs van loopen bouen alle andere, die onder aende voeten vast ghemaeckt hebben herts schenen die breet ende effen sijn gheschaeft ende ghesmeert met vercken smeer: want die beenen die alsoo ghesmeert sijn, die en moeghen int loopen niet gheledt worden oft verachtert, vanden verurosen druppels die door die gaten ende spleten vanden ijse, door die groote coude ende vorst oprijsende ende doordringhende sijn bouen opt ijs, ghelijck wel ijser mach worden hoe seere oock dat gheslepen oft ghesmout is. Maer gheen smeer en isser nutter oft bequaemer om alsulcke ijsers mede te smouten dan van herten oft van ossen beenen, die een natuerlijcke glat-
| |
| |
ticheyt in hen hebben. Ende alsoo gheschieden dese loopspelen ten ijse, maer alder meest ende sonder perijkel alst ijs blinckende ende claer is een twee oft drye vingheren dicke, ende bloot vanden sneeu. Want anders soo ist seer sorghelijck, ende principalijc als dijs met een dunne sneeu bedeckt is, door dien dat die beken ende loopende wateren die in staende wateren sterckelijck vallende zijn, het ijs doort eenpaerlijc loopen minerende ende etende sijn, twelcke een oorsaeke is dattet ijs niet dicke ende sterck mach worden, ten sy dattet een seer grooten vorst ware, soo dattet vallen seer sorghelijck ende periculues is. Want het ghebuert somtijts datter comen sommighe die onbesuijst ende sonder voorsichticheyt ouer het ijs loopen, niet kennende die nature ende gheleghentheyt vanden ijse, oft niet achtende eenich perijkel datter in soude moeghen gheleghen sijn, loopende meer door vermetenheyt ende stouticheyt dan met voorsichticheyt, de welcke door het breken vanden ijse gheraeken te verdrincken het lichaeme schietende doort ijs onder int water, ende het hooft bouen blijuende opt ijs af ghesneden sijnde door die scherpicheyt vanden ijse als oft met eenen bijle oft schaers afghesneden ware. Maer nochtans seer selden blijuender door alsulken oft dier ghelijcke perijckelen eenighe vanden ingheseten vanden lande, maer veel vremde die daer comen om het landt te bespieden. Dewelcke groote nersticheyt doende om haestelijck ouer wech te wesen ende haerlieder voornemen te volbringhen, worden altemets haestelijck doort breken vanden ijse verslonden.
| |
Vandem herberghen die op het ijs ghemaeckt worden tot behoef vanden reysende man.
Daer is oock een maniere ende ordinancie inden Noorderssche landen dat die inwoonders, die weghen als sy ghesloten ende bestopt sijn vanden om-
| |
| |
megheuallen boomen ende afgheuallen tacken die ommegheuallen sijn ende afgebroken by ongheweerte ende groote cracht vanden storm ende windt met ghemeynen arbeyt ende cost, met bijlen ende houmessen die boomen ende tacken in stucken houwende, wederomme veyl ende schoon maken. Maer als sy verstopt ende veruuylt ligghen vande sneeu, soo worden sy gheopent ende ghemaeckt door het treden vanden beesten oft passeren vanden sledden, die deen naer dander daer ouer varende sijn: maer ist dat het is aenden oeuer vander see oft op die toegheurosen see, soo worden daer ghemeyne vaer weghen ghemaect ende gheordoneert, midts stellende teekenen op het ijs, waer lancks de reysende man vrijlijck ende sonder perijckel gaen mach van deen plaetse totten ander. Voorts soo worden desghelijcx ghemaeckt door een seer groote behendicheyt op den oeuer vander see, oft effen steenrootsen ende oock op het vlacke ijs, herberghen om den reysenden man in te moeghen logeren, om dat die neder duytsen die inden landen ende steden vanden Vandelen woonende sijn, door die groote menichte vande sneeu die alle weghen bedeckende sijn, gheen letsel noch achterdeel en souden hebben inde tractatie ende coophandel die sy hebben met veelderhande cooplieden. Want sy nemen balcken van drye oft vier voeten lanck, dewelcke sy stellen opt ijs ouer eynde als een fondement vanden huyse, waer op datse haerlieder herberghen timmeren van barderen die sy dweers daer op legghende zijn: Inden welcke huysen ouer al stoouen ghemaeckt sijn die heet ghemaect worden met colen, hebbende daer oock al dat men soude begheeren moghen oft van noode hebben om goede ciere te maken ende vroolijcck te wesen, gheen vreese hebbende voor eenighe listen ende practijcken van boeuen, moorders, dieuen oft bespieders, want sy houden hemlieden beter bewaert ende versekert te we-
| |
| |
sen inde huysen die sy opt ijs hebben ghetimmert, dan oft sy waren in eenighe vaste en groote huysen opt landt. Ende hoe dat die coude ende vorst stercker is, ende stercker oock waeyet hoe dat sy vrolijcker ende gheruster sijn. Want die winden van onder blasende aende fundamenten van haerlieder huysen die aldus ghetimmert sijn op die voorseyde balcken, maken het fundement maer te stercker. Dewelcke daer aldus bliuen staende, tot ontrent het begintsel vander Lente als den Suyden windt met sijnen warmen asem begint het ijs sacht ende cranck te maken, want als dan soo worden sy weder ghebroken ende wt een ghedaen ende ghedreghen op het vast landt, sonder iet te betalen voor die plaetse daer sy op ghestaen hebben. Albrecht Crantz dewelcke seer nerstelijck ende curieuselijc heeft gheschreuen vande conditien van allen landen, schrijft dat int Iaer M.CCC.xxiij. soo harden vorst heeft gheweest dat die duytsche oft deensche see soo vast heeft toegheurosen gheweest, datmen drooch voets vanden hauen van Lubeec tot in Denemarcken, ende in Pruissen, ouer see gaen mochte, ende dat tot gherief vanden reysende man op plaetsen die daer toe bequame waren opt ijs herberghen ghestelt waren.
