Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 16

7460. 1645 augustus 31. Grotius' secretaris aan G. van Crommon.¹

Lettre contenant le voyage de Hugo de Groot, de Stockholm à Rostock, et son deces en ladicte ville, escrite d'un de sa suitte.

Mon pere,

L'horreur me saisit, quand je commence à raconter les tristes accidens de nostre voyage, suivis enfin d'un coup de malheur que le monde ne pourra jamais assés plaindre.

Comme nous partismes le l^e jour d'Aoust² de Stockholm, où nous laissames mon-

1 Gedrukt in het Frans en in het Nederlands ‘in 's-Graven-Hage, bij Anthony Tongerloo Boeckverkoper in de Veen-straet, in de Thien Geboden’ [september] 1645 (Knuttel, Cat. v. pamfl. no. 5238; BsG no. 18, en Bots-Leroy, Corresp. Rivet-Sarrau III, p. 225-228). Willem van Crommon, zoon van mr. Gerard van Crommon, raadsheer van het Hof van Holland 1629-1654, zwager van Laurens de Geer, maakte in het najaar van 1643 deel uit van een gezelschap jeugdige Zeeuwse ‘touristen’ dat met aanbevelingsbrieven van Willem de Groot en Nicolaes van Reigersberch een bezoek bracht aan de Zweedse ambassade in Parijs (nos. 6052, 6456, 6492, 6543 en 6567 (dl. XIV)). Zijn studiereis sloot hij af met een promotie aan een Franse universiteit. Op de terugweg ontving hij het aanbod om ‘bij ons’ secretariaatswerkzaamheden te verrichten (no. 6959 (dl. XV), en Bots-Leroy, Corresp. Rivet-Sarrau II, p. 318). Hij trad na het vertrek van Isaac Vossius (28 augustus 1644) in dienst en ontpopte zich weldra als een aangenaam huisgenoot (nos. 7370 en 7408). Mede door zijn inzet kon de kopij van Grotius' Annotationes in Novum Testamentum (BG nos. 1138 en 1141) op tijd aan de drukker worden overgedragen (nos. 7446 en 7454).

2 Tijdens hun verblijf in Zweden stapten de reisgezellen van Grotius over op de Juliaanse kalender (oude stijl). Volgens de Gregoriaanse kalender vertrok de koninklijke sloep op 11 augustus naar de haven van Dalarö.

[p. 708]

sieur Reygersberg, encore bien malade,³ le lendemain le vent se tournant du costé favorable, nous fismes voile tout aussitost et gaignames ce mesme jour la pleine mer. Le 3^e jour nous aperceumes l'isle d'Oelant.⁴ Sur le soir du mesme jour la faveur du vent nous commençant à faillir, nous fumes contraincts le lendemain de changer de voile. Le 5^e le ciel se monstrant couvert, nous n'eusmes que de la pluye quasi tout le jour, jusques à ce que sur la minuict s'eslevant une tempeste, nous perdimes nostre cours tout à fait. L'orage fut si effroyable, qu'ayant duré toute la journée du lendemain nous rompit sur le soir le grand mast, qui en tombant escrasa encore celuy de derriere, à nostre grand heur, le coup de la cheute s'estant rompu la-dessus, que rien du navire ne fut cassé. La providence d'un des matelots nous sauva en cett' occurrence, qui coupant la corde qui tient le grand mast attaché à celuy de devant, fit que la cheute ne fit point de dommage, ayant falu autrement sans doute que le mast tombast de costé et nous renversoit avec le vaisseau.

