Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 7

2884. 1636 december 12. Aan J. Slupecki de Konary⁷.

Vir nobilissime,

Eadem hora literas abs te accipio binas Calendis Augusti⁸ et XIX Septembris⁹ datas. Nam illas, quibus respondisti a me scriptis¹⁰, non accepi. Gaudeo tam constantem tibi esse mei memoriam quam ego tui oblivisci nunquam possum.

Radsevilii ecclesiasten¹¹ non vidi, alii ad me literas tuas pertulere.

De Gallicis, quod quaeris, rebus haec summa est. Magno et animo et felicitate rex¹² hostem intra fines ingressum ultra flumina Picardiae Samaram, Burgundiae

7 Copie Bibl. Gemeente Rotterdam, coll. Rem. Kerk., cat. v. hss. no. 674. Gedrukt Epist., p. 286; Stanisl. Kot, Hugo Grotius a Polska, p. 46. Antw. op no. 2695. Misschien beantw. dd. 3 augustus 1637 (dl. VIII). Voor geadresseerde zie men o.a. V, p. 52 en n. 7 aldaar. aant.

8 No. 2695.

9 Ontbreekt. aant.

10 Ontbreken.

11 Adam Reynoldaant., hofprediker van prins Janusius Radziwill; vgl. no. 2695, p. 300 en n. 5 aldaar.

12 Lodewijk XIII van Frankrijk.

[p. 577]

Ararim rejecit. Accesserunt ad hoc, quod praecipuum est, magna decora: Corbia oppidum munitissimum hosti ereptum gravi jam autumno obsidentibusque magis quam obsessis metuendo; Sancti Ioannis ad Lonam Burgundiae oppidum hosti obsidenti sub idem tempus ereptum; pugnae felices multae. Belli praemium Lotharingiam adhuc totam, Alsatiae pleraque tenet rex; hostes nihil juris Francici, praeter unum¹ Aquitaniae portum Socovam, Bajona non procul, et Ligustici maris insulas duas Margaritae et Honorati nomine. Nam Capella et Castelletum in Belgico fine vix digna sunt memoratu.

Venio ad illud de Iudaeis. Facis pro tua bonitate, quod non facile credis eorum criminationibus, qui odio religionis in alios inardescunt. Pie non minus quam prudenter ab imperatoribus Honorio² ac minore Theodosio³ constitutum est L. 14. C. de Iudaeis⁴, ne quis cum sit innocens tanquam Iudaeus obteratur neve expositum eum ad contumelias religio qualiscunque perficiat. Quid non christianis veteribus, quid non illis nostri prope saeculi, qui a pontifice secesserant, et ante Valdensibus⁵ objecit freta potentibus praesidiis et ex accusatae partis publico odio impunitatem sperans mentiendi licentia? Iudaei ex quo patria exsules infestis dominis serviunt, haud dubie ad calumnias patent. Nec tamen semper innocentes praestem, cum exsecrari christianos fas piumque habeant, ut ex Thalmudicis aliisque libris apparet⁶. Neque factis abstinere sunt soliti, ubi vires ipsis suae placuerunt. Quid Cyrenenses Iudaei fecerint, vide Dionem Trajano⁷, quid alii inter Chalcedonem et Antiochiam: Sozomenum, lib. VII. hist. Eccl., cap. 13 et 16⁸

1 De uitgave der Epist. heeft ‘novum’.

2 Honorius (384-423), zoon van Theodosius I, de Grote, werd bij de dood van zijn vader in 395 keizer van het Westromeinse Rijk.

3 Theodosius II, keizer van Byzantium (408-450; geb. 401), bekend om de uitgave - in 438 - van de codex Theodosianus, een verzameling keizerlijke constituties. Nog steeds onmisbaar is de editie van Jacques Godefroy (Lyon 1665) heruitgegeven door J.D. Ritter: Codex Theodosianvs cvm perpetvis commentariis Iacobi Gothofredi Viri Senatorii et Ivrisconsvlti svperioris secvli eximii. Praemittvntvr Chronologia accvratior Chronicon historicvm et Prolegomena Subiicivntvr Notitia Dignitatvm, Prosopographia, Topographia Index Rervm et Glossarivm nomicvm. Opvs posthvmvm div in Foro et Schola desideratvm, recognitvm et ordinatvm ad vsvm Codicis Ivstinianei Opera et Studio Antonii Marvilii Antecessoris primicerii in Vniversitate Valentina Editio nova in VI. Tomos digesta collata cvm antiquissimo Codice ms. Wvrcebvrgensi et Libris editis itervm recognita emendata variorvmqve Observationibvs avcta qvibvs adiecit svas Ioan. Dan. Ritter, P.P. Lipsiae Svmptibvs Mavr. Georgii Weidmanni MDCCXXXVI-MDCCXLIII.

