Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 16

7175. 1644 december 3. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Acceptis literis a praefecto Benfeldii,² metuente non sine causa ne terra ista, ut antehac,³ magna damna pateretur a metaturis aut excursibus militum Gallorum, conveni dominum comitem Bryennium, secretarium status, eique exposui loca ista recepta a rege Ludovico XIII in suam tutelam⁴ ac praeterea Gallicis exercitibus semper utilissima fuisse suppeditando valde liberaliter victum, machinas et quae eo pertinent. Recepit dominus comes Bryennius se acturum de hoc negotio cum regina regente, nec dubitare se quin ita, ut expetebam, scriptum sit ad marescallum vicecomitem Turennae, ut illis locis parcatur.

Vidi librum factum contra legatorum Gallicorum epistolas ad Germaniae principes, titulo prodigioso ‘Amico-critica monitio’,⁵ in quo multa acerbe dicta sunt contra Gallos, sed et multa vere, praesertim de saeve improbeque factis cum regnaret cardinalis Riceliacus.

In Anglia intelligo scriptum quoddam editum ab electore Palatino, quod hic principibus regiae stirpis mirum in modum displicet.⁶ Probat causam parlamentariorum contra regem tam in civilibus quam in ecclesiasticis rebus, deinde, quod minime necesse erat principi infortunato, accusat principem Arausionensem et Batavorum rectorum multos,

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 222; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 503 no. 563. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 387.

2 De brief van Friedrich Moser von Filseck († 1674), gouverneur van de Zweedse enclave Benfeld, is niet overgeleverd.

3 De gouverneur van Benfeld had zich steeds verzet tegen de inkwartiering van Frans-Weimarse troepen in de Elzas; zie nos. 6399, 6402, 6430, 6484 en 6576 (dl. XIV), nos. 6889, 6900 en 6951 (dl. XV), en Acta pacis Westphalicae; Die Schwedischen Korrespondenzen I, p. 408.

4 Grotius herinnerde staatssecretaris Henri-Auguste de Loménie, graaf van Brienne, aan het verdrag van Compiègne, dd. 18/28 april 1635 (Reuss, L'Alsace au dix-septième siècle I, p. 77, p. 82-84 en p. 349, en Oxenst. Skrifter 1. afd., XIII, p. 238-239, p. 242-243 en p. 247).

5 Kardinaal Jules Mazarin kreeg het pamflet Amico-critica monitio ad Galliae legatos, Monasterium Westphalorum pacis tractandae titulo missos, Frankfort [1644], in september toegestuurd (Acta pacis Westphalicae; Die Französischen Korrespondenzen I, p. 521, p. 579, p. 585, p. 602 en p. 609). Het geschrift was een vijandige reactie op de uitnodiging die de Franse gevolmachtigden Claude de Mesmes, graaf van Avaux, en Abel Servien op 6 april 1644 naar de Duitse vorsten en standen hadden laten uitgaan (no. 6954 (dl. XV), en Stadtbibliothek Frankfurt am Main, Flugschriftensammlung ‘Discursus politici’, Frankfort 1930, p. 230, op naam van A. Sprenger).

6 De Fransen namen aanstoot aan de ‘Motives and reasons’ van de reis van prins Karl Ludwig van de Palts naar Londen.

[p. 196]

quod tali causae non adfuerint quantum poterant.⁷ Regina Angliae nihil hic obtinebit,⁸ non tantum quod consilium quo utitur rex Britanniae suspectum sit Gallis quod Hispano faveat, ut Galli dicunt, ut vero ego existimo, quod Gallorum processibus non satis faveat, verum etiam quod Gallia futuro anno in Flandria multum se promoturam speret, quod impedituri essent Angli si essent concordes.⁹

Bavarici esse dicuntur ad Moenum¹⁰ et eius ripam ulteriorem scandere, quo minus absint ab Hazfeldio si quid ei periculi incumbat, ante finem huius anni ituri in hiberna. Gallici militis pars maxima esse dicitur ad Mogontiacum; positi ab ipsis excubitores per Rheni ripam citeriorem. Arcem Betzelenam¹¹ cepere, quae est ducis Simmerensis. Commeatus eis sunt satis tenues, ideo quod nihil habeant satis ab hostibus tutum et a Galliae urbibus satis longe absint. Dicunt Austriaci qui illis sunt in locis, se misisse ad Galassium LXXX millia saccorum frumenti, ducatorum quinquaginta millia. Dux Bavarus suos misit Lintzam, ubi est imperator, venturus ut rumores sunt Augustam¹² usque. Spargit autem Bavarus famam paratum se reddere quae in Palatinatu tenet, modo ad Oenasum terrae, quas antehac pro sumtibus in bellum factis habuit, ipsi reddantur.¹³ Tam Viennense quam Spirense collegium¹⁴ queruntur ibi deesse necessaria. Hazfeldii copiae ad quinque millia Franconiam transierant. Si verum est quod Francofurti dicitur, poscere caesarianos a Ragozio, ut militem abducat, deinde dimittat, insessa reddat, Hungariae rebus se non admisceat, a foederibus discedat, non videtur ibi parata pax. Dux Carolus adhuc est non longe a Trevericis Confluentibus.