Je vous laisse à penser en quel estat nous fusmes trestous; mais grace à Dieu qui nous a preservez de ce grand danger, la nuict approchant la tempeste s'appaisa un peu, tellement qu'avec le mast de devant - qui nous restoit seul - nous allasmes avec le vent vers la coste de Courlande⁵ jusques à ce que le lendemain, qui fust le 7^e du mois, la mesme tempeste s'eslevant derechef après midy nous flottasmes à la merci de Dieu, par la providence duquel un des matelots, estant monté au mast pour baisser le voile d'enhaut, apperceut sans y songer une pointe de terre, vers laquelle nous tirasmes tout aussitost, sans sçavoir quelle terre ce fust. Le soir nous jettasmes l'ancre tout proche du rivage, non sans tres grand danger d'eschouer, la leune ne se monstrant point devant la minuict. Je ne vous sçaurois exprimer par des paroles le branslement du navire et le tintamarre du fer et cuivre dont il estoit chargé. Le jour estant venu nous vismes la terre à une portée de musquet de nous; le vent s'appaisant un peu nous tirasmes un coup de canon pour faire venir une chaloupe qui nous mist à terre, car mesme la petite barque de nostre navire - qui est le dernier refuge en tels accidens - fut cassée par la cheute du mast. Nous voila aprez le midy si heureux, qu'une chaloupe nous vint querir et nous mist à terre à 14 lieues de Dantsick,⁶ auprez d'un village nommé Liba, tellement que nous eusmes à faire 70 lieues avant que de venir à Lubeck.⁷

Mais helas! Quand nous creumes avoir gaigné tout, nous tombasmes de fievre en chaud mal. Monseigneur Grotius, qui s'estoit porté assez mal durant la tempeste, tesmoigna toute joye d'avoir les pieds sur la terre. Nous allasmes donc en chariot à Stolb,

3 ‘Monsieur Reygersberg’ († te Stockholm) was een zoon van de Zeeuwse rekenmeester David van Reigersberch. Zijn uitgeleide nam koningin Christina voor haar rekening; in de woorden van Nicolaes van Reigersberch, dd. 7 november 1645: ‘Het dode licchaem van onsen neeff heeft door orde van de Coninginne groote eere ontvangen, acht van hare Majestijts edelluyden hebbe het in de kerke gedragen ende geseth in de cappelle daer de Coningen liggen begraven [de grafkapel van koning Gustaaf II Adolf in de Stockholmse Riddarholmskyrkan], alwaer het is geleyt in een schoone tinne kiste ende blijve staen acht dagen, wanneer het schip vertrok’ (Rogge, Brieven van en aan Maria van Reigersberch, p. 323). Onder het toeziend oog van de lakei Plette werd het stoffelijk overschot naar Zeeland overgebracht en aldaar in de laatste dagen van oktober bijgezet in het familiegraf (Rogge, o.c., p. 320-324).

4 Het eiland Öland. De koopvaarder miste door de noordwesterstorm de veilige doorvaart door de Kalmarsund.

5 Koerland (Zuid-Letland). Het schip strandde in de avond van 7/17 augustus voor de kust van Łeba (Achter-Pommeren), ten westen van Danzig (Gdańsk).

6 De Staatse correspondent Pauwels Pels meldde op 25 augustus vanuit Danzig: ‘De heer Hugo de Groot was van Stocholm wederomme naer Lubecq met groote eere en presenten van hare Majesteit van Sweden vertrocken’ (‘Brieven van P. Pels’, in Kronijk HG 24(1868), p. 719).

7 Een berekening aan de hand van een zeekaart (Lucas Jansz. Waghenaer, Thresoor der Zeevaert, Amsterdam 1596, p. 143-147). De schipbreukelingen hadden nog 600 km. te gaan naar Lübeck.

[p. 709]

qui est la premiere ville où nous arrivasmes,⁸ où monseigneur le duc de Croy et madame la duchesse de Pomeranie⁹ tesmoignerent leur[s] bonnes volontés envers mondict seigneur et luy envoyerent le lendemain, qui fut le 10^e de ce mois, leur carosse,¹⁰ qui nous attrappa en chemin à une demie lieue de la ville et nous mena à Coslin, où mon seigneur fut traitté dans le chasteau par ordre de leursdites Altesses.¹¹ Le temps qu'il fist ce jour-là, estoit tres mauvais, faisant un orage meslé continuellement avec de la pluye. Il sembloit que le ciel et la terre avoyent conjuré à nous ruiner. Monseigneur Grotius quel temps qu'il fist poussa tousjours son voyage, en compagnie de quelques marchands qui avoyent pris terre avec nous, ne regardant point aux incommoditez du voyage, qui furent trop penibles pour un homme de son aage. Le mauvais temps continuant tousjours, les forces luy faillirent peu à peu, non pas le courage de pousser tousjours oultre.