Int iaer M.CCC.xcix. soo was die winter soo cout ende de vorst soo groot dat die see soo hart toegheurosen was, datmen ouer zee droochs voets van Lubeke tot inde stadt vander Sonde, ende van daer tot in Denemarcke gaen mochte.
Int iaer M.D.xxiij. soo was die coude ende vorst soo wter maten groot inde winter, dat men des ghelijkx te vooren noyt en hadde gehoort, want men mochte van Dansijck in Pruyssen comen tot Lubeck ouer het ijs te peerde sonder eenich perijckel, ende van Mecchelenborch tot in Denemarcke ouer see lancks den seluen wech dat die scepen inde somer varende sijn, staende ouer al herbergen opt ijs om te logieren den reysende man
| |
| |
Int iaer M.CC.xciiij. is die Sleeswijckse oft Deensche see soo vast toegheurosen gheweest datmen van Iuthen landt tot in Aushlou daer ouer te peerde rijdende was.
Daer hebben oock bouen dese die wy hier verhaelt hebben noch wel veel ander groote ende stercke vorsten gheweest inde winter dat die zee ende riuieren daer door toegheurosen
sijn gheweest, maer om dat soo dicwils heeft te doene gheweest, soo vindt men daer seer luttel af gheschreuen.
| |
| |
Hoe dat men ouer het ijs gaende is tusschen die open plaetsen ende scheuren.
Al ist dat wy int voorgaende Capittele gheschreuen hebben ende vermaent vande herberghen die op het ijs ghemaeckt sijn, soo en hebben wy nochtans niet ghenoech verclaert, door wat teeckenen ende middelen dat den reysende man sonderlinghe als doncker, mistich oft sneeuwende weer, den rechten wech houden mach om te comen totter herberghen ende plaetsen daer hy wesen wilt. Dewelcke teeckenen daer seere van noode sijn, mids dat het ijs soo wijdt ende breet is daermen tot allen canten ouer mach rijden ende gaen soo datmen meestendeel niet dan hemel, ijs ende sneeu is siende, sonderlinghe als men int herte vande winter ende inde sterckste vorst, den seluen wech seer haestelijck o-
| |
| |
uer loopen wil te peerde daer inde somer door sterck blasen vande winden die groote schepen snel doorseylende sijn. Daeromme moetmen verstaen dat die ghene die gheordineert sijn om het ijs te visiteren, al achtendeel vande mijlen, sonderlinghe daer sy het ijs sterck vinden te wesen, doen maken cleyne gaten int ijs, dewelcke gheplant oft ghestelt worden, abeel boomen oft geneuer boomen die terstont ouer eynde staende daer stijf in veruroosen worden, makende ende ordonerende soo eenen wech ouer see. Want waer dat dese teeckenen daer alsoo niet ghestelt en waren, daer en soude niet min perijckels gheleghen wesen int gaen tusschen die open schueren alser is inde vlacke see voor die schepen die niet toegherust en sijn ter oorloghen, comende onder die wreede see roouers, oft alsser is inde groote ende woeste wildernissen wesende onder die wreede wilde dieren. Daeromme wordt daer wel scherpelijck verboden dat hem niemant en verwordere aldusdanighe teeckenen wt te trecken oft te veranderen, ten ware in tijden van oorloghe, om de verraders ende bespieders te beletten ende te doen verdoolt gaen om die groote perijkelen die daer door souden moeghen comen, ende oock om diuersche redenen die ick v hier sal verhalen. Maer voor al soo moet ghy verstaen, dat generalijck ouer al alle loopende ende staende wateren inde maent van October beginnen toe te vriesen, ende in sommighe plaetsen met verstercken vanden vorst het ijs wordt soo dicke dat inde plasschen ende staende wateren daer van onder gheen leuende aderen in en comen, die visschen naer dat ijs ghedoyet is, doot geuonden worden. Maer om te ontgaen die groote schaede diemen lijden soude door steruen vanden visschen, soo wordet ijs door nersticheyt ende toesien vanden visschers daghelijcx in stucken ghesmeten, ende alsoo open ghehouden, ghelijck wy hier naer breeder verclaren sullen, daer
| |
| |
