Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 16

7176. 1644 december 3. Aan J. Oxenstierna.¹

Illustrissime et excellentissime domine,

Responsurus humanissimae epistolae Excellentiae vestrae ad me datae 7/17 Novembris, incipiam more veteri a rebus divinis. Etiamsi tam cruenta bella ortum, praetextum aut alimenta non sumsissent ex religionis dissidio, tamen arbitrarer christianorum officium esse in id laborare, ut in idem corpus rediretur, quandoquidem et vocati simus in idem corpus, ut nos docet gentium doctor.² Verum etiam qui id optare se dicunt, dubitant an res sit sperabilis. Scio omnia schismata quo latius patent quoque diutius durarunt, eo esse insanabiliora tam multis oleum in flammam addentibus et magis magisque inolescente in animis malo. Tamen non desunt exempla, ut in humano corpore, ita in ecclesia sanatorum morborum veterum. Post Synodum Chalcedonensem³ late per orientem invaluerat schisma duravitque per centum annos ad Justinianum usque,⁴ cuius auctoritate renitentibus diu episcopis romanis, tandem vero Vigilio ad pacem se flectente,⁵ malum illud finem accepit. Etiam hoc quod nunc est schisma inter eos qui in sedis romanae societate se continent et inter eos protestantes qui sincere confessionem amplectuntur Augustanam, posse sanari credidere magni imperatores Carolus Quintus, Ferdinandus, Maximilianus;⁶ credidit et Melanchton⁷ virique eruditi alii, quorum scripta ea de re extant. Didici a viris magnis Henricum IV, Galliarum regem, dixisse eas conditiones se impetraturum

1 Gedrukt Epist. p. 736 no. 1706. Antw. op no. 7147.

2 Paulus in 1 Cor. 12: 12-31 en 1 Tim. 2: 7.

3 Het concilie van Chalcedon dat op 1 september 451 door keizer Marcianus was bijeengeroepen. De monofysieten konden zich niet verenigen met de formula: Christus is één, onderscheiden in twee naturen, onvermengd, onveranderd, ongescheiden, ongedeeld.

4 Keizer Justinianus (ca. 483-565) had het oecumenisch concilie van Constantinopel bijeen laten komen om de veroordeling te bekrachtigen van drie bisschoppen (Theodoros van Mopsuestia (ca. 350-428), Theodoretos van Cyrrhus (ca. 393-ca. 460) en Ibas van Edessa (ca. 400-457)), die hoewel zij de formula van Chalcedon hadden ondertekend, in hun geschriften blijk hadden gegeven van nestoriaanse opvattingen (de zgn. Drie Kapittel-strijd). Het concilie kwam op de achtste zitting (2 juni 553) aan de keizerlijke wens tegemoet (Conciliorum oecumenicorum decreta, ed. J. Alberigo e.a., Bologna 1973³, p. 105-122).

5 Paus Vigilius († 555) moest onder keizerlijke druk zijn bezwaren tegen de veroordeling van de ‘tria capitula’ (supra, n. 4) opgeven (The Oxford Dictionary of the Christian Church, ed. F.L. Cross, Oxford-New York 1997³, p. 1619-1620 en p. 1697-1698).

6 Grotius had in zijn Via ad pacem ecclesiasticam, Parijs 1642 (BG no. 1166) en Amsterdam 1642 (BG nos. 1167-1168), een aantal teksten opgenomen die hij van essentieel belang achtte voor de ideale vrede: de Professio fidei Tridentina in de bul ‘Iniunctum nobis’ van paus Pius IV, dd. 13 november 1564; de Confessio fidei exhibita invictissimo imperatori Carolo V Caesari Augusto in Comitiis Augustae, anno M.D.XXX, en Georgii Cassandri de articulis religionis inter catholicos et protestantes controversis, ad invictissimos imperatores augustos Ferdinandum I et Maximilianum II, eius successorem, Consultatio. Zijn bundel had hij afgesloten met een Syllabus librorum et epistolarum doctorum aliquot ac piorum virorum, ex quibus videri potest, quam non sit difficilis controversiarum in Religione conciliatio, si controvertendi studium vitetur; zie G.H.M. Posthumus Meyjes, ‘Jean Hotman and Hugo Grotius’, in Grotiana, N.S. 2(1981), p. 3-29.