La plume me tremble dans la main de passer plus avant. Helas! A-[t]-il falu donc que je deusse voir un spectacle plus que tragique? Helas! Que je voudrois n'avoir jamais veu la Suede, ma main ne seroit pas celle, qui doit maintenant donner de si tristes advis.

Nous arrivasmes à Rostock Samedy au soir le 16^e de ce mois.¹² Monseigneur Grotius se mit au lict tout aussitost, le lendemain on va querir le medecin;¹³ il vient tout incontinent, dit n'avoir point de danger, que ce n'estoit qu'une lassitude, que le temps et le repos estoyent les remedes dont il faloit user. Le troisiesme jour on parloit un autre langage et tout d'un coup, voila le medecin qui prononce la sentence de la mort. La foiblesse estoit si grande qu'enfin ny langue ny oreille firent leurs offices.¹⁴ Il mourut - helas, quel homme! - à la minuict du Lundy estant le 18^e d'Aoust. Le jugement a esté tousjours bon. Quelques

8 Op 9/19 augustus vonden de reizigers een herberg in Słupsk (Stolp), marktplaats op de weg van Danzig naar Stettin (Szczecin).

9 Ernst Bogislaw (1620-1684), hertog van Croy, administrator van het bisdom Kammin (Kamień Pomorski), en zijn moeder Anna (1590-1660), dochter van hertog Bogislaw XIII, sinds 1620 weduwe van hertog Ernst van Croy en Aerschot (nos. 6259 en 6414 (dl. XIV); ADB IV, p. 614-617 en NDB III, p. 426-427).

10 Dezelfde karos had in de laatste dagen van december 1644 de Staatse ambassadeurs dr. Andries Bicker en Cornelis van Stavenisse voortgeholpen (Den Haag, ARA, Eerste afd., Staten-Generaal, no. 8398).

11 Het hertogelijke slot te Koszalin (Köslin). Twee dagen later bereikten de reizigers Stettin, waarna zij over Pasewalk en Anklam aankoersten op Rostock (aankomst op zaterdag, 16/26 augustus).

12 De koets hield halt voor het huis van de weduwe Catarina Ballman (Balemans) aan de Große Wasserstraße 17 te Rostock. Twee maanden later zou de weduwe verklaren: ‘dat den welgemelden Ambassadeur op eenen saterdag met een land-coetse neffens ses dienaers voor haar logement aengecomen is en vermits sijn swackhijt van twee dienaers in 't huys geleidet en boven op de saale gebracht wirde: maar niemant mochte weeten wy hij was; dien avont hadde hij alleen tot sich genomen de begeerde soppe van os en kalfsvleesch’ (M. Conrat (Cohn), ‘De dood van Huig de Groot’, in De Nederlandsche Spectator, no. 34, dd. 23 augustus 1884, p. 265-269).

13 De volgende dag verscheen de Rostocker hoogleraar Joachim Stockman, doctor in de medicijnen (ADB XXXVI, p. 294), aan het ziekbed, ‘onwetende wie den patiënt was, vermits soo weinig den Heer als de dienaers den naam openbaaren wilden’. Op maandag, 18/28 augustus, nadat hij bemerkt had dat de patiënt stervende was, vroeg hij naar de naam van ‘den Heere Ambassadeur Grotius’.

14 Later op de dag waarschuwde de weduwe (supra, n. 12) de lutherse predikant en hoogleraar Johannes Quistorpius (1584-1648), pastor van de Marienkirche (ADB XXVII, p. 51-53). Om acht uur in de avond (plaatselijke tijd) werd de godgeleerde aan het sterfbed geroepen, ‘met denwelcken den Heer Ambassadeur weinig Latijnse woorden heeft gesproocken en doctor Quistorp corts daerop sijn afscheid heeft genomen’. Twee uur later trof Catarina Ballman haar voorname gast in doodsnood aan, nam hem bij de hand ‘en nae haare eenvoudichyt voorgebeden, tot dat hij haast daerop als tussen 10. en 11. uiren onder de hand sacht en still in den Heere ontsliep’.