wy schrijuen sullen vande wintersche manieren van visschen. Nu voorts, het ijs vande voorwinter ende midwinter is soo sterck, datter een mensche van dat twee vingheren dicke is soude moeghen op wandelen: ende dicke wesende drye vingheren, soo ist sterck ghenoech om te draghen een ghewapende man te peerde daer ouer rijdende: dick wesende onder halue palme, soo macht verdraghen een deel ruters te peerde, oft een grooten hoop van voetknechten: maer alst drye oft vier palmen dick is soo macht verdraghen eenen gheheelen legher oft eenen hoop van thien dusent mannen, ghelijck wy breeder sullen verhalen, als wy schriiuen sullen die manieren van oorloghen die men inde winter daer is ghebruyckende. Maer al ist dat dit ijs soo sterck is soo siet men nochtans dat te diuersche plaetsen vande leuende aderen ende opblasinghe die te veel steden van onder is opcomende, ghespleten ende gheopent wordt seer wijdt ende breet, ghelijck een groote heirbane oft wijde strate. Nochtans en wordt die reysende man dien de natuere vanden lande wel bekent is daer door niet beledt oft verachtert in sijn reysen, maer gaet al draeyende laucks die spleten, vanden ijse tot dat hy die voorby is, om dat hy gheenen tijt en soude verliesen. Maer als die schueren vanden ijse by nachte is gheschiende (ghelijck meestendeel gheschiet) soo hoortmen het ghecraeck seer verre twelke min noch meer gheluyts gheuende en is dan oft groote donderslaghen waeren, oft een groot gheluyt van aerbeuinghe. Maer van dat het ijs int beghintsel van April beghint te smelten ende broosch te worden, soo en isser niemandt die hem voorts aen betrauwen wil op die dickte oft cracht vanden ijse, om daer ouer te gaen ten ware inden dagheraet: om dat sdaechs doort schijnen vanden Sonnen het ijs seer broosch ende cranck wort, dat nauwe eenen onghewapende man draghen mach, daert onlancks te vooren eenen grooten hoop
| |
| |
ruyters te peerde sonder perijckel souden hebben moeghen ouergaen. Niet te min die winter weghen die opt ijs gheweest sijn, die doort ouergaen harder dan het omligghende ijs gheworden sijn ende vaster ende dicker, die blijuen veel langher onghedoeyt, ligghende opt water als brugghen om ouer die plasschen ende staende wateren te passeren. Maer die ouer dese brugghen passeren willen die behoeuen te hebben een planke om die brugghe daer mede op ende af te gaen, mits dat het aertrijck aende canten vande water, door die hitte der Sonnen warm ghemaeckt sijnde, het ijs verliesende is ende allenskens doet smelten. Hier en wil ick oock niet onuermaent laten, datter is int Coninck rijcke vanden Oostgotthen een staende water dat Veter gheheeten is, lx. Italiansche mijlen lanck wesende ende twintich breet, twelcke van sulcker aert is, midts dat met stormende winden toegheurosen is, dat het teghen dat den tijt van doyen is nakende met een groot ghetier ende gheluyt begint van onder inden gront op te sieden ende soo beroert te worden, dat het water met grooten ghewelde door die cleyne spleten ende schueren die int ijs comen, begint door te breken, dewelcke in corter tijt seer wijdt ende breet worden niet teghenstaende dat het ijs een waeme oft twee dicke is. Ende dan met hulpe vande stercke winden die van bouen comen, soo wort het ijs gheschuert van malcanderen in veel stucken, soo dat die aerme lieden die als dan daer op sijn in grooter auenturen vanden lijfue op die ijs schollen drijuende, anders niet dan door enckel ghenaede Gods, met die schollen aen den oeuer vanden watere comende, af springhende te lande, ten eynde ghesalueert worden. Waer wt dat wel te bemoeden is dat in dit staende water de cracht der natueren secretelijcker ende wonderlijker werckende is, dan elders in ander staende wateren. Daer staet ooc een staende water niet verre van Ni-
| |
| |
drosien twelcke die hooft stadt is int Coninck rijcke van Noorweghen dat nimmermeer tot vriesende en is.
| |
| |
Vande instrumenten die men ten ijse is gebruyckende.