7 Philippus Melanchthon (1497-1560), een van de opstellers van de Augsburgse Confessie van 1530 (Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexicon V, kol. 1184-1188).

[p. 199]

regi Angliae et protestantibus foederatis suis redeundi ad ecclesiae unitatem,⁸ quas honeste recusare non possent, propositumque ei regi fuisse episcopos sui regni mittere in Angliam, ut cum eius regni episcopis ea de re colloquerentur. Sed haec eius destinata non sine egregiorum virorum consiliis suscepta mors interrupit.

Ego ut summa quaedam disputationis capita attingam, ita censeo dogmata quae sunt in confessione Augustana quaeque in Concilio Tridentino videri quidem distare multum ob voces ambiguas, quas alii aliter atque aliter sumunt; caeterum ita commode posse explicari a viris talium intelligentibus ac pacis amantibus, ut nullum superfuturum sit discrimen, nisi in iis quae salva pace liberis eruditorum disquisitionibus relinqui possunt. Atque id satis apparere ex actis Concilii Ratisbonensis.⁹ Ad communionem sedis apostolicae posse recipi qui plebi sacramentum corporis et sanguinis dominici dant sub utraque specie et qui liturgiam habent aliam a romana sed catholici sensus, etiam in sermone populari, et quorum presbyteri sua retineant matrimonia, exemplo et Maronitarum et Graecorum qui in Polonia sunt,¹⁰ apparet. Quae in Suedia et alibi correcta sunt in disciplina cleri et populi, in prohibendis superstitionibus et sacrorum nundinationibus, ea non tantum sic manere aequum est, verum etiam sperandum restituta unitate id exemplum sequuturos populos alios, in quibus multi sunt qui nihil magis optant quam ut quae irrepsere vitia secundum veteres canones tollantur. Ut rursum ecclesiae fiat utilis aut certe non noxius episcopi Romani primatus, in eo non parum est difficultatis. Attamen qui consideraverit hanc causam non minus ad reges et episcopos qui nunc romanae sunt communionis, quam ad reges et episcopos protestantes pertinere, quique perviderit cautiones quibus in ea re utuntur Gallia et tot Hispaniae regna, non desperabit posse rationes reperiri, per quas et regum imperia et iura circa episcoporum electiones¹¹ in tuto locentur et primatibus, archiepiscopis et episcopis maneant salva quae iis canones et mores veteres concedunt. Quodsi ab armis quies aliquando daretur orbi christiano, possent reges qui in romana sunt communione et protestantibus non male volunt, adiuvantibus episcopis ista Romae praeparare, ita ut bonus exitus sperari posset. Difficilia haec, sed talia esse solent omnia magna, utilia, gloriosa. Et aequum est in re tam salutari Deum confidere adiutorem fore. Et haec quidem de re ista universa, quantum fert epistolae ratio, dicta sunto.

Venio ad ea quae in Polonia coepta non aliis quam Pelsii literis¹² cognovi antehac,

8 Koning Hendrik IV († 14 mei 1610) zou gestreefd hebben naar een verbroedering van alle vorsten in een ‘republique tres-chrestienne, toujours pacifique en elle-mesme, composée de tous les potentats de l'Europe’ (Oeconomies Royales VIII, p. 194-203). Zijn ‘surintendant des finances’ Maximilien de Béthune (1560-1641), hertog van Sully, was de inspirator van dit vredesplan; zie no. 5665 (dl. XIII), en Mémoires des sages et royalles oeconomies d'estat, domestiques, politiques et militaires de Henry le Grand ... et des servitudes utiles, obeissances convenables et administrations loyales de Maximilian de Béthune, anoniem gedrukt ‘à Amsterdam’ [=au château de Sully] 1638.