[p. 710]

deux heures devant sa mort un ministre, nommé Quisturpius,¹⁵ estant venu aupres de luy et commençant à parler de Dieu, il jetta son bonnet et mit ses mains ensemble pour prier avec luy, un peu aprez dit ces mots latins: ‘Nihil intelligo’.¹⁶

Je ne vous puis pas escrire cecy à yeux secs, et quand je considere quel amour et singuliere bienveillance il m'a porté tousjours, le lieu où je suis m'est trop estroit pour fondre en larmes.

Le corps est embaulmé¹⁷ pour le transporter à Hambourg, les entrailles ayans esté ensevelis dans la cathedrale eglise de cette ville, dans un coffre de cuivre.¹⁸

Voila le coup fatal de ce grand heros, qui n'aura jamais son pareil. L'université de cette ville en a tesmoigné un extreme regret.¹⁹

A Rostock, ce 21^e d'Aoust 1645, stilo veteri.²⁰

15 De naam ‘Quisturpius’ lokte een spits commentaar van de Leidse hoogleraar Claude Saumaise uit: ‘La rencontre du nom du ministre qui le [Grotius] vit à sa mort n'est pas mauvaise: ‘Quisturpius’. Celui qui a fait ce petit discours de sa mort, imprimé à La Haye en François et en Flamand le nomme ainsi. Divisés-le: ‘Quis turpius? Non hoc factum videtur sine nomine’ (Leroy-Bots, Corresp. Saumaise-Rivet, p. 451).

16 De lutherse predikant gaf zijn visie op de laatste woorden van Grotius in een brief aan Elias Taddel, predikant van de lutherse gemeente te Amsterdam, dd. 27 september/7 oktober 1645, naderhand in Amsterdam gedrukt en vertaald in het pamflet Hugonis Grotii p.m. ultima, quibus Johanni Quistorpio... suum ob peccata dolorem, et spem salutis, confessus est - Laetste Afscheydts-reeden van Hugo de Groot (Knuttel, Cat. v. pamfl. no. 5239; BsG no. 19; Brandt-Cattenb., Leven II, p. 411-413, en Hugo Grotius, Begleitheft zum Gedenken an seinen 350. Todestag, Rostock 28 August 1995).

17 De chirurgijn Adam Sparwart en de doctores Joachim Stockman en Stephanus Schulse (Schultetus) verrichtten op dinsdag 19/29 augustus de sectie. Zij vonden geen sporen van een ziekte; zij constateerden slechts een ineengeschrompeld ‘verwelckt’ hart.

18 De kist met het gebalsemde lichaam werd op 23 augustus/2 september vrijgegeven aan Grotius' dienaren. De ingewanden van de overledene, in een koperen kistje geborgen, kregen op 25 augustus/4 september een laatste rustplaats in het koor van de Marienkirche van Rostock (J. Th. de Smidt, ‘Grotius letzte Reise’, in Grotiana 16-17(1995-1996), p. 85-96, en Brandt-Cattenb., Leven II, p. 414-415).

19 De universiteit droeg zorg voor een plechtige uitvaart (wellicht per schip onder een Staats geleide door de Sont). Neef Johan van Reigersberch, die op eigen gelegenheid terugreisde, aanschouwde in Hamburg de aankomst van de kist en de ontroostbare dienaren (Willem van Crommon, Rougissart de hofmeester, Baptista de kamerheer, de page en twee lakeien). De voortzetting van Grotius' laatste reis nam de jonge Reigersberch voor zijn rekening, maar toen de schipper in de haven van Rotterdam zijn loon opeiste, moest hij echter een beroep doen op het krediet van zijn oude schoolrector Hendrik Zwaerdecroon (Swaerdecroon) om de kist vrij te krijgen (Brandt-Cattenb., Leven II, p. 415; Rogge, Brieven van en aan Maria van Reigersberch, p. 317-324).