Gheliickervviis dat die lieden die woonende sijn in die heete oft ghetemperde landen niet ghemolesteert en worden vanden vorst, coude, sneeu, rijme, ijse ende ander wintersche gheruysche: alsoo oock cunnen sy seer qualijck begrijpen, met wat en diuersche consten, remedien, ende instrumenten dat die lieden die in dese coude Noorsche landen woonachtich sijn, hem seluen wapenen ende behelpende sijn teghen die straffe coude, ghemerckt dat niet moghelijck en is ouer en weder te loopen op het glatte ijs, oft groote swaere packen daer ouer te sleypen seer wijdt ende verre ter plaetsen daermen die begheert te hebben, ten sy dat gheschiede met wetenschap en cunste die men daer toe mach ghebruycken om hen seluen onderstant te doene ende te helpen. Ghy moecht hier sien in dese figure die hier ghestelt is voor dit Capittele, houte schoenen met scerpe ijsere tanden onder daer aen, dewelke den reysende man, den visschers ende crijchslieden seer nut ende bequaeme sijn. Noch sijnder ooc drye hoecken met ijsere pinnen, dewelcke alsoo met drye hoecken ghemaeckt sijn om te vaster mede te gaen. Daer sijn oock ronde ijser reepen ende ringhen rontomme met scherpe tan-
| |
| |
den ghemaeckt, aenden welcke voorseyde instrumenten sijn vast ghemaect seer stercke riemen, daermense mede vast aende voet is bindende, op datmen alsoo te vaster ende sekerder gaen oft loopen soude het ijs, ende dat te ghemackelijcker alle swaere packen van een oft twee souden moeghen voortghetrocken worden, die men anderssins te lande doort sandt oft sneeu met cracht van peerden qualijck souden wech ghecrijghen. Noch sijnder bijlen oft haumessen die de beste instrumenten sijn die men hebben mach om het ijs te breken ende in stucken te smijten: want met dusdanighen instrumenten worden die toegheuroosen riuieren open ghebroken seker mijlen verre, als men die schepen in see bringhen moet die toegherust sijn ende op ghereet teghen die see roouers: oft als men eenighe boden wt wilt schicken ende senden ouer see om nootsaekelijcke affeeren den ghemeynten ende lande aengaende. Het ghebuert ooc wel altemets alst noot is dat men die schepen op waghens wt die steden ende sloten voerende is ouer het ijs tot inde see, op dat sy door de cracht vande winden seer snel ende haestich soude moeghen door seylen ende vaeren opt corter tijt, daer men op veel daghen te peerden niet en soude connen gheraeken. Daer sijn oock ijser pijken daer mede dattet hart ende dick ijs, dat men met ander instrumenten niet breken en can, seer lichtelijck ghebroken wordt: Want ander ijser bijlen ende hawmessen die met stael ghetempert sijn, die springhen terstont alst seer hart is vriesende, metten eersten slach die men opt ijs oft op eenen groenen boom daer mede slaet gelijck een glas in stucken, daer dese pijken gheheel ende onghequetst blijuen. Ghy moecht daer oock sien ijseren ryecken ghelijck dregghen ghemaeckt, daer men die ijsscellen die in stucken ghesmeten sijn mette voorgaende instrumenten, trecken oft steken mach daer men begheert ende van noode is. Welcke instrumen-
| |
| |
ten sy oock ghebruyckende sijn inde maent van December wesende in vlacke see, niet alleene om die ijs schollen vanden schepen te weeren op datse niet ghebroken oft bedoruen en worden: maer oock om die verborghen steenrootsen te moeghen scouwen die int water bedecckt ligghen ende ooc als noot is om daer mede teghen die vianden te vechten. Noch sijnder te sien hooghe schoenen oft socken, die men ghebruyckt int vechten, om dat men opt ijs te vaster staen soude ende alsoo te vromer sijnen viandt soude moeghen wederstaen, oft oock alst noot is om int vlieden te beter te moeghen loopen.
| |
Vande viercante steenen ende teeckenen die vanden Gotthen opgherecht sijn, tot memorie van eenigher victorie.