Harcurtius ante ver non videtur iturus in Catalaniam. Princeps Condaeus in praefecturam suam Burgundiae redit ad quaerendas pecunias, quarum magna hic penuria est. Gassius¹⁵ ad Cassellam fuit; iturusne contra Hazfeldium¹⁶ an ad Gallicos exercitus,¹⁷ adhuc nescimus. Papa Camillum, consanguineum suum, et fratrem Ethrusci ducis fecit cardinales, eundem honorem, ut creditur, daturus principi Casimiro et Parmensis ducis

7 ‘Monsieur l'Electeur’ (supra, n. 6) zou volgens een informant van de Haagse hofsecretaris Constantijn Huygens gezegd hebben: ‘que l'une des raisons de son voyage avoit esté les affronts que luy faisoit Son Altesse et Messieurs les Estats’ (Briefw. C. Huygens IV, p. 86-87).

8 Kardinaal Jules Mazarin besloot in de Engelse aangelegenheden van koningin Henriëtte Maria een afwachtende houding aan te nemen (CSP Ven. 1643-1647, p. 158-159).

9 Vgl. het pamflet ‘A discourse of a true English-man concerning the interest England hath in the siege of Graveling’, dd. 28 juni/8 juli 1644 (Catalogue of the pamphlets ... collected by George Thomason I, p. 331). Het geschrift, opgesteld ten tijde van de belegering van Gravelines (Grevelingen), waarschuwde de Engelsen voor een Frans offensief in de richting van de Vlaamse kust (CSP Ven. 1643-1647, p. 116-117 en p. 119-122; S. Groenveld, Verlopend getij, p. 121 en p. 166, en Briefw. C. Huygens IV, p. 36).

10 Onderstaande berichten komen ook voor in Grotius' nieuwsbrief aan Nicolaes van Reigersberch, dd. 3 december 1644 (no. 7174).

11 ‘Betzelena’, misschien een verschrijving voor Böckelheim, een burcht in de omgeving van Bad Kreuznach.

12 Het bericht dat keizer Ferdinand III een bezoek zou brengen aan Augsburg (Augusta Vindelicorum).

13 De Gazette 1644, no. 146, dd. 10 december 1644, meldde slechts: ‘L'Empereur ... traitte aussi avec le Duc de Bavières pour tirer de lui une grosse somme d'argent: pour assurance de laquelle il lui offre le païs sur l'Ens’.

14 De raadsheren van het ‘Reichskammergericht’ te Spiers hadden zich op 29 augustus 1644 onder Franse bescherming geplaatst (no. 7039 (dl. XV)).

15 De Hessische generaal-majoor Johann Geyso (‘Gassius’) zocht over Kassel en Göttingen verbinding met het leger van de Zweedse opperbevelhebber Lennart Torstensson aan de Saale.

16 De regimenten van de keizerlijke veldmaarschalk Melchior von Hatzfeldt und Gleichen volgden een zuidelijkere route naar het front.

17 Landgravin Amalia Elisabeth van Hessen-Kassel moest tegelijkertijd acht slaan op de afspraak om haar troepenmacht beschikbaar te houden voor de campagne van de Franse legers aan de Rijn; zie no. 7127.

[p. 197]

fratri. Motta in Lotharingia adeo non arcte obsidetur, ut miles ad Divionem et alia Burgundici ducatus loca excurrat.

In Anglia rex Donningtonum obsidio exemit. Est ipse Oxoniae, exercitus eius apud Mansburgum¹⁸ et Wantagiam, Tauntonum in Somersetia ab eo obsidetur. At parlamentarii cepere Knaresburgum in Eboracensi tractu et Selmesleiam;¹⁹ in ora maris custodias ponunt: pati nolunt, ut Batavi aut gentes aliae adeant portus a rege possessos. Mittunt ad regem conditiones, ut omnes aequi iudicant, plane intolerabiles.