20 Volgens de Gregoriaanse kalender: 31 augustus 1645. De begrafenisdienst, op 3 oktober 1645 in de Nieuwe Kerk te Delft, werd bijgewoond door meer dan driehonderd personen (Briefw. C. Huygens IV, p. 205-209 en p. 224; Bots-Leroy, Corresp. Rivet-Sarrau III, p. 212, p. 218, p. 222, p. 225, p. 233-234, en Leroy-Bots, Corresp. Saumaise-Rivet, p. 445, p. 448 en p. 453). In maart 1641 had Grotius zijn broer Willem reeds de tekst van het grafschrift toegezonden (no. 5084 (dl. XII)):

Grotius hic Hugo est, Batavum captivus et exul,
Legatus regni, Suedia magna, tui.

Helaas was het gedicht niet meer van toepassing; vgl. de vertaling in Brandt-Cattenb., Leven II, p. 297:

Dit is het graf van Huig de Groot,
Dien Hollandt in zijn Kerker sloot,
En daar uit vrijgeraakt, in ballingschap deed leven,
o Magtig Zweden! tot uw Rijksgezant verheven.

[p. 711]

Verhael van de voyagie van den heer Hugo de Groot, van Stockholm op Rostock, en sijn overlijden aldaer, uyt een brief geschreven bij een van sijn suite.

Eerwaerdige vader,

Ick schrick dat ick het droevig wedervaren van onse reyse begin te vertellen, daer noch sulck een ongeluckigen slagh op gevolgt is, die de werelt noyt genoeg en sal konnen beklaghen.

Den eersten van Augustus van Stockholm, daer wij den heer Reygersbergen noch al seer sieck lieten, vertrocken zijnde, also hem de wint des morgens daeraen volgende na de ghewenschte zijde keerde, gingen wij dadelijck t'zeyl ende kregen dienselven dagh de volle zee. Den derden kregen het eylant Oelant in 't gesichte. Denselven dagh s'avonts begon ons de goede wint te begeven ende wierden 's morgens genoodsaeckt ander zeyl te voeren. Den vijfden was de lucht betrocken ende en hadden bijkans den geheelen dagh niet dan regen, totdatter ontrent middernacht een tempeest opquam, die ons gantsch verbijsterde en van onse streecke af dede dwalen. Ende was het onweder so schrickelijck, 'twelck den gehelen dag duyrde, dat des anderdaegs tegen den avont ons den grooten mast aen stucken brack; dewelcke vallende, oock den achtersten schaeloos maeckte, tot ons groot geluck, dewijl de slagh van den val daerop gebroken wiert, datter van 't schip niets en brack of scheurde. End' in die gelegentheyt was onse behoudenisse de voorsichtigheyt van een van de bootsgesellen, dewelcke het touw daermede de groote mast aen den voorsten vast is, afhackende, oorsake was dat den val geen schade en dede, sonder 'twelcke andersins de mast ter zijden had moeten vallen ende ons met het schip omsmacken.

Ick geef u te bedenken hoe wij daer altemale aen waren, maer God zij gedanckt, die ons van sulck een groot peryckel bevrijt heeft: doe de nacht aenquam, begon het tempeest wat te minderen, soodat wij met de voorste mast - die ons alleen overschoot - met de wint afliepen nae de kuste van Courlandt, totdat wij 's morgens, den sevenden van den maent, deselve tempeest haer wederom verheffende, dreven op Gods genade. Door wiens voorsienigheyt een van de bootsgesellen in de mast geklommen zijnde om het bovenste zeyl neder te laten, sagh hij buyten alle verwachten een punct lands, daer wij dadelijck na toe trocken, sonder te weten wat landt het was. 's Avonts wierpen het ancker dichte bij het strant, niet sonder groot gevaer van te stranden, de mane haer niet vertoonende voor de middernacht. Ick en soude u met geen woorden konnen uytdrucken het waggelen van 't schip ende het gerammel van het ijser en koper, daer het mede ghelaeden was. Den dagh gekomen zijnde, sagen wij het lant een musketschoot van ons af. De wint een weynigh stillende, deden een schoot met het geschut, om een sloupe te doen komen, die ons aen lant brachte, want self het bootje van ons schip - 'twelck in sulcke tijden van noodt den lesten toevlucht is - was van het vallen van den mast gescheurt. Na den middagh kregen het geluck dat ons een sloupe quam halen, en bracht ons te lande op 14 mijlen van Dantzick, bij een dorp met namen Liba, soodat wij 70 mijlen te reysen hadden om tot Lubeck te komen.