Die oude Gotthen ende die van Sweden hadden van outs voor een maniere, dat sy ghemeynelijc stelden in velden oft op berghen, teeckenen van hooghe opgherechte steenen ghelijck die Piramiden van Aegypten sijn, ende dat der plaetsen oft daer ontrent dat sy groote slaghen ghesleghen hadden ende victorie ghecreghen, hopende daer door haerlieder naemen onsterffelijck te maken ende een eeuwighe memorie achter te laeten van vrome feyten van oorlooghe die sy bedreuen hadden, dewelcke sy met corte woorden deden graueren oft hauwen inde voorseyde viercante steenen. Desghelijcks soo hebben sy tot opden dach van heden ouer veel hondert iaeren den naercomelinghen een memorie acchterghelaten vande vrome feyten die sy ghedaen hebben, met liedekens die men in dien tijden ghewoone was te singhen, die in dichte haer hooghe daeden waren besluytende. Daer worden oock noch ter tijt gheuonden inden Noordersche landen seer harte berghen aschuerwich van coluere die onghelijck veel harter sijn dan eenich marbersteen:
| |
| |
dewelcke ghemeynelijck soo gheraeckt ende gheroert worden vande aertbeuinghe donder ende blixsem oft door eenich ander ghewelt der natueren, datter af vallende sijn groote steenen, die sommighe lanck en spits wesende ghelijck pyramiden, dander ghelijck viercante colummen, sommighe als die viercante steenen die men oprecht der memorien van eenigher victorien, alle dewelcke soo cunstich ende curieus ghesneden sijn vande natuere, dat te vergheefs soude wesen ende verloren arbeyt, yet meer daer aen te snijden oft doen palijsteren. Dese pyramiden oft colummen daer wy af ghesproken hebben en worden nerghens soo veel inde Noordersche landen ghesien als in Heslinghen landt. Maer die hooghe opgherechte steenen die door cracht vanden ruesen ende vrome campuechters opgherecht sijn tot ghedenckenisse van haerlieder vrome feyten worden alder meest ghesien staende aende weghen daer twee oft drye diuersche weghen in een comen in Oostgotlant, westgotlant ende in hooch Sweden: dewelcke ooc ghesien moeghen worden indie woeste wildernissen, die van ouer ouden tijden door pestilentie, orloghe ende dieren tijt verwoest ende bedoruen sijn gheweest, ende noch ter tijt niet gheoeffent noch ghebouwet en werden, door die onachtsaemheyt ende traecheyt vanden inwoonders van dien lande (hoe wel dat nochtans het lant door sijn natuerlijke goetheyt ende vetticheyt henlieden daer toe ghenoech is verweckende) dan alleene op sommighe plaetsen daert het een iaer gheackert wort ende het ander iaer brake light. Dese oprechte steenen die aldus te diuersche plaetsen opghereccht staen sijn x. xv. xx. xxx. oft somtijts meer voeten hooghe ende vier oft ses voeten dicke, die seer vremdelijck ende met wonderlijcker ordonancien, daer ghestelt sijn wt diuersche redenen waer in dat ghegraueert sijn seer vremde letteren. Die letteren die daer in ghegraueert sijn lancs ende recht op die ghemeyne manie-
| |
| |
re van shrijuen, beteeckent die gheuechten vanden campuechters. Die in viercante ordinantie staen, beteeckent die benden vanden ruyters die daer gheuochten hebben. Die int ronde ghegraueert sijn, die grauen ende sepulturen van haerlieder vrienden ende maghen. Die ghelijck wegghen oft beytels gheordoneert sijn, beteeckent dat daer ontrent het heyr vanden ruyters ende voetknechten den slach ghewonnen hadden ende victorie vercreghen, dit gheschrifte is beginnende onder aenden voet vanden steene op de rechte sijde, streckende oppewaerts tot bouen toe, ende alsoo van bouen weder nederwaerts streckende lancks die slincker sijde vanden steenen, ende dan van binnen weder oppewaerts ende nederwaerts gaende totten eynde vanden gheschrifte. Ende elck lettere is eenen duyme lanck ende dicke. Ende al ist dat door reghen ende slijck die letteren die int onderste vanden steenen sijn seer veel wtgegheten sijn, mids die groote lankcheyt vanden tijden die sy daer ghestaen hebben, soo mach men nochtans dese oft des ghelijcken dinghen noch seer wel daer in sien te lesen.
Ick Vffo, die vechtende voor mijn landt, versleghen hebbe xxxij. campvechters, maer ten letsten versleghen vanden vromen Roluo, ligghe hier begrauen.
Ick Ingolt die beschermer hebbe gheweest vanden verdruckten lieden, ende een verwinner vande wederspannighe ende tyrannen, vol lickteeckenen ende oudt van iaeren, met mijn sweert ghegort ligghe hier begrauen.
Daer ander hebben ghesocht prijs ende eere te verweruen door vrome feyten van wapenen, daer hebbe ick Halsteyn eenen onsteruelijcken lof vercreghen, nersticheyt doende om peys te onderhouden.
| |
| |
| |
Vande hooghe viercante steenen die opgherecht staen op die grauen ende sepultueren vanden oude Gotthen.