4 Cod. Theod. Lib. XIV (niet XXV!) tit. VIII; ed. Ritter VI, p. 234 vv.

5 De Waldenzen vormen een in de middeleeuwen ontstane sekte genaamd naar de stichter Petrus Valdes, koopman te Lyon. De meeste aanhangers telde de sekte in Noord-Italië, Frankrijk en Duitsland. Zij predikten terugkeer tot een leven van apostolische armoede en verwierpen de hiërarchie en tal van gebruiken in de kerk.

6 Vgl. Hugo de Groot, Remonstrantie nopende de ordre dye in de landen van Hollandt ende Westvrieslandt dyent gestelt op de Joden naar het manuscript in de Livraria D. Montezinos uitgegeven en ingeleid door Dr. J. Meyer 1949 Amsterdam 5709, p. 108.

7 Dio Cassius LXVIII, 32 in de uitgave van Cary (Loeb Class. Libr.) vol. VIII, p. 420. Over Dio Cassius zie men IV, p. 259 n. 9.

8 ΕΡΜΕΙΟΥ ΣΩΖΟΜΕΝΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ bij Migne, P.G. LXVII. De door Grotius bedoelde kwestie komt op de opgegeven plaats niet voor; ook elders trouwens - voor zover ik heb kunnen nagaan - bij Sozomenus niet. Men zie bijvoorbeeld de uitgave van Bidez-Hansen: Sozomenus Kirchengeschichte herausgegeben im Auftrage der Kommission für spätantike Religionsgeschichte der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin von Joseph Bidez eingeleitet, zum Druck besorgt und mit Registern versehen von Günther Christian

[p. 578]

⁸,

8 Hansen (Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte). Akademie-Verlag-Berlin 1960, Register I, Stellenregister 4. Quellen- und Parallelschriftsteller. Sozomenus is een Grieks kerkhistoricus uit het midden van de vijfde eeuw. Hij was advocaat in Konstantinopel en schreef zijn kerkgeschiedenis over de periode van 324 tot 425 ter voortzetting van het werk van Eusebius van Caesarea.

[p. 578]

Socratem, lib. VII, cap. 17¹. Nicephorus dubiae nonnullis habetur fidei. Videnda tamen quae dicit de Iudaeis Arabibus, Samaritanis, Antiochenis lib. XVII, cap. 6 et 24, lib. XVIII, 44², praesertim cum de postremo attestantes habeat Paulum Diaconum, lib. XVIII rerum Romanarum³, Zonaramque⁴ in Phoca; Anglia expulsos ob detectum crudele consilium ait Polydorus, lib. XVI⁵. De pueris occisis eorumque sanguine collecto nescio quos in usus Monachii, Tiguri, Bernae, Weissenscho in Turingia, Uberlingae Vindelicorum, Diessenhovii ad Acronium auctores sunt Stumphius⁶, Thomas Barbariensis in Fortalitio fidei⁷, Michaël Neander in erotematis linguae sanctae⁸

1 ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ VII, C. XVI (niet XVII) bij Migne, P.G. LXVII kol. 769. Socrates Scholasticus was evenals Sozomenus advocaat in Konstantinopel en kerkhistoricus. Ook hij schreef zijn werk ter voortzetting van Eusebius van Caesarea: hij behandelt de jaren 305-439.

2 ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ ΤΟΥ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, bij Migne P.G. CXLVII resp. kol. 231, 277 en 415. Nicephorus Callistus is een Byzantijns kerkelijk schrijver uit de veertiende eeuw.

3 Historia Miscella, ab incerto auctore consarcinata, complectens Eutropii Historiam, quam Paulus Diaconus, multis additis, a Valentiniani imperio usque ad tempora Justiniani deduxit, et Landulphus Sagax, seu quisquam alius, continuavit usque ad annum Christi 816, lib. XVII (niet XVIII) s.v. Phocas, Migne, P.L. XCV, kol. 1022. De Langobard Paulus Winfridus Diaconus, benedictijn (±720- waarschijnlijk 797) was geschiedschrijver en dichter.