Maer helaes! Doe wij 't al meenden gewonnen te hebben, vielen wij van het één ongeluck in 't andere. Mijnheer Grotius, die seer sieck was geweest geduyrende het tempeest, was heel verblijt dat hij d'aerde onder sijne voeten hadde. Soo reden wij dan met een wagen na Stolb, d'eerste stadt daer wij aenquamen, alwaer den doorluchtigen hertogh van Croy en mevrouwe de hertoginne van Pomeren mijnen voorszegde heere hare goede affectie toonden en hem des anderen daegs, die nu den thienden van den maent was, hare carosse sonden, die ons vandt op den wegh op een half mijle nabij de stadt en bracht ons te Coslin, waer mijn heer op 't casteel getracteert wiert door ordre van hare Hoogheden. Het was dien dagh seer quaet weder, makende een storm met geduyrigen regen ghemengt, en scheen dat hemel en aerde t'samenspanden om ons te verderven. Wat weder dat het was, soo woude mijnheer Grotius evenwel met sijne reyse voort, in compagnie van eenige koopluyden die met ons ghelandet waren, niet lettende op de ongemacken van de voyagie, al te moeyelick voor een man van sijne jaren. Het quaet weder altijt continuerende, begonden hem allenskens de krachten te begheven, hoewel niet de couragie om altijts voort te willen.

Nu begint mij de penne in de hant te beven dat ick de rest vervolge. Och, moest ick

[p. 712]

dan sulck een ellendighe tragedye, ende meer als tragedye, aenschouwen? Och, hoe soude ick nu wenschen dat wij Sweden noyt gesien en hadden! Mijn hant en soude nu sulcke droevighe tijdinghe niet moeten schrijven.

Wij quamen te Rostock binnen Saterdagh 's avonds den sesthienden van dese maent. Mijnheer Grotius gingh dadelick te bed leggen, des morgens ging men den doctor halen; hij quam terstont. Hij seyd, daer was geen swarigheyt, 't was maer een vermoeytheyt, den tijdt en de rust waren de remediën die men gebruycken moest. Maer den derden dagh sprack men heel een ander tale, de patiënt wiert van den doctor schielijck opgegeven. Soo groot was sijn swackheyt, dat hem in somma de sprake ende 't gehoor begaf, ende stierf te middernacht, des Maendaeghs den achtienden van Augustus. Och, wat een man! Hij is altijt bij sijn verstant gebleven. Ongevaerlijck twee uyren voor sijn doodt, zijnde een predikant met naeme Quisturpius bij hem gekomen en hem beginnende van Godt te spreken, wierp hij sijn mutse af en leyde de handen samen, om met hem te bidden, een weynigh daernae seyde hij dese Latijnsche woorden: ‘Nihil intelligo’.

Dit en kan ick sonder tranen niet schrijven, en als ick overdencke de liefde en sonderlinge gunst die hij mij altijts toeghedraghen heeft, soo schreye ick dat mij de werelt te bangh wort.

Het lichaem is gebalsemt om nae Hamburg te voeren, het ingewant hier in de domkercke van dese stadt begraven, in een koper kistjen.

Dit was het doodelick treffen van dien grooten heldt, die noyt sijns gelijcke en sal hebben. De universiteyt van dese stadt heeft er seer groote droeffenisse over bewesen.

Wt Rostock, desen 21^e Augusti 1645, ouden stijl.