Die oude Gotthen ende ander Noordersche natien, hebben altijts seer curieus gheweest, van op te rechten in ghedenckenisse van haerlieder ouders die sy begrauende waren, ende tot haerlieder eere, hooghe ende eerlijcke teeckenen, van hooghe opgherechte steenen ghemaeckt, als men noch op den dach van heden sien mach. Dewelcke wter maten groot wesende, seer wonderlijck by een sijn gheuoecht, hooghe ende dweers ghelijc een seer hooghe ende wijde duere door die cracht ende sterckte vanden ruesen opgherecht sijnde. Het welcke principalijck ghesien wordt ontrent twee groote mijlen vande stadt van Scaren alsoo men gaet ter kercken waert vanden dorpe van Kelby. Want daer staen op eenen dryehoeckieghe wech (als vooren gheseyt is) drye seer groote steenen, daer seer curieuselijc in gegraueert sijn Gotsche letteren. Maer waerder yemant die seer curieuselijc begheerde te ondersoecken der ghelijcker steenen ende teeckenen, die soude moeghen ouer al veel van sulcke sien, waert dat hy woude doorwandelen ende doorlopen soo wel die woestijnen als die velden: twelck hier al te beschrijuen soude te lanck vallen. Die principale oorsaeke is, datter ontrent die seer oude stadt van Scaren soo veel gheuonden wordt, om dat niet verre van daer tanderen tijden pleecht te staen een Conincx hof ende sterckte, Aaranen ghenaemt (daer af dat wy op ander plaetsen breeder mentie maken sullen) waer vooren dat voortijts ouer seker hondert iaeren te diuersche stonden, veel vreeselijcke slaghen ende betaillen sijn gheuochten gheweest: vanden welcken mijnen wel beminden broeder ende voorsaet Ian Aerbisschop van Vpsalen wonderlijke dinghen heeft gheschreuen
| |
| |
Daer sijn oock in Oostgotlant ende in hooch Sweden ouer al wijdt ende breet, groote ende edel heeren huysen ende sloten, dewelcke ghebouwet sijn ende ghestelt in plaetsen die seer sterck sijn van hem seluen, al waer dat men sien mach soo wel ontrent die mueren als inden velden seer groote steenen ouer eynde inder aerden staende, die vande ouders daer opgherecht ende ghestelt sijn, eenighe daer af wesende lanckworpich, ander ghelijck beytels, ende sommighe ront, op dewelcke int opperste eynde staen met Gothsche letteren gheschreuen goede onderwijsinghen ende leeringhen als dat men soude aenueerden die duecht ende laten varen de sonde ende het quaet, alleleens al oft die ouerleden ende dooden begheerden te onderwijsen haeren naecomelinghe, ghelijc oft sy leuende waren, tghene dat sy behooren te doen oft te laten. Ende sonder twijfelen, het is blijkelijck ghenoech datter in dien tijden is inde noordersche landen een generaele ordonantie gheweest dat men gheen tyrannen ende quader Coninghen soude begrauen om dat sy gheen heerlijcke sepulture en souden ghebruycken. Maer goeder Coninghen sepulturen siet men daer ghenoech, want die hooghe steenen die tot haerlieder memorien daer ghestelt sijn, sijn dat bewijsende, inde welke men vint cruycen staende, die daer in ghehouwen sijn gheweest eer dat het Christen ghelooue inde Noordersche landen heeft gheplant gheweest als men noch op den dach van heden claerlijck sien mach, door dese oft des ghelijcken tijtels die in die steenen ghehouwen sijn.
Naer dat ick Germund langhe ghedoelt hadde verleit sijnde door des viants bedroch, ten letsten bekeert wesende totten Christenen Godt ben ick ghestoruen, ende hier begrauen: verwachtende sijn oordeel.
Elders op eenen anderen steen worden gheuonden dese naeruolghende woorden. Verlaten hebbende der afgoden dienst ben ick Holstan ghestoruen, maer doort
| |
| |
ghelooue in Christo leuendich soo ruste ick onder desen steen.
| |
| |
Vande ghebeelden steenen.