9 Het godsdienstgesprek op de Regensburger Rijksdag (1541); zie Acta colloquii in comitiis Imperii Ratisponae habiti, hoc est, articuli de religione conciliati, et non conciliati omnes, ut ab Imperatore Ordinibus Imperii ad iudicandum, et deliberandum propositi sint. Consulta et deliberata de his actis Imperatoris ... Et quaedam alia ... per Martinum Bucerum, Straatsburg 1541.

10 De Oekraïners (Roethenen, Ruthenen) die in 1595 te Brest-Litovsk de hereniging met de Kerk van Rome hadden onderschreven (Jobert, De Luther à Mohila, p. 321-343).

11 De bisschopsbenoemingen; vgl. Rivetiani Apologetici, pro schismate contra Votum pacis facti, discussio, Irenopolis [Amsterdam] 1645 (BG no. 1195), in Grotius' Opera omnia theologica III (BG no. 919), p. 684 r. 11A: ‘Spopondit autem pridem pro Papa Cardinalis Perronius Jacobo Magnae Britanniae Regi, si cum Sede Romana concordiam vellet, nihil ipsi de iure regio periturum’.

12 Zie nos. 6689, 6826 en 6968 (dl. XV). Pauwels Pels (1587-1659), vader van Spirings secretaris Pieter Pels (1617-1698), was Staats-Zweeds correspondent in Danzig (Schutte, Repertorium I, p. 226-227, en II, p. 319-320 en p. 721).

[p. 200]

nunc ex literis Excellentiae vestrae chartisque transmissis cognosco amplius.¹³ In ea epistola quam signavit princeps Radzivilius multa laudo.¹⁴ Velim etiam illas offensas quas considerationum scriptor annotat, per regis Poloniae et procerum prudentiam ac lenitatem amoveri. Venit mihi in mentem quod scripsit Thuanus,¹⁵ protestantes esse suspicax hominum genus, nempe in Gallia, quia ibi sunt caeteris infirmiores; quod et in Polonia sic se habet. Solent autem qui minus valent saepe timere etiam tuta. Ego illis considerationibus expensis turpe futurum arbitror confessionem Augustanam in Polonia sequentibus, si colloquium a rege Poloniae expetitum defugiant. Sed velim eos de modo agendi consilium sumere a Suediae, quod regnum est in illa confessione primarium, episcopis.¹⁶ An aliquid boni ex colloquio expectari possit, is demum iudicare poterit qui norit episcopos Poloniae ad hoc negotium delectos, an sint viri pii, veritatis et recti ordinis amantes, an et placidi.¹⁷ Quodsi tales sunt, puto leni collatione quam scriptis facilius intelligi posse quae super singulis quaestionibus et ipsi et alii sentiant, et quae via ad concordiam iniri possit.¹⁸ Quodsi aliquando regnum Suediae salva ea reformatione, quae non in subtilibus controversiis et disputationibus scholasticis, sed in rebus solidis consistit, in sedis romanae communionem restitui possit, videor inde mihi prospicere magnum bonum ecclesiae universali, magna autem rei Suedicae incrementa.¹⁹

Ad alia ut veniam, est sane ut nobis gratulemur de tam felice proelio in mari pugnato²⁰ et de melioribus Torstensonii quam Gallassii rebus²¹ et de Hassorum adventu²² ad impediendos Hatzfeldii²³ aut promovendos Gallorum conatus. Det Deus ventura ad eundem modum, denique Excellentiae vestrae labores ad pacem in Germania constituendam prosperet.

Post publica liceat adiungere de privatis meis rebus aliquid. Scripseram de iis ad Excellentiam vestram 29 Septembris, et cum dubitarem an eae literae recte pervenissent,

13 De Zweedse gevolmachtigden waren in het bezit gekomen van een dossier met aantekeningen over de lutherse en calvinistische bijdragen aan het godsdienstgesprek te Toruń. Mogelijk een geschenk van de verzoeningsgezinde protestanten Sigismund (Zygmunt) Gyllenstierna (Guldenstern) en Janusz Radziwiłł.