4 Zonaras, Byzantijns chronist (±1100), heeft voor een gedeelte van zijn beschrijving van de Romeinse geschiedenis gebruik gemaakt van de eerste 21 boeken van Dio Cassius. Zijn werk eindigt bij de dood van keizer Alexius Comnenus (†1118) en is door Hieronymus Wolf in het latijn vertaald en te Bazel uitgegeven: Ioannis Zonarae Monachi, qui olim Byzantij Magnus Drungarius excubiarū seu Biglae, & protosecretarius fuit, compendium Historiarum, in tres Tomos distinctum: quorum Primus agit de rebus Iudaicis, ab exordio Mundi usq; ad Hierosolymitanum excidium. Secundus, Historiam Romanam, ab Vrbe condita usq; ad Constantinum Magnum, breuiter complectitur. Tertius, imperatorum res gestas, à Constantino Magno usq; ad obitum Alexij Comneni, tractat. Opus praeclarum, ac diu desideratum: nunc verò demum liberalitate magnifici & generosi viri D. Antonii Fvggeri, &c. & labore Hieronymi VVolfii, Graecè ac Latinè, quinque codicibus inter se collatis, quàm emendatissimè fieri potuit, in lucem editum. Singulis Tomis sui additi sunt Indices, & uariarum lectionum Annotationes. Basileae, Per Ioannem Oporinum 1557 Tomvs III, p. 65. Zie ook Migne P.G. CXXXIV ΙΟΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΑΣΚῌΤΟΥ ΤΟΥ ΖΩΝΑΡΑ ΧΡΟΝΙΚΟΝ lib. XIV, kol. 1273. Phocas was keizer van het Oostromeinse Rijk (602-610).

5 Historiae Anglicae Libri XXVI. Autore Polydoro Virgilio Urbinate, Accessit praeter alia nonnulla series Regum Angliae à primis initiis usque ad hanc aetatem; Ex nova Editione Antonii Thysii, J.C. Lvgdvni Batavorvm, Sumptibus Joannis Maire MDCXLIX, lib. XVII (niet XVI), p. 421. Polydorus Vergilius (†1555) schreef zijn Historia Anglica in 26 boeken; de eerste uitgave is van 1534.

6 Johann Stumpf (1500-1566), theoloog en historicus; het geval Diessenhofen van 1402 (zie Hugo de Groot, Remonstr. ed. Meyer, p. 109; vgl. ibid., p. 73 v.) heb ik bij Stumpf niet gevonden.

7 Thomas Barbariensis is identiek met Alphonsus de Spina, een franciscaan uit Valladolid uit de tweede helft van de vijftiende eeuw; de titel van zijn boek luidt: Fortalitium fidei contra fidei christianae hostes, auctore Alphonso de Spina.

8 Michael Neander - Neumann -, Duits geleerde (1525-1595), schrijver o.m. van Sanctae Linguae Hebraeae Erotemata: Quorum seriem uersa pagina reperies. Omnia uerò ita absoluta breuitate, faciliq; ordine tractata, ut non modō tyrones Grammaticae Hebraeae praecepta

[p. 579]

⁸. Certior his de Tridentinis Iudaeis idem

8 inde nullo cum negocio intra paucas septimanas addiscere possint: sed etiam perfectiores iam, ibidem inueniant, quod ipsos iuuare queat. Accesserunt ad finem dicta ueterum Rabinorum, de Iesv Messia, mundi saluatore. Item Catalogus librorum quorundam praecipuorum in lingua Hebraea, Chaldaea, Aethiopica, Arabica, Graeca, Latina: Omnia in gratiam studiosorum linguae sanctae, A Michaele Neandro Sorauiense edita. Basileae, Apud Ioannem Oporinum (in handschrift bijgeschreven 1556).

[p. 579]

affirmat Sabellicus, lib. VII. Enneadis. X,¹ de Tirnaviensibus in Hungaria Bonfinius lib. IV, dec. V.². Ut magica aut superstitiosa taceam, cum constet puerilem sanguinem in eo se proluentibus leprae esse remedium, cujus quaesiti multi infamati sunt reges; potuere Iudaei, qui medicinam faciunt, hoc promptius eo decurrere, quo magis christianos odere, nisi poenarum metu absterrerentur³. Apparet ergo vetus esse hoc sive crimen sive fabulam. Utrum apud nos sit, non facile dictu est. Nam neque omnibus neque nulli credendum est,

Αἱ πίστεις γάϱ [τοι] ὁμῶς ϰαὶ ἀπιστίαι ὤλεσαν ἄνδϱας⁴.