Op ander diuersche plaetsen worden oock gheuonden steenen tafelen die seer breet ende hooghe sijn, die door cracht vanden ruesen vast in daerde gheplant sijn: inde welcke men ghehouwen siet figueren van dracken, serpenten ende beerren, tot eender ghedenckenisse dat sy al daer, teghen soodanighen venijnighe ende wreede beesten vechtende, victorie verworuen hebben. Twelcke sy niet minder eeren en rekenden te wesen, dan oft sy die ouerhant hadden ghehadt van haerlieder vianden wel ghewapent sijnde: ghelijc wy hier naer verclaeren sullen, daer wy vanden ruesen ende vrome campuechters schrijuen sullen. Ten anderen soo sijnder ooc groote steenen ghestelt lancs den oeuer vander zee, daer in dat seer oude letteren sijn ghehouwen, dewelke te kennen gheuen dat op sulcke plaetsen bleuen sijn seer edel persoonen, door een vremde auentuere vander zee, by ongheweerte, blixem oft drayende winden, oft vanden zee roouers vermoort. Daer af dat de plaetse ten eeuwighen daghe den naeme is houdende. Men vindt daer oock noch ander hooghe steenen, dewelcke daer ghestelt sijn als palen vanden landen, heerlijcheden, sloten, ghemeynten, ende van
| |
| |
oude possessien ende eruen van edelen ende onedelen lieden. Dewelcke als sijn eyghen goet een yeghelijc van desen, vredelijck sonder proces oft wetten oft ander querelen, door het onderscheeden van desen palen, is besittende ende ghebruyckende: betooghende hier door alle ander natien tot een goet exempel ende leeringhe, dat onder dese simpel ende ongheleerde menschen meer rechts ende gherechticheyts gheuonden ende onderhouden wort met dese steene palen, dan elders onder ander die hen seluen rekenen veel wijser ende gheleerder te wesen, met alle haerlieder boecken van rechten. Noch sijnder oock ander groote ende hooghe steenen staende aende cant vander zee, daer gheen letteren in ghegraueert sijn: die door gheschicktheyt vanden ouders daer ghestelt sijn hellende metten oppersten eynde naer die periculeuse hauens, op dat hen die schippers souden door dat merckelijck teecken weten te wachten voor die perijkelen ende haerlieder schepen niet en souden bederuen. Daer is oock eenen seer grooten ende ronden steen die men heet Morasteen, niet verre van Vpsalen die hooftstadt van dien landen, dewelcke een luttel verheuen light wter aerden, hebbende rontomme hem ligghende twelf ander steenen die minder sijn, ende ghemaect als beytels: op welcken steen den nieuwen toecomende Coninck in presentie van een seer groote menichte van volcke ontfanghen wordt, die welcke daer naer met triumphelijcke cerimonien, eerst ghedaen hebbende den eedt vande kercke te beschermen, vanden Christelijcke Bisschoppen gheconfirmmert wert.
| |
Vande vrewercken die metter schaduwe wijsen.
Die ingheseten van het wterste eynde der Noordersche landen daer die Noorschen Pole verheuen is bouen den Horizont meer dan lxxxvi. graden, enghebruycken gheen sonnewijsers, ghelijc Anaximenes Milesius van Lacedemonien, alder eerst (soo ons Plin. beschrijft) heeft gheinuenteert, noch oock eenighe ander manie-
| |
| |
ren van vrewercken die met raders ende ghewichten ommegaen, oft met wateren te wercke gaen oft met onderscheydinghe van linien ghemaeckt sijn: maer sy ghebruycken alleene seer hooghe ende leeghe hoecken van steenrootsen, die eens deels door consten, ende eens deels vander natueren daer toe gheordineert sijn, dewelcke hemlieden wijsen sonder falgieren door de schaduwe vander Sonnen den tijt vanden daghe. Maer inde winter soo wel by daghe als by nachte, als die mane niet en schijnt, soo wetense aent ghetier ende manieren vanden voghels ende ander wilde dieren (die daer in grooter menichte sijn) seere perfect wat tijt dat vanden daghe is. Ende met sulcken vrewijsers ende groue teeckenen sijn sy te vreden sonder voorder eenighe ander die subtijlder sijn veel te soecken.
| |
| |
Vanden stocken daer mede men weten mach die tijden vanden iaere.
Gheliickervviis als ons die Grieksche ende Latijnsche Authueren ghetuyghen dat die Gotthen hebben een sonderlinghe groote experientie ende practijcke inden handel vanden criich ende oorloghe: alsoo ghetuyghen ons die Gothse Authueren datse groote experientie ende wetenschap hebben van
| |
| |
veel saken die seer profitelijck sijn soo wel thuys als buyten, ende principalijck inde conste der Astrologien, waer duere datse moghen voorsegghen seer veel vanden toecomende dinghen: ghelijck eens deels dese figuere hier vooren aen gheset ghenoech is bewijsende. Inde welcke men siet eenen ouden man ende een ionck knecht, hebbende elck eenen stock inder handt, die gheteeckent is met Gotsche letteren: Dewelcke alsoo daer in ghesneden oft gheteeckent sijn om dat men sien soude, met wat instrumenten dat sij wetende waren hier voortijts seer vastelijck als die boecken noch niet int ghebruyck en waren, den loop, crachten ende influentien vander Sonnen, ende Mane, ende van alle andere sterren, ghelijck noch op den dach van heden bycans alle die ingheseten vanden lande wetende sijn. Desen stock is ghemaeckt alsoo lanck als een mensche, waer op dat staen ouer beyde sijden die weken vanden iaere, ende voor elcke weken seuen Gothsche letteren, by dewelke tgulden ghetal ende de sondachs lettere (na der tijt dat sy Christenen sijn gheweest) in huerlieder ghemeyne tale met figuren onderscheyden worden. Noch sy en hebben in seer langhe tijden anders gheen boecken ghebruyck, om te leeren ende ghebruycken die conste der Astronomie. Maer die vaders die leerent soo wel huer soonen, iae oock die moeders haer dochters des sondachs ende heylich dachs thuys wesende, oft als sy ter kercken waerts gaen, dat sy daghelijcks door onderwijsen ende experience daer in meer ende meer perfect worden. Want die werelijcke lieden hebben daer voor een maniere als sy op die dorpen ter kercken gaen, dat sy dese stocken mede draghen ende daer op rustende sijn als die wech verre is: ende als sy dan by een vergaert sijn, soo weten sy door seker redenen die sy voorts bringen beter te voorsegghen die ghestaltenisse vanden toecomende iaere, dan dickwils doen die ghene die door obseruatie oft
| |
| |
gheleertheyt hem veruoorderen te maken Almanacken ende Pronosticatien. Ten anderen sy nemen wtermaten seer waer den Noordersche Polen, als wesende die wijser vant ghanssche vrewereck. Desghelijcs soo doensy oock op den grooten ende cleynen waghen, opde spille ende spinrocke van Venus, als eyghen teeckenen vande oude goden: vande welcke gheconsidereert hebbende die naturen ende significatien, door een wonderlijcke voorsichticheyt soo voorsien sy henlieden teghen die toecomende fortuynen die te gheschien staen.