14 De Litouwse kamerheer Janusz Radziwiłł (1612-1655) had in augustus 1644 te Orla (ten zuiden van Białystok) een raadpleging gehouden van lutheranen, calvinisten en Boheemse broeders. De vertegenwoordigers van de protestantse kerken in Polen betuigden bij deze gelegenheid hun steun aan het godsdienstgesprek, op voorwaarde dat koning Wladislas IV de acta van de bijeenkomst te Toruń openbaar zou maken (Jobert, De Luther à Mohila, p. 141 en p. 389).

15 Vgl. no. 1981 (dl. V). Een opmerking van Jacques-Auguste de Thou (1553-1617) in zijn Historiarum sui temporis ab anno ... 1543 usque ad annum ... 1607 libri CXXXVIII, Parijs 1604-1608, 1609-1614 en Genève 1620-1621.

16 De Zweedse bisschoppen mengden zich niet in het beraad. Hun Poolse medestander Sigismund Gyllenstierna, hoofdeling te Sztum, moest wegens ziekte verstek laten gaan. Het woord viel tenslotte toe aan de ‘harde’ lutheranen Johann Hülsemann, Abraham von Calow en Johannes Botsack (Jobert, De Luther à Mohila, p. 392).

17 Bisschop Jerzy Tyszkiewicz verdedigde het rooms-katholieke standpunt in het godsdienstgesprek te Toruń.

18 Op 28 augustus 1645 sprak de Poolse kanselier Jerzy Ossolińsky in het stadhuis van Toruń de openingsrede uit (Jobert, De Luther à Mohila, p. 388-392).

19 De Liturgia Suecanae Ecclesiae catholicae et orthodoxae conformis (1576) van koning Johan III (Sveriges Historia till våra dagar V, p. 172-183) had Grotius' interesse voor de Zweedse kerk opgewekt; vgl. no. 5646 (dl. XIII).

20 De overwinning die de Zweeds-Hollandse vloot van Karl Gustav Wrangel en Maerten Thijssen Anckarhielm op 13/23 oktober in de Fehmarnbelt had behaald.

21 De Zweedse opperbevelhebber Lennart Torstensson voerde aan de Saale een uitputtingsoorlog met het keizerlijke expeditieleger van Matthias, graaf Gallas.

22 De Hessen hadden begin november hun stellingen in Oostfriesland verlaten (nos. 7174 en 7175).

23 De regimenten van de keizerlijke veldmaarschalk Melchior von Hatzfeldt und Gleichen vochten niet langer aan de Rijn. De keizer had hen bevolen om de Elbe over te steken en de weg naar Meissen te nemen.

[p. 201]

repetii eadem 9/19 Novembris.²⁴ Summa postulati huc redibat, ut liceret mihi uti beneficio quod mihi excellentissimus dominus, magnus regni Suedici cancellarius, in magnorum damnorum solatium concessit, uti, id est prae manu semper habere pecuniam unius temporis semestris, de qua rationes Suediae debeam; idque ad sustinendos sumptus, qui non parum supra annua quae mihi dantur ascendunt, ob aucta plus tertia parte rerum omnium necessariarum pretia, quod verum esse norunt omnes qui hic vivunt aut vixere, inter alios illustres domini comes Lagardius et baro Oxenstierna.²⁵

Deus, illustrissime et excellentissime domine, det Excellentiae vestrae res qua publice qua privatim felicissimas,

Excellentiae vestrae semper inservire paratissimus obligatissimusque,
H. Grotius.

24 Grotius' verzoek om een regelmatige uitbetaling van zijn honorarium (no. 7083); zie zijn brieven aan de Zweedse gevolmachtigde Johan Oxenstierna, dd. 29[=28] september/8 oktober (no. 7086), dd. 9/19 november (no. 7153), en dd. 16/26 november 1644 (no. 7166).

25 De ‘touristen’ graaf Magnus Gabriel De la Gardie en baron Erik Axelsson Oxenstierna; vgl. nos. 6848 en 6992 (dl. XV).

Lutetiae, 3 Decembris 1644 novi Calendarii.

Responsum super hac re spero me habiturum ante anni huius exitum, res enim urget.

Adres (volgens de uitgave der Epist.): Baroni Oxenstiernio, plenipotentiario.