Expendenda sine motu animi testium religio, numerus et oculatine sint an auriti tantum. Nulla fides autem est, cui minus fidei esse debeat quam tormentorum. Mentietur, ut ait vetus quidam⁵, qui ferre potuerit; mentietur qui ferre non potuerit. Infinita mihi exempla suppetunt isto tam fluxo argumento inique interfectorum. Neque miror fuisse viros graves, qui christianis omnino a questionibus illis violentis ac periculosis abstinendum censerent, cum certum sit in sapientissima Mosis lege fuisse incognitas et nunc Angliam sine iis non minus tuto quam alias gentes vivere Romaeque, dum libertas stetit, immunia ab iis fuisse civium corpora. Apud Batavos Iudaei suspecti talium facinorum non⁶ sunt, sive mitius habiti mitescunt et ipsi, sive recentes advenae cautius vivunt. Certe pridem non levibus de caussis Belgica omni non minus quam Gallia exacti fuere, ut de Hispania nihil dicam, ubi praeter aequum eos tractatos non nego.

Meminerint ergo judices suae religionis esse falso religionis affectu non abripi et, ubi res non plane liquet, tutiorem esse quamvis nocentis absolutionem quam innocentis⁷ damnationem.

1 Marcus Antonius Coccius Sabellicus (tegen 1436-1506), historicus; zie Rapsodie historiarū Enneadū Marci Antonij Coccij Sabellici Ab orbe cōdito Pars prima quinque complectens Enneades: Premissis earundē Repertorijs auctis & recognitis ab Ascēsio cū authoris Epitomis Vȩnundatur in Parrhisiorum Academia Ab Ioanne Paruo: Et ipso qui impressit Ascensio. Posterior pars eiusdem Rapsodie historiarū M. Antonij Coccij Sabellici Continēs sex Enneades reliquas cū earundem Repertorijs et Epitomis. Vȩnundatur vbi & reliqua pars ab Ioanne Paruo & Iodoco Badio Ascensio. Voor de bewuste plaats zie men Posterior pars Ennea. X, Lib. VII. Fo. CCCXXII^verso.

2 Antonii Bonfinii Rervm Vngaricarum Decades qvatvor cvm dimidia. His accessere Joan. Sambuci aliqvot Appendices, & alia: vna cum priscorû Regum Vngariae Decretis, seu constitutionibus: quarum narrationes Bonfinii obiter meminere: & quae pagina 16. indicat. Tertivm omnia recognita, emendata, & aucta per Ioann. Sambvcvm, Caesar. Maiest. consiliarium & historicum. Cvm Indice copiosiss. Hanoviae Typis Wechelianis, apud Claudium Marnium, & Haeredes Ioannis Aubrii. M.DCVI, p. 718. Antonio Bonfini uit Ascoli was een jurist en historicus op het einde van de vijftiende, begin zestiende eeuw. Hij schreef zijn geschiedenis van Hongarije in 115 boeken (tot het jaar 1495) in navolging van de Romeinse geschiedschrijver Livius ingedeeld in decaden.

3 De copie te Rotterdam heeft ‘abstinerentur’.

4 Hesiodus ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΗΜΕΡΑΙ, 372 ed. Evelyn-White (The Loeb Class. Libr.), p. 30.

5 Vgl. Publilius Syrus 147: Etiam innocentes cogit mentiri dolor (zie de uitgave van Otto Friedrich, Hildesheim 1964, p. 40).

6 Dit woord ontbreekt in de copie te Rotterdam.

7 De Rotterdamse copie heeft abusievelijk ‘nocentis’.

[p. 580]

Nulla satis de vita hominis cunctatio longa est¹.

Haec sunt, quae mihi nunc ad id, quod quaesieras, in mentem veniebant. Si quid est, in quo utilis esse possim, noli operae meae parcere, meque tuo perpetuo in me amore obstrictum scito, mutuum ut faciam aut etiam te ut coner vincere.

Tui amantissimus
H. Grotius.

1 Juvenalis, Sat. VI, 221: nulla umquam de morte hominis cunctatio longa est.

Lutetiae, XII Decembris novi Cal. MDCXXXVI.