| |
| |
Vanden A.B.C. oft letteren der Gotthen.
Van seer ouden tijden alst al ruesen waren inde Noordersche landen, dat is te segghen, seer langhe eer dat die latijnsche letteren waren gheuonden, ende eer dat Carmenta met haren soone Euander ghecomen was wt Griecken in Italien op die Roomsche aerde, ende veriaecht hadde die eerste ende oudtste inwoonders vanden lande, oft oock dat grof ende wilt volck gheleert hadde lesen ende schrijuen, ende steetsche manieren van leuen, soo hebben die Noordersche landen ghehadt haer manieren van letteren. Twelcke ghenoech te kennen gheuen die seer groote steenen die aen die speluncken ende sepulturen daer die ouders in begrauen sijn vast ghemaect staen. Ende
| |
| |
ist datter yemant is die hem laet duncken dat het ghene dat ic hier schrijue soude bueselen sijn, ende dat het selue door die cracht vanden ruesen ouer seer oude tijden niet en soude ghedaen wesen, dat hy daer gae, ende selue besie, ick versekere hem dat hy daer noch onghelijck meer sien sal ende saken daer hy seer af verwondert sal sijn, dan hy in eenighe boecken soude moghen vinden gheschreuen. Daeromme als men beschreuen mach vinden by mijnen seer lieuen broeder ende voorsaet Ian die groote Aertsbisschop van Vpsalen in sijn eerste boeck int seuenste Capittel, soo hebben die ouders in voorleden tijden haer vrome feyten ghehouwen in dusdanighe steenen, tot eeuwighe ghedenckenisse achterghelaten. Sommighe hebben oock op haerlieder selfs hant, op die Egypsche maniere, diuersche figueren van beesten, voor letteren ghebruyckt, ghelijckerwijs datter noch daghelijcks oock sijn tselue doende, ghelijck terstont hier naer sal verclaert worden. Des ghelijcks oock machmen noch sien te Roomen in die oude groote steenen die tot eenigher memorien daer ghestelt sijn, inde welcke elcke figure van eenighe beeste, een woordt is beteeckende, ghelijck eenen wolf, een gierich mensche, eenen vos, een loos doortrapt schalck, een bie, een Coninck, om dat een ouerste vanden volcke behoort met die scherpheyt der iustitien ghemenght te hebben het honich der goedertierenheyt. Ten anderen ghelijck nu ter tijdt die missiuen die wy senden gheschreuen worden in papier, alsoo hier voortijdts inde Noordersche landen werden sy ghesneden op houdt die sy ghemeynelijck deen den ander sonden: het welcke noch ter tijt in leeghers oft steden die beleghert sijn ghedaen werdt, by ghebreke van papier ghebruyckende schorssen van bercken hout, dewelcke ghesneden worden in seer dunne platen, waer in datsy die brieuen schrijuen: Welcke schorssen daer seer wel toe dienen, om datse niet lichtelijc vanden reghen ende sneeu
| |
| |
bedoruen worden. Daer sijn oock sommighe lieden onder die Noordersche natien, die soo cloeck sijn van gheeste, dat sy ordineren voor haer eyghen ghebruyck eenighen A.B.C. van diuersche figueren oft instrumenten, met twelcke sy stellen in memorie ende by gheschrifte op vellen, papier oft boom scorssen dat sy willen, al ist dat sy van te vooren gheen Gothsche oft Latijnsche letteren gheleert en hebben. Welck secreet sy niemant en gheuen te kennen dan die van haerlieder huysghesin sijn. Ende den inct daer sy mede schrijuen die is ghemaeckt van ghewreuen colen met melck oft ghemeyne water ghetempert.
|
|
Auteursrechtvrij