Sultanus Turcarum cum Adrianopolim iisset, credebatur moliturus aliquid contra principem Moldavum, qui Nascii²⁰ Poloni filiam duxerat, sed et contra Walachum. Verum illis rebus intactis rediit Constantinopolim metu seditionis, inde ortae quod milites donativa primo sultani itinere ad bellum dari solita non accepissent eiusque rei culpam assignarent cogeae, id est praeceptori ipsius sultani, nunc Thraciae praefecto. Ianizarorum aga dicitur fieri in dies insolentior,²¹ ita ut et patriarcham Graecum²² diu apud se captivum habuerit et multos Graecos musulmannos fecerit, item ex Armeniis multos; ita ut posthac neget opus fore pueros ad scholam militarem abduci.

Deus, excellentissime et illustrissime domine, Sublimitati tuae faveat,

tuae Sublimitatis devotissimus cultor,
H. Grotius.

18 ‘Mansburgum’, vermoedelijk Marlborough of Wanborough (nabij Swindon).

19 De belegering van Helmsley Castle (ten westen van Scarborough) en de blokkade van de koningsgezinde havenstad Scarborough.

20 Lees: ‘książę’ (prins).

21 ‘Rikâbdâr’ (houder van de stijgbeugel) Saban-Aga had in het voorjaar van 1644 het bevel gekregen over de janitsaren (Atsiz, Das Osmanische Reich, p. 19-20).

22 Parthenius I, patriarch van Constantinopel 1639-1644, had op de synode van Constantinopel-Iasi (1642) de leer van de reformatorische patriarch Cyrillus Lucaris († 1638) veroordeeld (Parthenii, patriarchae Constantinopolitani decretum synodale super calvinianis dogmatibus, quae in epistola Cyrilli nomine ante annos aliquot edita, falso Graecorum et Orientalium consensu recepta ferebantur ... Nunc primum ex Oriente allatum una cum Arsenii Hieromachi epistola Venetias missa, quae praefationis loco praefixa est, ed. Gabriel Cossartius, Parijs 1643). In de zomer van 1644 kwam zijn dienstbaarheid aan de belangen van de Moldavische vorst Vasile Lupu onder verdenking te staan (S. Runciman, The great church in captivity, p. 286-287 en p. 341-343). De Sultan wees kort daarop een opvolger aan: Parthenius II aanvaardde zijn nieuwe waardigheid op 8 september 1644 (Gazette 1644, no. 154, dd. 31 december 1644, en Bots-Leroy, Corresp. Rivet-Sarrau III, p. 133-135).

[Lutetiae], XXIV [sic] Novembris/III Decembris 1644.

Fama hic spargitur, sed nescio an vera, in Stiriam irrupisse septem Turcarum millia. Hazfeldium audimus nunc in Thuringia esse. Castellanos in Terceram insulam aliquid tentasse, sed frustra. A papa repetitam tabulam, quam Urbanus sustulerat, de victoria Venetorum navali contra Fredericum Barbarossam. In Italia copias Hispanicas adhuc esse in Novaresio, Lomellina, Vigevano et apud Alexandriam. Gallos ad Nicaeam et ad Langas excurrere, et certare Hispanos et Gallos inter se, utri se priores in hiberna recipiant. Classis Gallicae partem esse apud Calabriam, Siciliam, Sardiniam, Corsicam. Bavaricos hiberna capturos ad Nicrum et in Ringavia, Gallos in ripa citeriore Rheni; a quibus minus premi arcem Crutzenaci, quod dux Simmerensis laboret, ut eum locum bello eximat. Congregatos fuisse ordines Atrebatensis agri, Hainaviae, Flandriae, Brabantiae in urbe Bruxella,²³ sed nihil effecisse. Leges hic factae sunt contra luxum in vestibus et carrucis.

23 De bijeenkomst van de Staten van Artesië, Henegouwen, Vlaanderen en Brabant in Brussel.

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. Acta cum Bryennio. De libello contra Gallos. Palatini edictum Gallis displicet. Regina Angliae cur nil obtineat. Varia de

[p. 198]

bello et pace in Germania. Collegii Viennensis et Spirensis querelae. De Hazfeldio, Ragozio, Lotharingo, Harcurtio, Condaeo, Gassione. Novi cardinales. Motta cur non arcte obsessa. Anglorum turbae crescunt. Turcica. Fama de Turcarum irruptione; Hazfeldio. Tercera tentata. A papa repetita tabula de victoria Venetorum. De exercitibus in Italia; Germania. Conventus ordinum in Belgio Hispanico. Leges contra luxum.